Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 34, Kasım 2016, s. 275-289 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 26.10.2016 30.11.2016 Dr. Şükrü ÖZTÜRK MEB. Behice Yazgan Kız And. Lis. sukruozturk05@gmail.com KAYSERİ YÖRESİ YAHYALI-BÜNYAN HALILARI ve RENKLERİ Öz Selçuklular döneminde Orta Asya dan Anadolu ya getirilen ve dünyanın en güzel dokumalarından birisi olan Türk halısı, Türk düğümü adı verilen kendine has bir dokuma tekniğine sahiptir. Anadolu da, Türk el dokuması halıların en güzel örneklerinin verildiği yerler arasında Bünyan ve Yahyalı halılarını elbette en başta söylememiz gerekir. Yahyalı halılarında daha çok yün, Bünyan halılarında ise pamuk kullanılır. Yahyalı ve Bünyan halılarının karakteristik özelliklerden birisi de kullanılan renklerdir. Yahyalı halılarında daha çok kırmızı, lacivert, siyah ve koyu renkler kullanılmakta iken Bünyan halılarında, kırmızı, mavi, sarı gibi ana renkler ve bu renklerin tonları kullanılır. Genel olarak on iki civarında yaygın olarak kullanılan renk olmasına rağmen, bu renklerin tonlarının da kullanımı ile birlikte renk çeşitliliği yirmiye ulaşmaktadır. XX. Yüzyılın ortalarına, hatta ikinci çeyreğinin sonlarına kadar Türk el dokuması halıların en güzel örneklerinin verildiği Bünyan ve Yahyalı da halıcılık maalesef bugün yaşam savaşı vermektedir. Bu makalede, Bünyan ve Yahyalı halılarının tarihi süreci hakkında bilgi vererek, bu halılarda kullanılan renklerin neler olduğunu ortaya koymak amacındayız. Anahtar kelimeler: Kültür, Halı, Yahyalı Halıları, Bünyan Halıları, Renkler.
KAYSERI REGION YAHYALI-BUNYAN CARPETS AND THEIR COLOURS Abstract Turkish carpet, coming from Middle Asia to Anotolia an done of the best weaved in the World, has a weaving tecnique called Turkish slub. The best examples are especially in Bünyan and Yahyalı carpets. Wool is mostly used in Yahyalı carpets and cotton is used in Bünyan carpets. One of the main charecteristic of Yahyalı and Bünyan carpets is colours used in them. While red, dark blue, black and dark colours are used in Yahyalı carpets, İn Bünyan carpets red, yellow, blue colours are used. Generally, althoughtwelve colours are commonly used in these carpets, with tones of these colours, variety of colours are about twenty. Unfortunately, today carpeting in Yahyalı and Bünyan is near extinction. Keywords: Culture, Carpet, Bünyan Carpets, Yahyalı Carpets, Colours. GİRİŞ Halı nedir? sorusuna; Çözgü (arış) iplikleri üzerine, desen iplikleri ile düğüm atılarak, aralarından bir veya birkaç sıra atkı (argaç) ipliği geçirilip sıkıştırılarak yapılan, havlı yüzü olan dokumalara halı denir 1, şeklinde bir teknik tanım yapabileceğimiz gibi, İpek, yün, pamuk ve sentetik iplikten yapılan, yere ve mobilyaya sermek, duvara asmak için dokunan bir çeşit yaygı 2, şeklinde daha genel bir tanım da yapabiliriz. Halı kelimesinin kökeninin ne olduğu konusunda: İsmet Zeki Eyuboğlu na ait Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü adlı eserde, kelimenin Farsça kalî (yünden dokunmuş yer örtüsü) sözcüğünden türediği ifade ediliyor. Eski Türkçe de h sesiyle başlayan bir sözcük olmadığı gibi, halı anlamını içeren, halı sözcüğüne kaynak olabilecek bir dil varlığı da yoktur, şeklinde bir tespitte bulunan İsmet Zeki Eyuboğlu, halı kelimesinin etimolojisi ile ilgili olarak; Halı kelimesinin, Kalaç Türk boyunun adından geldiğini söyleyenler de olmakla beraber Anadolu Türkçesine Farsça kalî den geçtiği açık, diyor. 3 Ancak halı kelimesinin kökeni konusunda kaynaklarda ki genel yargı bu kelimenin Kaşgarlı Mahmut un Divanü Lügat-it Türk isimli eserinde de geçen ve Türklerin çeyiz anlamında kullandığı kalın, kalıng gibi sözcüklerden türemiş olduğu şeklindedir. 4 276 Türk kültüründeki yeri tartışılmaz olan dokumacılık sanatı, insanların ruh halini yansıtan, yörenin örf ve geleneklerini, kültür birikimlerini ve yaşam tarzlarını açığa çıkaran bir aynadır. 5 Halılar, ortaya çıktıkları toplumların sosyo-kültürel özelliklerini yansıtan tarihi belgeler niteliğindedir. El dokuması halıcılık, geçen zamana rağmen köklü bir geleneğe sahip olarak varlığını sürdürmüştür. 6 Halıcılık sanatının bütün güzelliklerini ve teknik özelliklerini, Türk 1 Sema Mazıbaş, Günümüz Döşemealtı Halılarının Renk, Motif ve Desen Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2014, s. 9. 2 Yeni Türk Ansiklopedisi, Halı, Ötüken Neşriyat A. Ş., C. 5, İstanbul, 1985, s. 1193. 3 İsmet Zeki Eyuboğlu, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınları, 3. Basım, İstanbul, 1995, s. 189. 4 Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügat-it Türk, (Çeviren: Besim Atalay), Türk Dil Kurumu Yayınları, C. III, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992, s. 371-372. 5 Emine Koca, Fatma Koç, Özlem Kaya, Yöresel Dokumaları Güncel Tasarımlarda Yorumlamak Kargı Bezi Örneği, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9, Mart 2015, s. 132. 6 Mazıbaş, Günümüz Döşemealtı Halılarının Renk..., s. 1.
