TÜRK HALK ŞİİRİNDE RİTM, EZGİ VE NİNNİ SÖYLEME GELENEĞİNİN ROLÜ THE ROLE OF RHYTHM, TÜNE AND SINGING A LULLABY İN TURKISH FOLK POETRY ÖZET Kâinatın her boyutunda, birbirini etkieyen periyodik hareketer vardır. İnsan, bu periyodik hareketere bağı oarak hayatım sürdürmektedir. Ezgi ve âhenge dayaı kütür ürünerinin temeini de ritm ouşturur. Türk hak şiirinde ahengi sağayan öçü, durak, kafiye ve redif gibi unsurar, hep bu ritm duygusundan kaynakanmaktadır. Türk hak şiirnin bieşimini ritm. ezgi ve söz ouşturur. Hak şiirimizin geişmesinde ninni söyeme geeneğinin roü büyüktür. Bu geenek, çocukarın sanata yatkınığını artırmaktadır. Böyece, yeni kuşakar, manzume yaratma kabiiyetini geiştirmektedir. Bu geişme, de doğrudan doğruya hak şiirimize yansımaktadır. Ekrem KIRAÇ' ABSTRACT The re ar e periodic movement in every dimensions of the word. Man goes on iving dependent on these movements. The boses of cutura works are created with rhythm dependent on time and harmony. Eeınents ike measure, pouse rhyme in Turkish Fok Poetry take their forms from this sense of rhythm. Turkish Fok Poetry consists of rhythm, time and word. The roe ofsinging a uaby is vitay important in the deveopment of fok poetry. İn this way, ve w generations can deveop a skiii of creating prose. And this deveopment directg infhtences our fok poetry. Anahtar Keimeer: Ritm, Şiir ve Ritm Kâinatın her zerresinde ve bu zerreerin ouşturduğu her boyutun yapısında sisiei bir ritmik hareketin var oduğunu görüyoruz. Bir atomun iç ve dış yapısındaki harınonik hareketer ie gaaksierin, hatta gaaksieri içine aan diğer sistemerin bie zerreden dış kâinata doğru açıdıkça araıkarı seyrekeşen periyodik hareketer sisiesine bağı oduğu biinmektedir. Bu âem içinde hayat süren insanın, ritmden bağımsız oması düşünüemez. Çeşiti etkenere göre hızanıp yavaşasa da. insan kabinin atışı bei bir ritme bağıdır. Kabin bu atışı, insanın diğer hareketerine de sisie hâinde yansımaktadır. Öye ki. bu harınonik hareketer adeta, insanın hayatını ouşturmaktadır. Nefes aış veriş, yürüyüş, su içerken yutkunma vb. hareketer hep bu ritmik dinamizmin tezahürüdür. İnsan merkezi bir bakışa. "zaman" anayışının temeini de bu periyodik hareketerin ouşturduğunu sövevebiiriz. Kev Words: Rhvthm, Poetry and Rhythm Bu hareketerin sisie teşki edişi, inşama, yanızca fizyoojik hayatıya sınırı kamaz; onun kütür hayatına da yansır. Bu yansımanın en bariz şekide görüdüğü kütür ürünü, müzik ve şiirdir. Ritmik hareketere içten ve dıştan kuşatımış oan insan, bu ritmik dinamizmi kontro atına aıp geiştirerek bir kütür unsuru hâinde dışa yansıtmaktadır. Binerce yıdan beri ezgisiye birikte yaşayan Türk Hak Edebiyatı manzumeerinin şekini beireyen teme unsur da ritmdir. Ası ağırığını manzumenin ouşturduğu Türk Hak Edebiyatı 'nın tespit ediebien ik ürünerinden son nazım şekierine kadar hep bu ritmin; doayısıya ahenk, öçü, durak, kafiye ve c/.ginin önemi bir ro oynadığını görüyoruz. Geenekse Türk hak kütürü ie yetişmiş bir anne. çocuğunu beşikte ya da kucakta avutup uyutacağı zaman bir yandan onu ritmik hareketere saarken, bir yandan da bu ritme uygun öze bir ezgiye ninni söyer. Bu şekide ninni dineyerek büyüyen çocukar, ana diiye birikte, bir "tempo tutma" ve "ahenk yaratma" Öğr.Gör PAÜ FenEdeb.Fak. Türk Dii ve Edeb.B.
