Benzersiz dilbilgisi notları. Türkçe! Çeviri öğretimine sistemli yaklaşım. Sözlük seçimi ve kullanımı alıştırmaları.

Ġngilizce-Türkçe GENEL ÇEVĠRĠ 1 Genel Çeviri 1 İçindekiler Benzersiz dilbilgisi notları. Türkçe! Çeviri öğretimine sistemli yaklaşım. Sözlük seçimi ve kullanımı alıştırmaları. Ayrıntılı ve örnekli dizin. Genel Çeviri 2 kitabıyla, eşsiz bir kaynak. Hakan Gür ÖĞRENCĠ KĠTABI i

GENEL ÇEVİRİ KİTAPLARININ KULLANIMINA İLİŞKİN KURALLAR Genel Çeviri 1 ve Genel Çeviri 2 olarak derlenerek internet ortamına yerleştirilen PDF dosyalarının kullanımı aşağıdaki koşullara bağlıdır: 1. Genel Çeviri 1 ve Genel Çeviri 2 dosyalarının içeriği dosyaların içinde ve dildersleri.gen.tr sitesinde Genel Çeviri 1 ve Genel Çeviri 2 için verilen bağlantılar altında mevcuttur. Kullanım koşulları bu dosyaların her ikisini de kapsamaktadır. 2. Kullanıcı olarak, söz konusu dosyaları ticari amaçla olmamak koşuluyla kendi bilgisayarına kaydedebilir, bu dosyaları kopyalayabilir, başkalarına iletebilir, sayfalarda yer alan Hakan Gür - dildersleri.gen.tr ibaresini silmemek ve değiştirmemek koşuluyla dosyaların içeriğinde düzeltme ve düzenlemeler yapabilirsiniz. Burada sözü edilen "ticari" kavramı ile Genel Çeviri 1 ve Genel Çeviri 2 kitaplarının özgün biçimleri ya da değiştirilmiş biçimleriyle iletilmesi, çoğaltılması ve/veya kullanılmasının öncesinde ya da sonrasında ücret talep edilmesi, kitapların satılması kastedilmektedir. Kitapların kişi ya da kurumlar tarafından ücretsiz olarak öğrencilere verilmesi ve sonucunda kurumsal (okul, üniversite, dershane ve benzerleri) ya da kişisel temelli (özel ders gibi) çeviri öğretim ortamlarında kullanılması serbesttir. 3. Kuralların erişilebilir olması için çeşitli önlemler alınmıştır; buna göre: a) bu kurallar dosyaların özgün biçimlerinin kullanıma sunulduğu internet sayfalarında yer almakta, b) dosyaların sayfalarının üst bölümünde yer alan Hakan Gür - dildersleri.gen.tr ibaresine eklenen bağlantı yoluyla kullanıcı bu kurallara yönlendirilmekte, c) her bir dosyanın girişinde kurallar ayrıca verilmektedir. Bu nedenle kullanıcı olarak dosyaları ister bu siteden ya da başka kaynaklardan edinmiş olun, bu kuralları okumuş ve kabul etmiş olmaktasınız. 4. Bu kurallar dosyalara ayrıca eklendiği için, dosyaların yer aldığı dildersleri.gen.tr sitesinin geçici ya da kalıcı olarak devre dışı kalması, siteye erişilememesi, sitenin adının değiştirilmesi gibi durumlarda da kurallar geçerliliğini koruyacaktır....:::::... ii

Yazar... v Giriş... vi Kullanım notları ve kısaltmalar... xi Konular 1: Sözlük seçimi ve kullanımı... 1 2: Uygun anlamın seçilmesi... 11 3: Bilinmeyen sözcüklerin anlamını tahmin... 20 4: Basit tümce-bileşik tümce ayrımı... 29 5: Zamanlar (=Tenses)... 38 6: Modal verbs... 56 7: Edilgen yapılar (= Passive)... 72 8: Bileşik tümce-basit (= Coordination)... 82 9: Bileşik tümce-karmaşık: Relative Clause... 89 10: Bileşik tümce-karmaşık: Noun Clause... 101 11: Bileşik tümce-karmaşık: Comparison Clause... 117 12: Bileşik tümce-karmaşık: Adverbial-Time Clause... 129 13: Bileşik tümce-karmaşık: Adverbial-Condition Clause... 144 14: Bileşik tümce-karmaşık: Adverbial-Concession Clause... 153 15: Bileşik tümce-karmaşık: Adverbial-Reason, Purpose ve Result Clause... 162 16: Bileşik tümce-karmaşık: Adverbial-Exception, Place ve Similarity Clause. 174 17: Bileşik tümce-karmaşık: Adverbial-Comment ve Verbless Clause... 180 18: Diğer yapılar: Putative ve Tentative "Should"... 186 19: Diğer yapılar: Devrik yapı (= Inversion)... 190 20: Diğer yapılar: Prop it... 198 21: Diğer yapılar: A, an, the... 204 22: Diğer yapılar: Of sözcüğü... 214 23: Diğer yapılar: Eylem + [preposition] + eylem... 218 24: Diğer yapılar: Infinitive... 224 25: Diğer yapılar: Gerund... 230 iii