halılarında görmek mümkündür. 7 Geleneksel Türk halıları günlük kullanım ihtiyaçları doğrultusunda üretilmiş, dokuma tekniği, desenleri ve kullanılan tekstil maddeleriyle formlarını oluşturarak Türk kültürel dokusuna paralel olarak şekillenmiştir. İlk örneklerden günümüze kadar yapılan incelemelerde; Türk toplumunun zaman içerisindeki sosyolojik, psikolojik, ekonomik, coğrafi, kültürel değişim ve gelişimlerinin tüm yansımalarını Türk halılarında gözlemleyebiliriz. Bu nedenledir ki; geleneksel Türk el halıları, birer arşiv vesikası kadar önemli malzemelerdir. 8 Türklere özgü bir tür olan düğümlü halı Orta Asya da, Türklerin yaşadığı bölgelerde ortaya çıkmış ve buradan dünyaya yayılmıştır. 9 Türk tarihiyle eş zamanlı olarak gelişen el dokuması halı sanatı, M.Ö. V. ve III. yüzyıllara tarihlenen Pazırık halısı ile başlamıştır 10. Pazırık halısından itibaren halının tarihi gelişimi, Türklerin tarihiyle özdeşleşmiştir. Dolayısıyla halı ve dokuma tekniği Türkler sayesinde önce Müslüman topluluklara sonra da bütün dünyaya tanıtılmıştır. 11 Halı sanatının Anadolu da gelişimi, Türklerin 1071 yılında Anadolu yu fethetmesiyle birlikte başlamıştır. 12 Anadolu da Türk halısının ilk örneğine 13. Yy da rastlamaktayız. 1220 de tamamlanan Konya Alaeddin Camii nde bulunan Anadolu Selçuklularına ait XIII. yüzyılın ilk yarısından kalma halılar, bu tarihten sonraki bütün halı sanatının gelişimine temel oluşturur. 13 Marko Polo, İbn Battuta gibi seyyahların verdiği bilgilerden Konya, Kayseri, Kırşehir, Aksaray gibi şehirlerin 1200 lü yıllardan başlayarak Anadolu da önemli dokuma merkezleri olduğu anlaşılmaktadır. 14 1271-72 yıllarında Anadolu dan geçtiği bilinen Marko Polo: Dünyanın en güzel halılarını bu insanlar dokuyor, ifadesiyle Türk halılarına olan hayranlığını dile getirmiştir. 15 İbn Battuta ise ünlü seyahatnamesinde özellikle Aksaray bölgesini ziyareti esnasında gördüğü Türk halıları için; Burada koyun yünüyle dokunan halı ve kilimler; Aksarayi diye tanınır ve benzerlerine başka hiçbir yerde rastlanmaz. Üretilen mallar Suriye, Irak, Hindistan, Çin ve diğer Türk ülkelerine ihraç edilir, sözleriyle hayranlığını dile getirmiştir. 16 277 Tarihi süreçte, her kültürde renklerin çeşitli simgesel ve alegorik anlamları olmuş, renkler çeşitli devirlerde, farklı amaçlar için kullanılmıştır. Türklerin tarihinde, renklerin temsil ettiği kavramlar Türk kültürü ve geleneklerinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Türk kültüründe renklerin simgesel, mitolojik, askeri ve daha birçok yönden oldukça önemli bir yeri olmuştur. Her renk bir olguyu simgelemesine karşın Türkler, tarihin eski zamanlarından başlayarak, uzun 7 Sibel Yıldız, Meslek Yüksekokullarında Halıcılık Eğitiminin, Halıcılık Sektöründeki Yeri, Önemi Ve Halı Eksperliği Alanına Katkısının Belirlenmesi, Doktora Tezi, Ankara, 2009, s. 22. 8 Sibel Yıldız, Türk Halı Sanatında Yozlaşma Etkileri ve Alınabilecek Tedbir Önerileri, ZfWT (Zeitschrift für die Welt der Türken-Journal of World of Turks), Vol. 5, No. 1, 2013, s. 268. 9 Bekir Deniz, Anadolu-Türk Halı Sanatının Serüveni-I, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, S. 7, 2005, s. 24. 10 Beyhan Karamağaralı, Halı Sanatı Üzerine, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim, Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1998, s. 175., Mazıbaş, Günümüz Döşemealtı Halılarının Renk..., s. 1. 11 Oktay Aslanapa, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, Eren Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şirk., İstanbul, 1987, s. 9., Oktay Aslanapa, Türk Halı Sanatı, Erdem Dergisi, Türk tarih Kurumu Basımevi, C. III, S. 7, Ankara, Temmuz-1987, s. 99. 12 Bekir Deniz, Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları 1, Sanat Tarihi Dergisi, Sayı: XIV, Nisan 2005, s. 82-83. 13 Orhan Aslanapa, Konya Selçuklu Halılarının Menşei ve Gelişmesi, Türk Edebiyatı Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, Hürriyet Ofset, Sayı: 132, İstanbul, 1984, s. 15. 14 Bekir Deniz, Azerbaycan Ve Anadolu-Türk Halılarının Benzer Özellikleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 18, 2007, s. 19. 15 Marko Polo, Markopolo Seyahatnamesi, (Haz. Filiz Dokuman), Tercüman Yayınları, C. I, İstanbul, 1980, s. 20.
