İSTANBUL SİT ALANLARI ALAN YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI

İstanbul Tarihi Yarımada nın Konumu 2

İhsan İLZE Zeyr ek Dünya Miras Alanı 4

Moll azeyrek Cam ii

DÜNYA MİRASI Dünya Miras Alanı; 1972 yılında kabul edilen Dünya Kültürel ve Doğal Mirasını Koruma Sözleşmesi gereğince, üstün evrensel değeri dolayısıyla UNESCO tarafından Dünya Miras Listesi ne kaydedilen ve korunması güvence altına alınan yerlerdir. Sözleşme gereği, taraf devletler üstün evrensel değere sahip kültürel ve doğal miraslarını tanımlamak, korumak, tanıtımını yapmak ve gelecek nesillere aktarmakla sorumludurlar. Tarihi 8500 yıl öncesine dayanan, İstanbul un Tarihi Alanları, UNESCO Dünya Kültürel ve Doğal Mirasını Koruma Sözleşmesi nde tanımlanan (i), (ii), (iii) ve (vi) numaralı kriterleri karşıladığı için 1985 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi ne kaydedilmiştir. Bunlar; Sultanahmet Kentsel Arkeolojik Koruma Alanı, Süleymaniye Camii ve Çevresi Koruma Alanı, Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı ve Kara Surları Koruma Alanı olmak üzere dört bölgeden oluşmaktadır. 7

İSTANBUL UN TARİHİ ALANLARI ZEYREK CAMİİ VE ÇEVRESİ KORUMA ALANI Listeye Giriş Yılı:1985 KRİTERLER (i) insan yaratıcı dehasının bir şaheserini temsil eder (ii) mimari veya teknoloji, abidevi sanatlar, şehir planlama veya peyzaj tasarımı konusundaki gelişmeler üzerine bir zaman zarfı içinde dünyanın belli bir kültürel alanında insan değerleri arasındaki önemli alış verişi sergiler (iii) yaşayan veya ortadan yok olmuş bir kültürel geleneğe veya bir medeniyete yönelik eşsiz veya en azından istisnai bir tanıklık üstlenir (iv) insanlık tarihinde önemli bir aşamayı veya aşamaları gösteren bir yapı türü, mimari veya teknolojik grup veya peyzaj için istisnai bir örnek olur

İSTANBUL SİT ALANLARI ALAN YÖNETİMİ BAŞKANLIĞI İstanbul Sit Alanları Alan Yönetimi Başkanlığı, 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Ek-2a maddesi gereğince 2006 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi Meclis kararıyla kurulmuştur. Alan Başkanlığı; Alan Başkanı, Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu, Danışma Kurulu ve Denetim Birimiyle faaliyet göstermektedir. Alan Başkanlığı nın en önemli görevi, İstanbul un Dünya Miras Alanları nın korunması, yaşatılması ve tanıtımını gerçekleştirmek amacıyla bölgede faaliyet gösteren kurumlar arasında eşgüdümü sağlamak ve halka yönelik bilinçlendirme çalışmaları yapmaktır. Bu kapsamda, 2011 yılında onaylanarak yürürlüğe giren İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı çalışması tamamlanmıştır. Yönetim Planı; Kültürel-doğal varlıkların ve sit alanlarının, özgün yapılarına uygun olarak akılcı, sürdürülebilir ve bütüncül bir anlayışla, ilgili tüm paydaşlarla birlikte, koruma imar planları esas alınarak korunmasını, varlığın üstün evrensel değeri yanında gelişiminin ve canlılığının muhafaza edilmesini, bunlar arasında bir denge kurulmasını ve gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlayan yol haritası niteliğinde stratejik bir plandır.

ZEYREK DÜNYA MİRAS ALANI SINIRI LEJAND 1 2 3 4 12

... Şebsefa Camii nden Molla Zeyrek Camii ne bakış Zeyrek Camii ve Çevresi Koruma Alanı, Haliç e hâkim bir teras üzerinde Atatürk Bulvarı nın batısında yer almakta olup Molla Zeyrek Camii (eski Pantokrator Manastırı Kiliseleri) ve çevresindeki sokakları içermektedir. Zeyrek Koruma Alanı ve Çevresi Dünya Miras Alanı, 1979 yılında Kültür Bakanlığı tarafından sit ilan edilerek koruma altına alınmıştır. 1995 yılında ise, Kentsel ve Tarihi Sit Alanı olarak tanımlanmıştır. 13