PAL. Eğitim Fak.Derg. 1997. Sayı:3 39 meekesini de geiştirirer. Bu ritm duygusunun zaten insan fıtratında var oduğunu; insanın hem kaıtım, hem de çevrenin etkisiye bunu geiştirdiğini söyemek mümkündür. Ana rahminde bie dış uyarıara karşı duvarı oduğu biinen insanoğu için doğumdan itibaren, kütüre biginin nüvesini ouşturacak bir birikim süreci, artık başamış omaktadır. Ninni kütürüye büyüyen bir çocuğun, bu igiden mahrum kamış bir çocuğa kıyasa daha sanatçı bir kişiiğe sahip oacağı iddiasını, bugün artık çoğu biim adamı kabu etmektedir. Diğer mieterin kütürü içinde yer aan ninninin Türk hak kütürü içinde öze bir yeri vardır. Türk hak kütürü mirasını yeni kuşakara aktarmanın ik hamesi sayabieceğimiz ninni söyeme geeneği, çocukara ik terbiyeyi vermenin yanı sıra oarın geecekte di, ahenk, öçü ve ezgi ie manzume ouşturabime ki bu tekeremeere başar, ya da en azından ezgierden ve manzumeerden hoşanma haseterini de geiştirmektedir. Çocukar için insan tabiatıya igii oarak en çabuk agıanıp benimsenen unsurun ritm oduğunu söyemek, hiç de yanış omasa gerek. Bunu çocuk oyun ve tekeremeerinde açıkça gömekteyiz. Sek sek oynayan, ip atayan, top sektiren veya ebe seçmek için sayışmaca yapan çocukarın sergiediği davranışar büyük öçüde periyodik hareketere şekienmekte ve bu ritme uygun oarak kuanıan di birikeri de geneike bir c/.gi eşiğinde anam kazanmaktadır. "Ritm. ezgi ve söz" bieşiminin meydana getirdiği hak edebiyatı manzumeerinde yer aan öçü. durak, kafiye ve redif, hatta nazım birimeri bie işte bu terkip içinde yer aan ritm anayışının üzerine kurumuştur. Yani. bir bakıma ritm. bu terkibin ası kataizörüdür. Bütün insanarın ritm ve ezgi duygusu temede aynıdır. Bundan doayıdır ki müzik için "insanarın ortak dii" ifadesi kuanımaktadır. Ancak, ritm ve ezginin; çeşiti insan topuukarının coğrafyası, sosya değişimeri ie birikte kütüre iişkieri gibi faktörerin etkisiye geişip çeşitenmesi, tabiî bir geişmedir. Bu geişmeer sonucunda bir topumun veya hakın kendine özgü ritm. ezgi ve doayısıya manzume anayışının ortaya çıkması da normadir. Türk Hak Edebiyatı nazım şekierini meydana getiren biçime igii unsurar da geenekse Türk hak yaşantısıya birikte karakteristik bir ritm ve ezgi duygusu kazanmış oan koektif anayıştan kaynakanmaktadır. Bu geenekse atmosferi souyarak geişimini sürdüren bir çocuk da ritm ve ezgi eşiğinde oyun kurarken büyük öçüde aynı geenekse ahengi yansıtacaktır. Üç ie on yaş arası çocukar üzerinde yaptığımız gözemer sonucu ede ettiğimiz bigierden bir kısmım burada vererek ritm ve ezginin, tekereme ve daha geişmiş manzumeer kurmada oynadığı roe dikkati çekmek istiyoruz. Bu arada, ninnierin ve ninni söyeme geeneğinin, hak şiirini yaratma ve geiştirmedeki roüne de işaret etmek istiyoruz: Henüz, keimeeri tanı teaffuz etme ve cüme kurmakta zoranan küçüker, oyunarını kendi ouşturdukarı bir ritm ve ezgi eşiğinde sürdürebimektedir. Yani. söze önem verimezken, ritm ve ezgi aksatımadan terennüm edimektedir. Bir başka deyişe, çocuk, anamı ifadeyi ritm ve ezgiye feda etmektedir. Söyenen şey ne oursa osun, ritmden asa taviz verimemektedir. Ayrıca, yapıan gözemerden, çocukarın daha çok 4+3=7 ie 4+4=8 hecei di birikerini mısraarı tercih ettiği kanaatine uaşmış buunmaktayız. Çocuk, önce ritm ve ezgiyi ouşturmakta ve bunu "ayay" gibi bir üneme sesendirmekte, daha sonraki geişmeerde keimeeri bu kaıba yereştirmektedir. Meseâ: Lay ay ay ay / ay ay ay "'An nem be ni'/ bu a maz" gibi. fa so faso/ââso 1 1 / 1 Veya aynı ritm ve ezgiye: "Be be ği mi / se ve rim" "O na ma ma/ ve ri rim " gibi. Çocuk, eğer "Annem beni buamaz" yerine, meseâ: "Hüseyin beni buamaz" diyecekse; fazaık teşki edecek oan bir heceyi; ritm ve ezgiyi bozmadan, iki heceyi bir heceik ses süresi içinde söyemektedir: Laa ay ay ay / ayay ay "Hüse yin be ni / bu a maz" gibi. fafa sofaso/ââ.so Aynı şekide; "Bebeğimi severim" yerine "Ben bebeğimi severim" diyecekse; faza hece bir diğeriye kaynaştmmaktadır. gibi. Lay aa ay ay / ay ay ay "Ben bebe ği mi / se ve rim" fa sosofaso/ â 1 0,510.5!! / D Şayet hece eksik kaacak oursa, bu kez bir heceik ses, iki heceik ses süresince uzatımaktadır: Laay aay / ay ay ay "E e / e pe nek"... derken
PAÜ. Eğitim Fak.Derg. 1997. Sayı:3 f a s o f a s o / â â s o 1 +
1 1 + 1 / Anneerin. çocukanna söyedikeri ninnierin inceenmesi sonucunda da benzer durumarın ortaya çıkacağı, bir gerçektir. Anadou'nun birçok yöresinde yaygın bir ninniyi örnek vereim: Lav aa ay aa / ay av ay "Dan
dini dan dini / das ta na" fa soso fa soso/ â â so 1 O..v0.5IH0.5 + 0,5/1 1 1 Dana ar gir iniş / bos ta na Kov bos tan cı /da na yi Ye me sin a / ha na yi" gibi. Bu örnekeri. Türk hak Edebiyatı'nm diğer manzum tüeri üzerinde de göstermek mümkündür. Bu da gösteriyor ki. hak şiirimizin teşekküünde ro oynayan en önemi unsur ritmdir. Ritm, ezgiyi ve sözü düzenemekte, sonuçta da manzum ürün ede edimektedir. Kırık havaada tempou ezgier
ritm açıkça görüürken, uzun havaarda ritm araıkarının seyrek ouşu, ritmin yok oduğu hissini doğumıaktadır. Habuki, uzun havaarda bie ezgi, bei ses süreeriye sınırandırımışardı r. Bu sınırandırma da ritmin ta kendisidir.