süre beş ana renk olarak kara, ak, kızıl, yeşil ve sarı renkleri temel görmüşlerdir. 17 Türk halılarında da bu renkler oldukça fazla yer almış olmasına rağmen, pembe, turuncu ve açık renkli mavi çok fazla kullanılmayan renkler olmuştur. 18 Göz alabildiğine bozlaşan çorak topraklarda, yeşile, kırmızıya, maviye özlem duyan insanlar, halı ve kilimlere nakşettiği renklerle kendisini ifade eder. 19 Türk folklorunda renkler hem toplumsal ve ailevi anlamları hem de kişisel duygu yüklü anlamları içinde barındırmaktadır. Mesela; yavuklusuna sarı bir yağlık gönderen kızın sevdası yeğindir, sararıp solmadadır. Yeşil renk murattır. Aşkta karşılık bekler. Mavi umut, beyaz mutluluk, siyah üzüntüdür. 20 Yukarıda ifade ettiğimiz gibi, halılarda kullanılan renkler çeşitli simgesel anlamlar taşırlar. Örneğin; Anadolu daki Türkmen ve Yörük aşiretlerinin halılarına baktığımızda: Kırmızı renk; dostluğu, sevgiyi, mavi; umudu, yeşil; ayrılığı, sarı; nazarı dile getirmektedir. Türkmen halılarında kırmızı renk oldukça yoğun bir şekilde kullanılan bir renk olup güneşi temsil etmektedir. 21 Türk halılarındaki renklerin ifade ettiği simgesel anlam olarak başka bir örnek daha vermek gerekirse, Antalya yöresi döşemealtı halılarına bakabiliriz. Bu halılarda, kırmızılar zenginliği, saadeti ve sevinci ifade etmektedir. Yeşil renk dini inançlar doğrultusunda cenneti ve ebedi mutluluğu ifade ederken; mavi renk asaleti ve ihtişamı, sarı renk kötülüklerden korunmayı, siyah renk ise dünya sıkıntılarından arınmayı işaret etmektedir. 22 Bütün Anadolu halılarında olduğu gibi Bünyan ve Yahyalı halılarında da renkler rastgele bir araya gelmemiştir. El dokuması halıların renklerini oluşturan önemli faktörlerden birisi halıya renk verecek olan kök boya malzemesine mümkün olduğu kadar kolay ulaşabilme çabası önemli olmakla beraber, renklere verilen simgesel anlamlar da halı renklerinin kullanımı konusunda bir başka önemli faktördür. Bütün renkler birer anlamlar bütünü olarak bir araya getirilmişlerdir. Halıya bakıldığı zaman dokuyanın kederini, hüznünü ya da sevinç ve coşkularını renklerde ve renklerin kullanımındaki ahenkte görmek mümkündür. Türk halı sanatının en emsalsiz örneklerinin verildiği Yahyalı ve Bünyan halıları, motifleriyle oldukları kadar renkleriyle de dikkat çekicidir. Ve bu halılar taşıdıkları renklerle Türk duygu ve düşüncesini yansıtan birer önemli kaynak durumundadırlar. 278 1. Kayseri Yöresi Halıcılığı Kayseri tarih boyunca ticaret ve üretim açısından önemli bir yerleşim alanı olmuştur. Dünyanın ilk organize ticaret merkezi olarak kabul edilen Kültepe-Kaniş-Karum da başlayan ticaret geleneğini tarih boyunca sürdürmüştür. 23 Anadolu da dokunan halılar, XVII. yüzyıldan 16 Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi, (Çeviri, İnceleme ve Notlar: A. Sait Aykut), Yapı Kredi Yayınları, C. I, İstanbul, 2000, s. 414. 17 Filiz Nurhan Ölmez, Tekstillerde Renkler Üzerine Simgesel ve Alegorik Bir Değerlendirme, Türk Sanatları Araştırmaları, Sayı 1, Cilt 1, 2010, s. 17, 22. 18 Ahmet Güzel, Güzel Halı Firması Sahibi, halı ithalatçısı ve Kayseri de el halısı imalatı işiyle meşgul. Kayseri de Mustafa Şimşek Caddesi üzerindeki kendisine ait işyerinde görüştük. 19.09.2015-Cumartesi. 19 Mehmet Önder, Halılar, Kilimler ve Bir Yazılı Halı, Türk Etnoğrafya Dergisi, Sayı: XI, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1969, s. 5. 20 Nihat Şirin, Antalya-Döşemealtı Halılarında Renk ve Biçim Özellikleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 3, 1994, s. 299. 21 Annagulu Nurmemmet, Türkmenlerde Renk Dünyası ve Nevruz, Nevruz ve Renkler, (Editörler: Sadık Tural, Elmas Kılıç), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1996, s. 79., http://www.meraklisiicin.com/blog/dugumlenmis-hikayeler-hali-dokuma-sanati, Son Erişim Tarihi; 15. 09. 2015. 22 Şirin, Antalya-Döşemealtı Halılarında Renk..., s. 299. 23 İbrahim Durak, Girişimciliği Etkileyen Çevresel Faktörlerle İlgili Girişimcilerin Tutumları: Bir Alan Araştırması, Yönetim Bilimleri, C. 9, S. 2, Çanakkale, 2011, s. 199.
sonra bölgesel özellikler kazanmıştır. Selçuklular tarafından doğudan getirilen el halıcılığı, Kayseri de daha da geliştirilerek kendine özgü bir motif stili kazanmış ve gelişimini sürdürmüştür. XVIII-XIX. yüzyıllara gelindiğinde halı dokumacılığının ön planda olduğu, eldeki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Ancak bu dönemde dokumacılık, ev veya sanayi olarak adlandırılan biçimde yapıldı. XIX. yüzyıl sonlarına gelindiğinde Kayseri genelinde 3.500 halı tezgâhı bulunmakta olup, dokunan bu halıların % 90 ı ihraç edilmektedir. 24 XX. yüzyılın ilk yarılarında Kayseri de en önemli üretim alanı pastırma ve sucuk olurken, ikinci sırada halı üretimi yer almaktaydı. Mesela, 1910 yılında Kayseri de 10 bin adet halı tezgâhı bulunmakta ve üstelik üretilen ürünler de ihraç edilmekteydi. 25 Kayseri Milletvekili Ahmet Hilmi Kalaç ın (Türkiye Büyük Millet Meclisi nin 1 Nisan 1924 tarihli oturumunda, Ticaret Vekâleti bütçesinin müzakeresi sırasında, Kayseri deki halı üretimi hakkında yaptığı konuşma) I. Dünya Savaşı nın ve Kurtuluş Savaşı nın henüz daha yeni bittiği bir süreçte Kayseri deki halıcığın durumu hakkında ipuçları vermektedir. Ahmet Hilmi Bey yaptığı konuşmada, Kayseri ekonomisi için halıcılığın çok önemli olduğunu, Kayseri ve civarında henüz daha savaş ortamının yeni bitmiş olmasına rağmen 12 bin civarında halı tezgâhı olduğunu ve Kayseri de dokunan halıların Mersin ve Samsun üzerinden Avrupa ya ihraç edildiğini söylemiştir. Ahmet Hilmi Bey konuşmasına devamla, halı hususunda şimdiye kadar Kayseri halkının yaptığı teşebbüslerin hep şahsi teşebbüsler olduğunu, buradaki halkın ipini, boyasını yalnız kendi imkânlarıyla ve kendi zekâsıyla yaptığını ifade etmiştir. Ticaret Vekâletinin, yöredeki halıcılığın gelişimi konusundaki teşebbüslerinin oldukça önemli olduğunu vurgulamıştır. 