... Molla Zeyrek Camii ZEYREK CAMİİ VE ÇEVRESİ DÜNYA MİRAS ALANI NDAKİ KÜLTÜR VARLIKLARI 10.3 hektar yüzölçümüne sahip olan bölgede, Tarihi Yarımada genelindeki kültür varlıklarının %3 ü yer almaktadır. Alan, Galata, Haliç ve Süleymaniye ye hakim bir bakı noktası olmasıyla da ayrıcalıklı bir konuma sahiptir. Çok hareketli bir topografyanın sağladığı organik yol ağı ve ahşap, bitişik nizamdan oluşan sivil mimarlık örnekleri ile bölge kendine özgü bir kent karakteristiğine sahiptir. 14

ZEYREK KÜLTÜREL MİRAS ENVANTERİ KAYIP TESCİLLİ SİVİL MİMARLIK ESERLERİ TESCİLLİ YERALTI ESERLERİ ANIT ESERLER + + + + + + + TESCİLLİ SMÖ ESERLERİ TESCİLLİ ANIT ESERLER (YERÜSTÜ KALINTI) 15

İhsan İLZE Molla Zeyrek Camii nden Galata ya Bakış Bizans ın ilk döneminde manastırlar bölgesi olarak bilinen Zeyrek semti Osmanlı döneminde ise İstanbul un önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri olmuştur. Zeyrek Dünya Miras Alanı nın odağını oluşturan Molla Zeyrek Camii (eski Pantokrator Manastırı) 12.yüzyılda İmparator İoannes Komnenos ve eşi Eirene tarafından büyük bir manastırın merkezi olarak inşa edilmiştir. Manastırın kiliseleri ve bunları taşıyan sarnıçları günümüze kadar ulaşmıştır. Pantokrator İsa ya 16

(dünya hâkimi İsa) adanmış olan manastırın yan yana üç binadan oluşan kilisesi ortaçağ Bizans mimarisini en iyi temsil eden örneklerden biridir. Manastırın kiliseleri Pantokrator İsa ya, Şefkali Meryem e ve baş melek Mikail e adanmıştır. Bugüne kadar iyi korunan kapalı yunan haçı planlı yapılar, bu plan tipinin en anıtsal örnekleridir. Güneydeki yapının zemininde bulunan renkli mermer döşeme konuları ve işçiliği açısından Bizans döneminden günümüze kalan özel bir örnektir. 17

İhsan İLZE Moll a Zeyrek Cam ii 18

İhsan İLZE Molla Zeyrek Camii Molla Zeyrek Camii (eski Pantokrator Kilisesi) ise 12. yüzyılda inşa edilirken büyük bir manastırın merkezi olarak Pantokrator İsa ya adanmış ve ortaçağ Bizans mimarisini en iyi temsil eden örneklerden biri olmuştur. Mermer döşeme üzerindeki özellikle mitolojik kökenli figürler, Orta Bizans dönemi açısından önemli verilerdir. Bizans döneminde çok zengin bir şekilde süslendiği bilinen kiliselerin duvarları belli bir seviyeye kadar renkli mermer levhalar ile kaplanmıştı. Bunlardan sadece mihrap önündeki bölüm korunabilmiştir. Renkli mermer kaplamaların üzerinde mozaik ve fresko tekniğinde aziz ve azizelerin ikonalarının hazırlandığı bilinmektedir. Ancak bu zengin bezemeden günümüze sadece pencere içlerinde korunabilmiş olan birkaç iz kalmıştır. 19

İhsan İLZE Moll a Zeyre yrek Cam iii 20

... Molla Zeyrek Camii Yapıda gerçekleştirilen kazı ve restorasyonlarda pencerelerinin de vitray tekniğinde figürlü süslemeye sahip olduğu anlaşılmıştır. 12. yüzyılın başlarına ait olduğu anlaşılan vitraylar ortaçağ sanatının en eski ve gelişmiş örnekleri arasındadır. Opus sectile tekniğindeki döşeme, fresko ve mozaik izleri, vitray kalıntıları yapının ortak tasarlanmış muhteşem bir bezeme programı olduğunu ortaya koymaktadır. Bu yapılar arasında tek nefli, iki kubbe ile örtülü bir şapel, daha bulunmaktadır. Tek nefli şapelin mezar şapeli olarak inşa edildiği düşünülmektedir. İki kilise arasında bulunan bu mezar şapeli, yapı topluluğunun en son inşa edilen birimidir. 22