26: Diğer yapılar: Özne konumunda Infinitive ve Gerund... 233 27: Diğer yapılar: Any / every (one / body / thing / where)... 237 28: Diğer yapılar: Grup adları ve uygun eylem... 240 Ġngilizcede Yabancı Sözcük ve Terimler... 244 Konu özetleri... 247 Abecesel dizin... 251 Yararlanılan kaynaklar... 262 iv

Yazar Hakan Gür Ankara Üniversitesi DTCF İngiliz Dili ve Edebiyatı kürsüsünden mezun oldum. Türk- İngiliz Kültür Derneği, Bilkent Üniversitesi Hazırlık Bölümü ve Ankara Üniversitesi TÖMER'de İngilizce okutmanlığı yaptım. ODTÜ Yabancı Diller bölümünde yüksek lisans, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçenin Öğretimi ve Eğitimi Anabilim Dalı'nda da doktora çalışmamı tamamladım ve lisansüstü eğitim programında Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi dersleri verdim. İmge, Dost ve Bilgi Yayınevleri için kitap çevirileri gerçekleştirdim; çevirmenlik yapmayı sürdürüyorum. v

Giriş Peter Newmark A Textbook of Translation (1988) adlı kitabının önsözünde, kitabını senelerdir yazmakta olduğunu, hatta bir aralar bazı bölümlerini kaybettiği için yeniden yazmak zorunda kaldığını anlatır. ġu an elinizde tuttuğunuz ve ilk baģlarda basit ders notlarından baģka bir Ģey olmayan Genel Çeviri 1 kitabının geçmiģi de bundan pek farksız sayılmaz. Türk-Ġngiliz Kültür Derneği'nde düzenlenen çeviri dersleri için hazırlanan ve English for Translation ile Advanced English for Translation kitaplarının özetinden oluģan ilk ders notları, daha sonra basit dilbilgisi açıklamalarının eklenmesi ile geniģledi. Sonraları bilgisayara aktarılma aģamasında bir bilgisayar virüsünün yok ettiği dilbilgisi notlarının daha kapsamlı ve Türkçe açıklamalı olarak hazırlanması gerekti ve yüksek lisans çalıģmaları esnasında son Ģeklini alan kitap Ģu anki hali ile yayınlanabilir hale geldi. Mevcut çeviri kitapları Çeviri derslerinde kullanılabilecek türden bir kitap hazırlamaya karar verme nedenim her Ģeyden önce, çeviri derslerinde kullanılabilecek malzemelerin eksikliğini ve yetersizliğinin daha ilk günlerden hissetmiģ olmamdır. Bugün bile, çeviri kitabı adı altında hazırlanmıģ ders malzemelerinde aynı türden eksiklikleri gözlemek olası. Mevcut bazı çeviri kitapları ve bunların özellikleri şu şekilde sıralanabilir: Çeviri öğrenen kiģilerin kendi baģlarına çalıģmaları için hazırlanmıģ olan kitaplar. Örneğin Translation Methods (Hasdemir: 1987), A Guidebook for English Translation (Kocaman et al: 1990) ve Çeviri Tekniği: Dilbilgisi (Yarmalı: 1993a) ile Çeviri Tekniği: Çözümleme (Yarmalı: 1993b). Bu kitaplar incelendiğinde, yaklaģımlarının, "eğer kiģi dilbilgisi konusunda yeterli bilgiye sahip ise, bu kiģi çeviri de yapabilir" Ģeklinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Çeviri öğrenen kiģinin Ġngilizce dil bilgisinin çeviri yapmaya yeterli olmadığı varsayımından yola çıkılmakta ve bu açık özet dilbilgisi notları yolu ile kapatılmaya çalıģılmaktadır. Tümce düzeyinden baģlayan ve sözcük yardımını da içeren çeviri alıģtırmalarında, tümcenin analizi ve Türkçeye aktarımı konusunda sistemli bir anlatımın bulunmadığı görülür. Çeviri derslerinde kullanılmak üzere hazırlanmıģ kitaplar. Bu kitaplar, genelde, Ġngilizceyi ileri düzeyde edinmiģ oldukları varsayılan çeviri öğrencilerine yöneliktir. Örneğin Çeviri (Bozkurt et al: 1982), A Textbook of Translation (Newmark: 1988) ve In Other Words: A Coursebook on Translation (Baker: 1992) baģlıklı kitaplar. Newmark çeviri malzemesini bir çeviri teorisine dayandırarak sunmaya çalıģırken Baker çeģitli örnek çeviriler verme yolunu izlemektedir. Her iki kitap da üniversitelerin çeviri bölümleri için kullanılabilir düzeydedir (A Textbook of Translation kitabı Hacettepe Üniversitesi bünyesindeki çeviri bölümünde ders malzemesi olarak kullanılmıģtır) ve çeviri öğrencisinin Ġngilizcenin dilbilgisi ile ilgili sorunlarını çözmüģ olduğunu varsayarak kültürel ve sosyal farklılıklardan oluģan ve sözcük düzeyinden baģlayan sorunlara ağırlık vermektedirler. Çeviri ise üniversitelerin Ġngiliz Dili ve Edebiyatı bölümleri için hazırlanmıģtır. Bu gruba dahil edilebilecek bir diğer çalıģma da Ankara Türk-Ġngiliz Kültür Derneği bünyesinde hazırlanmıģ Translation Through Comparative Grammar (1989) adlı kitaptır - bu kitap Nevzat Gürman, Muammer ġanlı ve benim tarafımdan yazılmıģtır ve yakın zamanlara kadar kurum içinde kullanılmıģtır. Kitabın temel eksikliği, dilbilgisi sorunlarını halletmenin çeviri yapmak için yeterli olduğu yaklaģımını taģımasıdır. Genel amaçlar dıģında amaçlarla çeviri öğrenenlere yönelik kitaplar. Bu kitaplar tıp, fizik, sosyoloji gibi belirgin alanlarla ilgilenenlere yardım etmeyi amaçlamakta ya da vi