26 Kayseri ve civarında, 1967 yılından itibaren halı dokumacılığı makineleşerek halı fabrikaları gelişmiştir, iplik veya dokumayı birlikte gerçekleştiren tesislerin yanında yalnızca iplik veya dokuma üreten kuruluşlar da bulunmaktadır. Ülkedeki ekonomik sıkıntılar iç pazarda makine halısına ilgiyi arttırırken, dokuma halısı dış pazara açılmak durumunda kalmış olup, bu yolla da ülkeye önemli bir döviz kaynağı sağlamıştır. Bu kaynaktan en iyi şekilde faydalanan illerden biri de Kayseri olmuştur. 1972 yılında el sanatları arasında oldukça ileri seviyede olan halıcılık sektöründe; 20 bin tezgâhta, 60 bine yakın işçi çalışmakta olup, bu yıl içerisinde Kayseri de 170 bin metre halı dokunmuştur. 27 Kayseri de el halısı imalatında 1970 lerin başı adeta altın yıllardır. Ancak 1974 ten itibaren el halı dokuma işinde yavaş yavaş geriye doğru gidiş başlamıştır. 28 Günümüzde ise pek çok sorunu olan Türk halı sanatının önemli bir parçasını oluşturan Bünyan ve Yahyalı Halıları var olabilme mücadelesi vermektedirler. Günümüzde Türkiye de Bünyan ve Yahyalı gibi mevcudiyetini devam ettirebilme savaşı veren daha pek çok merkez bulunuyor. Konya, Karaman, Sivas, Kayseri, Niğde, Şarkışla, Taşpınar, Ladik, Akşehir, Isparta, Mucur, Sivrihisar, Karapınar, Aksaray, Kars, vd. gibi İç Anadolu şehirleri ile batıda; Uşak, Kula, Demirci, Milas, Çanakkale, Ayvacık, Ezine, Gördes, Fethiye bunlara örnek olarak verilebilir. Bu yörelerdeki üretim faaliyetlerinin Türk halı sanatının geçmişine uygun, 279 24 Zahide Kayışoğlu Şahin, Halıcılık, Kayseri Ansiklopedisi, C. 3, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2013, s. 38. 25 Durak, Girişimciliği Etkileyen..., s. 200. 26 Zemzem Yücetürk, Ahmet Hilmi Kalaç ın Ekonomi Görüşü, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları, C. 33, S. 55, 2014, s. 267. 27 Şahin, Halıcılık, s. 38. 28 Ertuğrul Uyumaz (01.03. 1958- Kayseri doğumlu), Kayseri de 40 yılı aşkın bir süre el dokuması halı imalatçılığı işiyle uğraşmış emekli öğretmen. Kendisiyle 15. 09. 2015 te Kayseri de görüştüm.
geleneksel özelliklerini kaybetmeden devam etmesi, bilinçli bir şekilde icra edilmesi için daha hassas davranılması ve özen gösterilmesi gerekmektedir. 29 Kayseri yöresinde halıcılık konusunda ilk akla gelen; Yahyalı halıları, Bünyan halıları, İpek halıları, Floş halılarıdır. Yurt içinde ve yurt dışında ün yapmış bu halıların dışında; Hacılar ilçesinde, Kıranardı kasabasında ve son yıllarda Tomarza ilçesinde ticari amaca yönelik halılar dokunmaktadır. Bunun yanında Develi ilçesine bağlı Zile kasabasında da halı dokunmuş olsa da bu yöre halıları fazla bilinmemektir. 30 2. Yahyalı Halıları Yahyalı; Orta Torosların Orta Anadolu ya uzandığı, Akdeniz bölgesinin bittiği İç Anadolu bölgesinin başladığı yerde bulunan bir ilçe merkezidir. 31 Yahyalı, İç Anadolu Bölgesi nin en önemli halı merkezlerindendir. Dokunan halılar ismini ilçenin kendisinden alır. 32 Yahyalı Halısı ülkemizde üretilen el halılarının en ünlülerinden birisidir. Yahyalı halıları Türkiye nin her yerinde ve özellikle Avrupa da tanınmakta ve pazar bulmaktadır. Halıcılık, Yahyalı ekonomisindeki en önemli unsurlardan birisi olmasına rağmen, ekonomik krizlerin sürekli devam etmesi, ham madde ve işçilik maliyetlerinin artması, makine halılarının çoğalması ve el halısına oranla çok daha ucuz olması, el halısı üretiminde hızlı bir düşüşe neden olmuştur. Bu nedenle Yahyalı da hemen her evde en az bir tane var olan halı tezgâhı sayısı %75 oranında azalmıştır. Yahyalı halıları %100 yün olması, boyamada tabii boyalar (kökboyası) kullanılması, ilmik sayısının sıklığı ve modelleri ile tanınmaktadır. Çamur, asma yaprağı, ceviz kabuğu, ceviz yaprağı, cehri ve benzer birçok tabii malzeme halı ipi boyamasında kullanılmaktadır. Bu boyaları başka el halılarında bulmak mümkün değildir. 33 Yahyalı halısı, kendisi gibi Anadolu nun diğer önemli halı merkezlerinden olan, Kırşehir, Aksaray, Mucur (Kırşehir), Taşpınar (Aksaray), Kula ve Gördes (Manisa) yöreleriyle benzer bir gelişme gösterir. Adı geçen yörelerle malzeme, teknik, desen ve şekil bakımından çok benzeşir. Yahyalı halıcılığının tarihinin en az Yahyalı nın kuruluşu kadar eski olduğu tahmin edilmektedir. Ancak, bilinen eski halı örneklerinin azlığı nedeniyle, Yahyalı yöresinde dokumacılığın ne zaman başladığı hakkında kesin bir bilgi edinilememektedir. Yahyalı halılarının tarihçesini, elimizdeki örneklere bakarak, en erken XIX. yüzyıla kadar götürebiliyoruz. Rivayetlere göre, halıcılık bölgeye, Oğuz boyları tarafından Orta Asya dan getirilmiştir. 34 280 Yahyalı halıları, geleneksel özelliklere sahip yöresel dokumalardandır. 35 Yahyalı halısı %100 yündür. 36 Yahyalı halılarının temel hammaddesi yün olduğu için, yörede yetişen koyunlar kırklık adı verilen makasla kırkılır. Kirli yün önce silkelenir, böylece liflerin arasındaki pisliklerinin dökülmesi sağlanır. Sonrasında ise yıkama işlemi yapılır. Yıkama işlemine yapağı 29 Ahmet Aytaç, Türk Medeniyetinde Dokuma Kültürü Ve Yabancı Resim Sanatı Üzerindeki Tarihsel Yeri, 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri) Maddi Kültür, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, C. I, Ankara, 2008, s. 218. 30 Şahin, Halıcılık, s. 38. 31 Adem Çelik, Yahyalı (Kayseri) Halılarına Öncülük Eden Eski Tip Örnekler ve Bunların Günümüze Yansımaları, I. Ulusal Yahyalı Sempozyumu Bildirileri, C. I, Meka Ofset Matbaacılık, Kayseri, 2014, s. 1. 32 Mine Beşen, Geleneksel Halı Dokumalarının Çağdaş Halıya Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2011, s. 35. 33 T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Megep (Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi), Kayseri Halısı Desenleri, El Sanatları Teknolojisi, Ankara, 2011, s. 14. 34 Ersel Çağlıtütüncigil, Yahyalı (Kayseri) Yöresi Halıları, Sanat Tarihi, S.XI, İzmir, 2001, s. 43, 52, 53. 35 Şahin, Halıcılık, s. 39., Çağlıtütüncigil, Yahyalı (Kayseri) Yöresi..., s. 52. 36 http://www.haberler.com/bunyan-ve-yahyali-halisi-stresi-tedavi-ediyor-4034641-haberi/ Son Erişim Tarihi; 02. 10. 2015.