Ahmet ARSLANOĞLU 23 Molla Zeyrek Camii

Ahmet ARSLANOĞLU Zeyrek Dünya Miras Alanı Birçok Bizans imparatoru ve imparatoriçenin ölümlerinden sonra gömüldüğünü bildiğimiz manastır V. Haçlı Seferi (1204) sırasında İstanbul un ele geçirilmesiyle haçlılar tarafından yağmalanmıştır. Bugün Avrupa müzelerinde korunan bazı el yazmaları, kilise eşyaları ve röliklerin bu manastırdan götürüldüğü iddia edilmektedir. İstanbul un fethinden hemen sonra Osmanlı kentinin ihtiyaçlarını karşılamak üzere bazı yapılara yeni fonksiyonlar verilmeye başlandığında Pantokrator Manastırı bu kapsamda medreseye dönüştürülmüştür. Geleneksel eğitim siteminin başladığı yer olarak 24

kabul edilen medrese ayrıca İstanbul Üniversitesi nin başlangıcı kabul edilmektedir. Medresede, devrin önde gelen bilim adamları ders vermiş olup, bunlardan zeyrek lakaplı (zeki, hazırcevap) Molla Mehmet ten dolayı yapı ve semt Zeyrek adıyla anılmıştır. Yapının yanında Fatih devrinin önde gelen şahsiyetlerinden Akşemseddin adıyla anılan Molla Şemseddin in bir tekke tahsis ettiği bilinmektedir. Fatih Külliyesi nin inşasından sonra yapı cami olarak kullanılmış ve Osmanlı dönemi boyunca onarımlarla yaşatılan yapının ana karakteri özenle korunmuştur. Özellikle 18. Yüzyılın sonlarında Sultan III. Mustafa döneminde yapılan restorasyonla Molla Zeyrek Camii bugünkü görünümüne kavuşmuştur. 25

Zeyrek t ek t en F atih Camii n ne ebakış 26

İhsan İLZE Molla Zeyrek Camii Dönemi için oldukça dikkat çekici koruma örnekleri verilen camide mihrap, minber, vaiz kürsüsü, hünkar kasrı ve kubbeleri taşıyan ayaklar bu dönemde inşa edilmiştir. Caminin içerisinde bulunan minber, Bizans döneminin yapı elemanlarının kullanılması ile tasarlanmış, bu haliyle hem Bizans hem de Osmanlı kültürünü temsil eden bir örnek oluşturmuştur. 19. yüzyılın sonlarında onarım gören yapı, kısmen bu döneme ait kalem işleri ile süslenmiştir. Molla Zeyrek Camii günümüzde, esaslı bir restorasyon sürecinden geçmektedir. 28

... Molla Zeyrek Camii 29

Şeyh Sül eyma n Me scidi 30

İhsan İLZE Şeyh Süleyman Mescidi Zeyrek Dünya Miras Alanı nda günümüze ulaşan en eski yapı 5. yüzyıl dolaylarına tarihlenen ve Geç Antik Çağa ait bir mezar anıtı olan, bugün Şeyh Süleyman Mescidi adıyla bilinen yapıdır. Bizans devrinde muhtemelen dini amaçla kullanılıp, Osmanlı devrinde mescit olarak kullanılarak yaşatılan yapının altındaki kriptası hala korunmaktadır. Batısında yer alan Osmanlı haziresiyle beraber tek kubbeli yapı Antik Çağ dan günümüze ulaşan kültürel birlikteliği yansıtmaktadır. 31