sadece belirgin bir dili kullanan kiģilere hitap etmektedir. Örneğin yukarıda değinilen Çeviri ve tamamen Ġspanyolca Ġngilizce çeviri amacını taģıyan Translation Strategies (Brinton et al: 1981). Bütün bunların yanısıra, sadece çeviri metinleri içeren, English for Translation (Chamberlin ve White: 1975) ve Advanced English for Translation (Chamberlin ve White: 1978) ve genel Ġngilizce derslerine yardımcı olmak amacı ile öğretmen kullanım kitabı olarak hazırlanmıģ olan Translation (Duff: 1990) adındaki kitaplar da sayılabilir. Genel Çeviri 1 ve Genel Çeviri 2 kitaplarının hazırlanması safhasında, yukarıda sıralanan kitaplar incelenmiģ ve değerli yanları ile eksik yönleri saptanmaya çalıģılmıģtır. Saptanan eksiklikler, birinci gruba giren kitaplarda verilen dilbilgisi notlarının yetersiz olması ve çeviri için bir sistem önerilmemesi, ikinci gruba giren kitapların ise ileri düzeyde Ġngilizce bilen öğrenciler için hazırlanmıģ olmasıdır. Bu eksikliklerin Genel Çeviri kitaplarında giderilebilmesi için dilbilgisi notları çok ayrıntılı ve örnekli olarak ele alınmıģ, çeviri için sözcük, tümce ve metin analizi için çeģitli öneri ve alıģtırmalar eklenmiģtir. Çeviri için seçilen alıģtırmaların aģamalı bir zorluk derecesine (zorluk derecesi konusu, aģağıda Temel Nitelikler bölümünde açıklanmaktadır) sahip olması da bu kitapların gerektiğinde ileri düzey Ġngilizce bilgisine sahip olanlar tarafından da kullanabilmesi amacına yöneliktir. Temel nitelikler Kitabın hazırlanmasında göz önünde bulundurulan ölçütler çeviri öğretirken edinilen tecrübeler doğrultusunda geliģtiyse de, bunları sistemli bir biçimde ele alan Nord'un (1987) sıraladığı nitelikleri de belirtmek yararlı olacaktır. Nord'a göre bir çeviri kitabının bazı temel nitelikleri taģıması gerekir. Bu nitelikler, özetle, Ģunlardır: Bir kitabın çeviri kitabı niteliğini taģıyabilmesi için, dayandırıldığı kuramsal temellerin tam olarak belirlenmiģ olması gerekir. Çeviri öğretim kitabı belirli bir öğrenen kitlesine ve bunların öğrenim gereksinimlerine hitap etmelidir. Çeviri kitabı olabildiğince az soyut çeviri kuramı, gerektiği kadar da uygulanabilir öneri içermelidir. Çeviri kitabının sunduğu alıģtırmalar, öğrencinin gerçek hayatta karģılaģacağı çeviri sorunlarını kendi baģına çözebilmesine yardımcı olacak türden olmalıdır. Çeviri kitabı, çeviri için gerekli olan yardımcı malzemelerin (sözlük gibi) kullanımı konusunda notlar içermelidir. Bir çeviri kitabında çeviri metinlerinin yanısıra karģılaģtırmalı çevirilere de yer verilmelidir. Çeviri kitabında, çeviri öğrencilerinin gereksinimlerine uygun, özgün metinler kullanılmalıdır. Çeviri kitabı gerçek bilgiler içeren metinler barındırmalıdır. Çeviri kitabında yer alan metinlerin güçlük derecesini belirleyen Ģey, o metne ait ödevin güçlük derecesidir. Çeviri için seçilen metinlerin sadece çeviri için alınması yetersizdir. Öğrencinin bir metindeki çeviri sorunları karģısında verdiği karar, diğer sorunların çözümlerinde de bir karara götürebilir. Buna göre, Genel Çeviri kitaplarının hazırlanması safhasında göz önünde bulundurulan nitelikler Ģunlardır: Temel amacı çeviri derslerinde kullanılmak olan Genel Çeviri kitapları, çevirinin bir iletiģimsel beceri olduğu yaklaģımından yola çıkmakta ve çeviri dersinde iletiģimsel bir öğretim yaklaģımı kullanılacağını öngörmektedir. Hedef alınan öğrenen grubunu ileri-orta (upper-intermediate) düzeyde Ġngilizce bilgisine sahip, yetiģkin, genel Ġngilizceden Türkçeye çeviri ile ilgilenen, çeviriye iģ ya da öğrenim esnasında gerek duyan ve muhtemelen bir çeviri sınavına hazırlanan öğrenciler oluģturmaktadır. Tıp ya da ekonomi gibi özel alanlara yönelik vii