yünlerin suya tamamen bastırılmasıyla başlanır. Bütün liflerin arasına suyun girmesi sağlanır. Daha sonra yün, suyun içerisinden alınarak ağaç tokuçlarla vurularak yünün kirleri akıtılır. Yıkanan yün, iplere serilerek veya düz bir zeminde kurutulur. Kuruyan yünler çubuklarla çırpılarak liflerin arasındaki pıtrak gibi, yıkama ile arınmayan maddeler çıkartılır. Tamamen temizlenen yün, isteğe bağlı olarak ya tarama makinesinde taranıp fitil haline getirilir ya da elde burma yapılarak eğrilir. Yünün işlenmesi ve iplik hâline getirilmesinde çıkrık ve kirmandan (kirmen) yararlanılır. Kirman her çeşit ağaçtan yapılabilir. Çıkrıklar eskiden olduğu gibi elde yapılmaz; daha pratik olmasından dolayı bisiklet jantları kullanılarak yapılır. Eğirme işlemiyle iplik elde edilir. İki iplik bir araya getirilip (koşlanarak, eşleme yapılarak) iki kat halinde büküm verilir. 37 Yörede genellikle ortadan germeli dik tezgâhlar kullanılmaktadır. İlk önce seccade olarak dokunan halıların yerine 1950 li yıllardan sonra büyük boyutlu halılar dokunmaya başlanmıştır. Bu halıların kenar bordürlerinde, boncuk denilen bir ters bir düz yerleştirilmiş çiçeklerden oluşan motifler kullanılır. Yahyalı da; taban halısı, karyola halısı, seccade, minder, yastık ve heybe tipleri dokunur. 38 Yahyalı halısında kullanılan ipler, genelde bu işle uğraşan kişiler tarafından boyanır. 39 Türk düğüm tekniği ile dokunan Yahyalı halılarında kullanılan ipler, yakın zamana kadar tüm Anadolu daki gibi bitki ve doğal malzemelerle boyanmaktaydı. Ancak, 1950 lerden sonra Milas (Muğla), Ladik (Konya), Döşemealtı (Antalya) yörelerindekine benzer şekilde kök boyalar, ya sentetik boyalarla karıştırılmakta ya da ipler tamamen sentetik boyalarla renklendirilmektedir. 40 İplikler çile (gelep) haline getirilerek bakır kazanlarda boyanır. Boyama işlemi birkaç gün içinde yapılır. Genellikle renkler arka arkaya boyanır. Bazı renkler için ipin şaplanmış olması gerektiğinden, öncelikle ipler şapla kaynatılarak boyamaya hazırlanır. Yörede şaplamaya mordanlama veya seğleme denir. Yünün boya alma özelliğini arttırmak için mordanlama (seğleme) yapılır. Boyama; genellikle doğal boyama yöntemi ile çevrede bulunan bitkiler ve çamurla yapılır. Cehri, bağ yaprağı, narpuz otu (yabani nane), bataklık çamuru, ceviz meyvesi kabuğu, soğan kabuğu, nar kabuğu, ceviz ağacı kabuğu vb. boyamada kullanılır. 41 281 Yahyalı halıları Anadolu halıları içinde koyu ve sıcak renkleri ile ün salmıştır. 42 Kullanılan renkler arasında; Kırmızı, bordo, lacivert (indigo), açık mavi (göğ), gri (sırçani), yeşil (haki), açık yeşil (yeşerti), kahverengi (ger), sarı, beyaz ve siyah vardır. En çok kullanılan renkler ise, halının zemininde lacivert ve kırmızıyken, göbekte halk arasında ördekbaşı yeşil diye bilinen koyu yeşildir. 43 Kırmızı renkli zemin, Yahyalı halıları için neredeyse karakteristik 37 Şahin, Halıcılık, s. 39., Çağlıtütüncigil, Yahyalı (Kayseri) Yöresi..., s. 52. 38 Beşen, Geleneksel Halı Dokumalarının..., s. 35. 39 Ersel Çağlıtütüncigil, Cami Tasvirli Yahyalı (Kayseri) Halıları, Erdem (Halı Özel Sayısı I), C.10, S.28, Ankara, 1999, s. 88. 40 Çağlıtütüncigil, Yahyalı (Kayseri) Yöresi..., s. 53. 41 Şahin, Halıcılık, s. 40. 42 Adem Çelik, Yeşilhisar (Kayseri) Halı Yastıkları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 13, 2004, s. 9-10., T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Megep (Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi), Kayseri Halısı Desenleri, El Sanatları Teknolojisi, Ankara, 2011, s. 22. 43 Beşen, Geleneksel Halı Dokumalarının..., s. 35., Çağlıtütüncigil, Cami Tasvirli Yahyalı..., s. 88., Şahin, Halıcılık, s. 40., Ertuğrul Uyumaz (01.03. 1958- Kayseri doğumlu).