Ahmet ARSLANOĞLU Vefa dan Molla Zeyrek Camii ne Bakış Bölgenin Haliç ve Atatürk Bulvarı na doğru eğimli yamaçları teraslarla düzenlenmiştir. Teras duvarları arkasında yer alan ve çoğu Bizans dönemine ait sarnıç ve mahzenler ile farklı kotları birbirine bağlayan yokuş ve merdivenler semtin uzun bir süreçte organik olarak gelişen dokusunu belirlemiştir. Özellikle Molla Zeyrek Camii nin batısında sıralanan sarnıçlar, muhtemelen üzerlerinde bir zamanlar Pantokrator Manastırı nın yemekhane, kütüphane ve hastane gibi birimlerini taşımaktaydılar. Özellikle Atatürk Bulvarı üzerinde yer alan Zeyrek Sarnıcı, mimarisi, malzemesi ve duvar teknikleri açısından manastırdan çok daha önce olasılıkla 6-7. Yüzyıllarda inşa edilmiş olup, büyük bir kısmının yerüstünde olması özelliği ile önem taşımaktadır. Sarnıcın Atatürk Bulvarı açılmadan önce de bir kısmının yerüstünde olduğu ve bir nevi teras duvarı oluşturduğu eski belgelerden takip edilebilmektedir. 32

... 33 Zeyr ek Sarnı nıcı

... Bıçakçı Aleaddin ddin Camii 34

Zeyrek Geleneksel Mahalle Dokusu Bölgede yer alan mütevazı ölçekli mescitler ve banileri, semtin Osmanlı dönemi gelişimi ve değişiminin simgeleri olarak Osmanlı semt kimliği açısından önemli unsurlardır. Bölgede inşa edilen Çivizade - Ümmü Gülsüm, Kasap Demirhun, Bıçakçı Alaaddin gibi mahalle mescitleri semtin küçük odaklarını oluşturmaktadır. Bu yapılardan Şeyhülislam Mehmet Efendi nin kızı Ümmü Gülsüm tarafından yaptırılmış olan Çivizade Camii nin esası, 16. yüzyıla aittir. Son yüzyılda elden geçen yapının yanında vaktiyle Şeyhülislam Mehmet Efendi nin yaptırdığı bir medrese bulunmaktaydı. Kasap Demirhun Camii ise 1462 tarihinde inşa edilmiş olup çeşitli tamirlerle günümüze ulaşmıştır. Yapının banisi cami avlusunda medfundur. Bıçakçı Aâeddin Camii de, banisinin vefatı olan 1504 tarihinden önce inşa edilmiştir. 1868 ve 1894 yıllarında tamir gören yapının önünde 1894 tamir tarihli olan üç yüzlü bir çeşme mevcuttur. 35

Çinili Hamam Molla Zeyrek Camii nin önünde yer alan Çukur Çeşme, üzerinde Saliha Sultan Sıbyan Mektebi ile bir Osmanlı yapısıdır. Ahşap mektep sonradan yenilenmiş olmakla birlikte muhtemelen alttaki çeşme, manastıra ait ayazmanın suyuyla beslenmekteydi. Kent içinde çok az olan doğal su kaynaklarından faydalanarak, suyun debisini arttırmak için zeminden yaklaşık 5 m. derinde inşa edilen ve merdivenlerden inilerek ulaşılan çeşme, şehirdeki birkaç çukur çeşme örneğinden biridir. Kitabesi olmayan kesme taştan yapılmış çeşmenin 16. yüzyılda inşa edildiği düşünülebilir. 36

Çinili Hamam Alanın su yapılarından bir diğeri de 16. yüzyılın meşhur Kaptan-ı Deryası Barbaros Hayreddin Paşa nın Mimar Sinan a yaptırdığı Çinili Hamam dır. Kadınlar ve erkekler için ayrı bölümleri olan bir çifte hamam olup ismini, içerisinde hamamı öven farsça şiirler yazılı olan çini dekorasyonundan almıştır. Yapı İstanbul daki hamam mimarisinin önemli örneklerinden biridir. Şeyh Süleyman Mescidi dışında bölgede büyük bir hazire olmamakla birlikte bazıları anonim 15 civarında yatır bulunmaktadır. Osmanlı toplumunda mezarlıklar ve 37

... Şeyhülislam Zembilli Ali Efendi Türbesi yaşam alanları kesin sınırlarla ayrılmadığı için bu yerleşim alanında da sokak dokusu içerisinde konutların arasında, hatta konutların içinde kabirlere mezarlara rastlanmaktadır. Bunlar hem çevrede yaşayanlar hem de tüm İstanbullular tarafında ziyaret edilmekte, birçok halk hikâyesine de konu olmaktadır. Bunların arasında en meşhuru Mehmet Emin Tokadi Hazretleri nin kabri olarak bilinen mezardır. Zamanla etrafında bir hazire oluşan bu kabir İstanbul un en önemli ziyaret yerlerinden biri olmuştur. Bu semtte yaşamış olan ve burada yaptırdığı sıbyan mektebiyle eğitime katkı sağlayan, Osmanlı kültür tarihi açısından önemli isimlerden biri olan Şeyhülislam Zembilli Ali Efendi nin mektebi önünde yer alan kabri de halkın yoğun ilgisine mazhar olmaktadır. 38