çeviri ile uğraģmak zorunda olanlar da, birinci kitabın dilbilgisi notlarından ve her iki kitabın çeviri önerilerinden yararlanabilirler. Bu alanlara yönelik çeviri metinleri ise Genel Çeviri kitaplarında bulunmamaktadır. Newmark'ın (1988) savunduğu çeviri yöntemlerinin kısaca tanıtılması dıģında, kuramsal bilgilerden çok uygulamaya yönelik bilgiler verilmektedir. Çeviri metinleri güncel nitelik taģıyan kaynaklardan, metinlerdeki dil düzeyini doğru olarak belirlemiģ Ġngilizce ders ve okuma kitaplarından ve çeviri sınavlarından alınmıģ, sık karģılaģılan çeviri sorunları ile ilgili alıģtırmalar eklenmiģtir; Genel Çeviri kitapları çeviri için sözlük seçimi ve kullanımı için notlar, sözcük tahmin çalıģmaları, uygun anlamı sözlükten seçme çalıģmaları ve sınava hazırlananlar için öneriler içermektedir; Yapılan çevirinin düzeltilmesi ve son biçiminin verilmesine yönelik çalıģmalarda, karģılaģtırmalı çeviri örneklerine yer verilmektedir; Metinler yetiģkin öğrencilerin beğeni ve ilgilerini karģılamaya yöneliktir; ilginç ve genel konular seçilmiģtir; çeviri için metin yazma yoluna gidilmemiģ ve gerçek metinler kullanılmıģtır; Metinler çeģitli okuma-anlama ve çeviri alıģtırmaları eģliğinde verilmekte, bu alıģtırmalar da belirgin bir zorluk derecesi sıralaması taģımaktadır; yani, zorluğu belirleyen, verilen alıģtırmalardır; Seçilen çeviri öğretimi yönteminin spiral türü bir ders iģleme yaklaģımı içermesinden ötürü, çeviri metinleri önceden iģlenmiģ metinlerde karģılaģılan bazı sorunları içererek tekrar olanağı sağlamakta, sergiledikleri yeni tür çeviri sorunları ile de öğrenciye yeni çalıģmalar yapma fırsatı vermektedir; her bir konunun baģındaki alıģtırmalar da bir önceki konunun ne kadar kavrandığını saptamaya yönelik düzenlenmiģtir. Her bir konunun yapısı Genel Çeviri kitaplarının her bir konusunun yapısı, Koç (1984, 1992) tarafından önerilen ve İleri-Orta Düzeydeki Yetişkin İngilizce Öğrencileri İçin İngilizceden Türkçeye Çeviri Kursu Oluşturmaya Modüler Bir Yaklaşım (Gür, H. 1994. YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi. Ankara) konulu yüksek lisans çalıģmasında ele alınıp geliģtirilmeye çalıģılan yaklaģıma uygun olarak hazırlanmıģtır. Bu yaklaģıma uygun olarak hazırlanan her bir konu aģağıda belirtilen bölümlerden oluģmaktadır. GİRİŞ ÇeĢitli listeler ve tümceler yolu ile konuya hazırlayıcı alıģtırmalar. SUNU Açıklamalar, örnek tümceler, özet notlar yolu ile bilgilendirme. İŞLEME Dilbilgisi ve çeviri alıģtırmaları. ÜRETME Çeviri çalıģması. SINAMA ĠĢlenen konu ile ilgili çeviri çalıģması. viii