özelliktir. 44 Bir rengin çeşitli tonları aynı desende kullanılabilir. Renk tonlarının çokluğu ve doğal renkler olması, Yahyalı halısına ayrı bir özellik kazandırmaktadır. 45 Geleneksel özelliklere sahip Yahyalı halılarının, son yıllarda renklerinde de hızlı bir yozlaşma olduğu görülmektedir. Koyu renkli olmalarıyla bilinen Yahyalı halılarında, son yıllarda açık renkler geniş alanlarda kullanılmaktadır. Desen Yahyalı deseni ama renkler çok farklıdır. 46 Eski tip Yahyalı halılarında; lacivert ve siyahın, sıcak renkler olarak adlandırabileceğimiz; koyu turuncu, sarı, kırmızı ve beyaz renklerin dengeli bir dağılımı söz konusudur. Hiçbir rengin genel olarak bir diğer renk üzerinde yoğun bir baskısının olmadığı görülmektedir. XX. yüzyıl içerisinde, Karapınar, Aksaray, Ürgüp, Avanos. Yahyalı ve Niğde de dokunacak olan halı ve kilimlerin ipleri, boyanmak üzere Bor a (Niğde) gönderilmekteydi. Bu nedenle bu bölgelerde dokunan halıların renklerinde benzer tonlamalar kullanılmaktaydı. Ancak, 1950 li yıllarda Bor daki boyahaneler birer birer kapanmaya başlamıştır. Bu yıllarda Yahyalı da halı ihracatının gelişmesi sonucu bir arayış içerisine girilmiştir. Bunun sonucu olarak da renk ve kompozisyonlarda abartılı, keskin hatlar kullanılarak etki artırılmaya çalışılmıştır. Özellikle, günümüz Yahyalı halılarında lacivert, açık mavi (göğ), kırmızı, kirli sarı, sarı, açık yeşil, yeşil, kahverengi, siyah ve beyaz renkler kullanılmaktadır. 47 3. Bünyan Halıları Bünyan Kayseri iline yaklaşık 40 km mesafede bir ilçe merkezidir. Kayserinin en tanınmış halılarından biriside Bünyan halılarıdır. Türk Standartları Enstitüsünün 1967 yılında sunduğu rapora göre en kaliteli halılardan birisi olarak gösterilmiştir. Bünyan halıları genellikle beyaz zemin üzerine mavi madalyon motifi ile tanınıyordu fakat günümüzde bu özelliğini yitirmiştir. 48 Kayseri de şehirde yaşayanlar daha ziyade Bünyan halısı kullanıyorken, şehir merkezi dışında yaşayanlar yün olan Yahyalı halısını tercih etmektedir. 49 282 Bünyan halısı, hayvansal üretim olan koyun yünü ve bitkisel üretim olan pamuktan imal ediliyor. Halının dokuma kısımları yünden, çözgü ve atkı kısımları ise pamuktandır. Çift düğümlüdür ve sökmek mümkün değildir. Enine ve boyuna bir santimde yirmi düğüm bulunur. 50 XVIII. ve XIX. yüzyıllarda nüfusun artmasıyla halı üretimi de artmıştır. 51 Bünyan halıcılığının adını duyurması, Bünyan ın yerleşim yeri olarak büyümesi ve buna bağlı olarak halı üretiminin artmasıyla başladı. Bünyan halısında, XIX. yüzyıl ikinci yarısından itibaren, Orta Asya dan gelen ve geleneksel olarak devam eden motiflerde bazı düzenlemelere gidilmiş, halıcılıkta kullanılan doğal boya iplerin yerine daha çok sentetik boyalarla boyanmış ipler tercih edilmeye başlanmıştır. Kayseri den Bünyan a gelerek halı dokutmaya başlayan tüccarlar, daha seri üretim yapabilmek için, ipin elde eğrilip doğal boyayla boyanması zahmetine katlanmadılar ve 1907 yılında İngiltere nin Manchester şehrinden yün ve pamuk ipliği satın alarak Almanya dan da suni boya getirttiler. Böylece, elde eğrilip doğal boyalarla boyanmış iplerle 44 Çelik, Yahyalı (Kayseri) Halılarına..., s. 5. 45 Şahin, Halıcılık, s. 40. 46 Zahide Kayışoğlu Şahin, Ayşe Kayışoğlu, Yahyalı (Kayseri) Yöresi Geleneksel El Sanatlarına Dair, I. Ulusal Yahyalı Sempozyumu Bildirileri, C. I, Meka Ofset Matbaacılık, Kayseri, 2014, s. 120-121. 47 Çelik, Yahyalı (Kayseri) Halılarına..., s. 11-12. 48 Beşen, Geleneksel Halı Dokumalarının..., s. 34. 49 Ahmet Güzel, Güzel Halı Firması Sahibi, halı ithalatçısı ve Kayseri de el halısı imalatı işiyle meşgul. 50 http://www.haberler.com/bunyan-ve-yahyali-halisi-stresi-tedavi-ediyor-4034641-haberi/ Son Erişim Tarihi; 02. 10. 2015. 51 T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Megep (Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi), Kayseri Halısı Desenleri, El Sanatları Teknolojisi, Ankara, 2011, s. 4.
dokunan halıların yanı sıra, sentetik boyalarla boyanmış Manchester ipinden dokunan halılar da dokunmaya başlanmıştır. 52 Bünyan halıcılığının gerçek anlamda atılım yapması ise XX. yüzyılda 1914-1916 yıllarında gerçekleşmiştir. Bu tarihlerde kilim tezgâhları tamamen halı dokumasına uygun hale getirilmiş, kilim ve ipek halı dokumacılığı ise kaybolmuştur. Kök boya kullanımı da çok kısa bir süre daha devam etmiş, 1926 yılında Bünyan halı ipliği fabrikasının kurulmasıyla o da tarihe karışmıştır. Bünyan halılarında zemin iki kısımdan ibarettir. Birinci kısım; kolonların bulunduğu alan, ikinci kısım ise; iç mekândır. Her iki kısım arasında da bir uyum mevcuttur. Halılarda kullanılan bordürler yer ve bölgeler itibariyle farklılık gösterir. Bazı bölgelerde bordürler üç sıra iken bazı bölgelerde 7-8 sıra olmaktadır. Bünyan halıcılığının temeli Orta Asya kökenli olup Anadolu daki zaman içerisindeki kültürel, ekonomik, sosyal yapısındaki değişmelerin zorlaması ile gelişim evresini tamamlamıştır. 1908-1909 yıllarından itibaren Bünyan halılarında malzeme olarak suni boyalarla boyanmış fabrikasyon yün ipliği ile pamuk ipliği kullanılmaya başlamıştır. 