Zeyrek Geleneksel Konut Örneği Bölge Osmanlı konut dokusu açısından önemli bir birikime sahiptir. Alan denizden uzak konumu ve bir yamaç yerleşimi olması nedeniyle, tarihi boyunca konut yerleşim alanı ağırlıklı bir bölge olarak gelişmiştir. Özellikle Mola Zeyrek Camii nin yakınındaki 19. yüzyıl öncesi konutları ve bunlarla ilgili taş oda, hamam, mutfak, bahçe duvarları gibi birimler Osmanlı arkeolojisinin verileri olarak günümüze ulaşmıştır. Suriçi İstanbul da tespit edilebilen en eski evlerden biri bu semtte bulunmaktadır. Bölgedeki farklı teraslar üzerine oturan, geniş saçakları, konsollarla taşınan çıkmaları, ahşap cephe kaplamaları ile dikkat çeken çok sayıda sivil mimarlık örneği, son devir Osmanlı kent dokusu hakkında önemli bir kaynak niteliğindedir. 39

... Zeyrek Geleneksel Konut Örneği Alanın bir başka önemli özelliği yüksek kot farkı sayesinde korunabilen geleneksel sokak dokusudur. Odağını Molla Zeyrek Camii nin oluşturduğu ve birbirini dik olmayan açılarla kesen organik doku, çıkmaz sokaklarla da beslenmektedir. Günümüze kadar kısmi olarak korunmuş olan bu doku Molla Zeyrek Camii nin çevresindeki İbadethane Sokağı, Fazilet Sokağı, Haydar Caddesi, Çırçır Caddesi, Fenerli Çıkmazı gibi öneklerle Zeyrek in geleneksel sokak anlayışını halen yansıtmaktadır. 40

... 41 Zeyrek Gelenek ekse lkonut nutl arı

...... Alanda Atatürk Bulvarı üzerinde yer alan ve Sosyal Sigortalar Kurumu nun (SSK) idari birimi olarak kullanılan 20. yüzyılın öncü mimarlarından Sedad Hakkı Eldem e ait yapı kompleksi de alanın sınırları içerisindeki kültür varlıklarındandır. 1962-64 yılları arasında inşa edilmiş olan bu yapı kompleksi modern Türk mimarisinin örneklerinden bir olarak kabul edilmektedir. Sedad Hakkı Eldem bu eseri ile 1986 yılında Ağa Han ödülünü almıştır. İstanbul un Tarihi Alanları Dünya Miras Alanı nın bir bölümünü oluşturan Zeyrek in yakın çevresinde de pek çok anıt eser bulunmaktadır. Gazanfer Ağa Külliyesi, Hüsam Bey Camii, Hacı Eyüpzade Şükrü Bey Çeşmesi, Hacı Hasan Çeşmesi, Serandedil Kalfa Çeşmesi günümüze ulaşan yapılardır. 42

... 43 Zeyrek Geleneksel Konutları

İSTANBUL UN TARİHİ ALANLARI ZEYREK CAMİİ VE ÇEVRESİ KORUMA ALANI Metin Ahmet Vefa ÇOBANOĞLU Hayri Fehmi YILMAZ Feridun ÖZGÜMÜŞ Fotoğraf İhsan İLZE Aynur KARAGÖL Dilruba KOCAIŞIK Yayın No: 3 Birinci Basım Mayıs 2014 Tasarım ALART www.alart.com.tr Kapak Fotoğrafı Zeyrek Camii (İhsan İLZE) Baskı Senk Ofset Matbaacılık www.senk.com.tr @Copyright 2014, Alan Başkanlığı Bu kitabın yayın hakları; İstanbul Sit Alanları Alan Yönetimi Başkanlığına aittir. Yayının tamamı veya bir bölümü hiçbir biçimde çoğaltılamaz, dağıtılamaz yeniden elde edilmek üzere saklanmaz. 44