53 Yörede sıcak ve soğuk renkler bir arada kullanılmıştır. Bir rengin etkisinin belirgin olması istenirse o rengin yanında karşıtı veya bütünleyicisinin kullanılması gerekir. Bu renkler renk çemberinde birbirine en uzak noktada tam karşılıklı yer alır. Karşıt renklerin çarpıcı etkisini yumuşatma ve uyumu sağlamak için de birinin renginden diğerine biraz katmak gerekir. Böylece aralarında ortak bir renk katarak kontrast armoniye yaklaşılmış olur. 54 Bünyan halılarında yaygın olarak kırmızı, mavi, sarı gibi ana renkler ve bu renklerin tonları göze çarpar. Halıda ki motiflerde desenin ağırlığına da bağlı olarak yaklaşık 12 renk kullanılır. Bazı renklerin tonlarını da işin içine kattığımızda renk sayısı neredeyse yirmiye kadar ulaşmaktadır. Renkleri açısından oldukça canlı olan Bünyan halılarında karşımıza çıkan renkler: Krem, beyaz, kirli beyaz, kar beyazı (çiğ beyazı), kanarya sarısı, kiremidi (açık kırmızı), gül kurusu, ateşi, açık zedefi, kör zedefi (yeşilin tonları), soğani (cevizi), bal köpüğü, deve tüyü, boz, kurt bozu, bal rengi (açık sarı), çividi (lacivert), bordo, bayrak kırmızısı, kan kırmızı (koyu kırmızı), hayali mavi, deniz mavisi, sıçan tüyü (gri), kurşuni, küf yeşili, nohudu, bej, kül rengi ve ördek başıdır. 55 283 Türk halılarında en çok kullanılan kırmızı renge Bünyan halılarında da önem verilmiştir. Kırmızı zemin üzerine dokunan halılarda kullanılan motifler yeşil ve krem ağırlıklıdır. Türklerin asil renk olarak gördüğü kırmızı, halılarda zenginliği, saadeti ve sevinci ifade etmiştir. Yeşil cennet, mavi asalet ve ihtişamdır. Sarı kötülüklerden korunmayı, kara renk ise dünya sıkıntılarından arınmayı ve sevda çekmeyi işaret eder. 56 Bünyan halıları, renkleri açısından incelendiğinde karşımıza Natürel olarak adlandırılan oldukça ilgi çekici bir halı tipi çıkmaktadır. Bu tür halılarda hiçbir boya kullanılmamıştır ve tamamen koyunun yünlerinin doğal renginden oluşurlar. Bu halılar natürel bej zemin üzerine natürel kahverengi veya siyahla renklendirilmiştir. 57 52 Şahin, Halıcılık, s. 42. 53 T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Megep (Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi), Kayseri Halısı Desenleri, El Sanatları Teknolojisi, Ankara, 2011, s. 4. 54 Aslı Seyhan, Bünyan Halıcılığı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007, s. 58-59. 55 Seyhan, Bünyan..., s. 59-60., Şahin, Halıcılık, s. 42., Beşen, Geleneksel Halı Dokumalarının..., s. 34. 56 Önder, Halılar, Kilimler ve..., s. 6., Seyhan, Bünyan..., s. 60-61. 57 Seyhan, Bünyan..., s. 61-62.
SONUÇ Pazırık halısı ile tarihi süreci başlayan Türk halısı, İslamiyet le birlikte evrensel bir boyut kazandı. Kayseri yöresi Bünyan ve Yahyalı halılarının tarihi, Orta Asya Türklüğüne kadar uzanan köklü bir geleneğe sahiptir. Ancak, XX. Yüzyılın başlarından itibaren tüm Türk halıcılığında olduğu şekilde Bünyan ve Yahyalı el halılarında da hem kullanılan malzeme açısından hem de halıda kullanılan renkler açısından büyük bir kalite kaybı yaşanmıştır. Özelliklede 1950 lerden itibaren fabrikasyon halı sektörünün gelişmesi el dokuması halıcılığa büyük bir darbe indirmiştir. Yahyalı halılarında alt geçki, tamamen yün malzemelidir. Bu yüzden Bünyan halısı ile mukayese edildiği zaman daha kalındır. Yahyalı halıları kullanıldıkça değeri artan halılardır. Çünkü malzemesinin yün olması dolayısıyla kullanıldıkça halının parlaklığı artmakta renklerin canlılığı daha da belirgin hale gelmektedir. 58 Ancak, özellikle XX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Yahyalı halılarında kullanılan renkler açısından bir yozlaşma olduğunu söylemek gerekir. Çünkü klasik Yahyalı halısında koyu renkler hâkimken bugün Yahyalı halısında hemen hemen her renk kullanılıp, kullanılan renklerde açık tonlardadır. Bünyan halısının dokumasında kullanılan ana malzemeye bakıldığı zaman, koyun yünü ile pamuktan imal edildiği görülüyor. Halının dokuma kısımları yünden, çözgü ve atkı kısımları ise pamuktandır. 1900 lü yılların başlarından itibaren Bünyan halılarında fabrika ürünü malzemeler kullanılmaya başlandı. İngiltere nin Manchester şehrinden yün ve pamuk ipliği satın alınarak, Almanya dan da suni boya getirtilerek Bünyan halılarında kullanılır oldu. Böylece, Bünyan da 1908-1909 yıllarından itibaren, elde eğrilip doğal boyalarla boyanmış iplerle dokunan halıların yanı sıra, sentetik boyalarla boyanmış fabrikasyon usulü Manchester ipinden halılar da dokunmaya başlanmıştır. Bünyan halılarında yaygın olarak kırmızı, mavi, sarı gibi ana renkler ve bu renklerin tonları göze çarpar. Halıda ki motiflerde desenin ağırlığına da bağlı olarak yaklaşık on iki renk kullanılır. Bazı renklerin tonlarını da işin içine kattığımızda renk sayısı neredeyse yirmiye kadar çıkmaktadır. 284 58 Ahmet Güzel (13. 04. 1968 - Kayseri doğumlu), Güzel Halı Firması Sahibi, halı ithalatçısı ve Kayseri de el halısı imalatı işiyle meşgul.
Resim: 1. 19. Yüzyıl Kayseri-Yahyalı Halısı, Özel Koleksiyon. 59 285 Resim: 2. 20. Yüzyıl Kayseri-Yahyalı Halısı. 60 59 http://www.turkelhalilari.gov.tr/halidetay.php?language=tur&kod=000391, Son Erişim Tarihi: 16. 09. 2015. 60 Zahide Kayışoğlu Şahin, Halıcılık, Kayseri Ansiklopedisi, C. 3, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2013, s. 38.
286 Resim: 3. 16. yüzyıl Bünyan Halısı, Konya Müzesi. 61 Resim: 4. 20. Yüzyıl Kayseri-Bünyan Halısı. 62 61 http://www.turkelhalilari.gov.tr/halidetay.php?language=tur&kod=001945, Son Erişim Tarihi: 16. 09. 2015. 62 Kayseri Halıcılar Odası Başkanı olan Ercan Efilti ile 22.10.2016 Cumartesi günü yaptığım görüşmede aldığım resim.
Kişiler: KAYNAKLAR Efilti, Ercan, Yaş; 51, Kayseri Halıcılar Odası Başkanı ve El dokuması halı imalatı ve satışı işiyle meşgul, Kayseri. Güzel, Ahmet, Yaş; 56, El dokuması halı imalatı ve satışı işiyle meşgul, Kayseri. Uyumaz, Ertuğrul, Yaş; 58, El dokuması halı imalatı ve satışı işiyle meşgul, Kayseri. Kitaplar: Aslanapa, Oktay, (1987), Türk Halı Sanatının Bin Yılı, Eren Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şirk., İstanbul. Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta Tanci, (2000), İbn Battuta Seyahatnamesi, (Çeviri, İnceleme ve Notlar: A. Sait Aykut), Yapı Kredi Yayınları, C. I, İstanbul. Eyuboğlu, İsmet Zeki, (1995), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınları, 3. Basım, İstanbul. Kaşgarlı Mahmut, (1992), Divanü Lügat-it Türk, (Çeviren: Besim Atalay), Türk Dil Kurumu Yayınları, C. III, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Polo, Marko, (1980), Markopolo Seyahatnamesi, (Hazırlayan: Filiz Dokuman), Tercüman Yayınları, C. I, İstanbul. 287 Makaleler: Aslanapa, Oktay, (Temmuz-1987), Türk Halı Sanatı, Erdem, Türk tarih Kurumu Basımevi, C. III, S. 7, Ankara. Aslanapa, Orhan, (1984), Konya Selçuklu Halılarının Menşei ve Gelişmesi, Türk Edebiyatı Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, Hürriyet Ofset, Sayı: 132, İstanbul. Aytaç, Ahmet, (2008), Türk Medeniyetinde Dokuma Kültürü ve Yabancı Resim Sanatı Üzerindeki Tarihsel Yeri, 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri) Maddi Kültür, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, C. I, Ankara. Çağlıtütüncigil, Ersel, (1999), Cami Tasvirli Yahyalı (Kayseri) Halıları, Erdem (Halı Özel Sayısı I), C.10, S.28, Ankara. Çağlıtütüncigil, Ersel, (2001), Yahyalı (Kayseri) Yöresi Halıları, Sanat Tarihi, S.XI, İzmir. Çelik, Adem, (2014), Yahyalı (Kayseri) Halılarına Öncülük Eden Eski Tip Örnekler ve Bunların Günümüze Yansımaları, I. Ulusal Yahyalı Sempozyumu Bildirileri, C. I, Meka Ofset Matbaacılık, Kayseri. Çelik, Adem, (2004), Yeşilhisar (Kayseri) Halı Yastıkları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 13. Deniz, Bekir, (2005), Anadolu-Türk Halı Sanatının Serüveni-I, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, S. 7.
Deniz, Bekir, (Nisan 2005), Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları 1, Sanat Tarihi, Sayı: XIV. Deniz, Bekir, (2007), Azerbaycan ve Anadolu-Türk Halılarının Benzer Özellikleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 18. Durak, İbrahim, (2011), Girişimciliği Etkileyen Çevresel Faktörlerle İlgili Girişimcilerin Tutumları: Bir Alan Araştırması, Yönetim Bilimleri, C. 9, S. 2, Çanakkale. Karamağaralı, Beyhan, (1998), Halı Sanatı Üzerine, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim, Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara. Kayışoğlu, Şahin, Zahide, (2013), Halıcılık, Kayseri Ansiklopedisi, C. 3, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul. Kayışoğlu, Şahin, Zahide; Kayışoğlu, Ayşe, (2014), Yahyalı (Kayseri) Yöresi Geleneksel El Sanatlarına Dair, I. Ulusal Yahyalı Sempozyumu Bildirileri, C. I, Meka Ofset Matbaacılık, Kayseri. Koca, Emine; Koç, Fatma; Kaya, Özlem, (Mart 2015), Yöresel Dokumaları Güncel Tasarımlarda Yorumlamak Kargı Bezi Örneği, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9. Nurmemmet, Annagulu, (1996), Türkmenlerde Renk Dünyası ve Nevruz, Nevruz ve Renkler, Editörler: Sadık Tural, Elmas Kılıç, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara. Ölmez, Filiz Nurhan, (2010), Tekstillerde Renkler Üzerine Simgesel ve Alegorik Bir Değerlendirme, Türk Sanatları Araştırmaları, Sayı 1, Cilt 1. Önder, Mehmet, (1969), Halılar, Kilimler ve Bir Yazılı Halı, Türk Etnoğrafya Dergisi, Sayı: XI, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Şirin, Nihat, (1994), Antalya-Döşemealtı Halılarında Renk Ve Biçim Özellikleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 3. T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Megep (Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi), (2011), Kayseri Halısı Desenleri, El Sanatları Teknolojisi, Ankara. Yeni Türk Ansiklopedisi, (1985), Halı, Ötüken Neşriyat A. Ş., C. 5, İstanbul. Yıldız, Sibel, (2013), Türk Halı Sanatında Yozlaşma Etkileri ve Alınabilecek Tedbir Önerileri, ZfWT (Zeitschrift für die Welt der Türken-Journal of World of Turks), Vol. 5, No. 1. Yücetürk, Zemzem, (2014), Ahmet Hilmi Kalaç ın Ekonomi Görüşü, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları, C. 33, S. 55. Tezler Beşen, Mine, Geleneksel Halı Dokumalarının Çağdaş Halıya Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2011. Mazıbaş, Sema, (2014), Günümüz Döşemealtı Halılarının Renk, Motif ve Desen Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, Isparta. 288
Seyhan, Aslı, Bünyan Halıcılığı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. Yıldız, Sibel, (2009), Meslek Yüksekokullarında Halıcılık Eğitiminin, Halıcılık Sektöründeki Yeri, Önemi ve Halı Eksperliği Alanına Katkısının Belirlenmesi, Doktora Tezi, Ankara. İnternet Kaynakları: http://www.haberler.com/bunyan-ve-yahyali-halisi-stresi-tedavi-ediyor-4034641-haberi/ Erişim Tarihi; 02. 10. 2015. http://www.meraklisiicin.com/blog/dugumlenmis-hikayeler-hali-dokuma-sanati, Son Erişim Tarihi; 15. 09. 2015. http://www.turkelhalilari.gov.tr/halidetay.php?language=tur&kod=000391, Son Erişim Tarihi: 16. 09. 2015. http://www.turkelhalilari.gov.tr/halidetay.php?language=tur&kod=001945, Son Erişim Tarihi: 16. 09. 2015. Son 289