Yine bu yaklaģıma uygun olarak saptanan ve her iki kitapta ele alınan konular Ģu Ģekildedir: ÇEVİRİ KURSU SÖZLÜK KULLANIMI SÖZCÜK BİLGİSİ İNGİLİZCE DİLBİLGİSİ METİN ve ÇEVİRİ TÜRLERİ TÜMCE ANALİZİ METİN ANALİZİ ÇEVİRİNİN KONTROLÜ SINAVLARA HAZIRLIK MODÜL 1 MODÜL 2 MODÜL 3 MODÜL 4 MODÜL 5 MODÜL 6 MODÜL 7 MODÜL 8 MODÜLÜN GENEL KİTAP HEDEFLERİ Çeviri için sözlük seçimi ve kullanımı Bağlamdan yararlanarak anlamın tahmin edilmesi İngilizce dilbilgisinin niteliklerinin anlaşılması Metin türlerinin ve uygun çeviri yöntemlerinin tanınması Çeviri için tümce analizinin yapılması Çeviri için metin analizinin yapılması Yapılan çevirinin son kez gözden geçirilmesi Çeviri sınavlarında sürenin kullanımı 1 1 1 2 2 2 2 2 Konular Sıralama Çeviri temel olarak dört ana unsuru içerir. Bu unsurlar sırası ile Ģunlardır: 1) Sözcük düzeyinde sorunlar. Çeviri yaparken Ġngilizce sözcüklerin Türkçeye nasıl aktarılacağı konusu çevirinin birinci unsurudur. Bunun için de sözlük kullanma ve sözcüklerin anlamını tahmin etme becerilerinin geliģmiģ olması gerekir. 2) Dilbilgisi düzeyinde sorunlar. Doğal olarak, çevirinin yapılabilmesi için Ġngilizce tümcenin dilbilgisi yapısının tanımlanabilmesi ve analiz edilebilmesi gerekir. 3) Anlam düzeyinde sorunlar. Sözcük ve dilbilgisi düzeyindeki sorunların çözülmesi sonucunda, Ġngilizce tümcenin taģıdığı anlamın Türkçeye aktarılması gerekmektedir. ix

4) Bütünlük düzeyinde sorunlar. Anlam bütünlüğünün sağlanmasına çeviri esnasında büyük özen gösterilmelidir. Baker (1992: 218) anlam bütünlüğü konusunu Enkvist'e ait ilginç bir örnek ile açıklamakta. Bu örnekte sözcük, dilbilgisi ya da anlam düzeyinde hiç bir sorun görülmemekte. Asıl sorun, anlam bütünlüğü. I bought a Ford. The car in which President Wilson rode down the Champs Elysees was black. Black English has been widely discussed. The discussions between the presidents ended last week. A week has seven days. Every day I feed my cat. Cats have four legs. The cat is on the mat. Mat has three letters. (Enkvist, N.E. 1978. "Coherence, pseudo-coherence, and non-coherence". L. Grähs, G. Korlén ve B. Malmberg (yay. haz.) Cohesion and Semantics: Report on Text Linguistics, Abo: The Research Institute of the Abo Akademi Foundation. s. 110-111.) Son söz Genel Çeviri kitaplarında, çevirinin bu dört temel unsuru göz önünde bulundurularak konuların sıralaması saptanmıģtır. Genel Çeviri kitapları çeviri öğretimi alanında gözlenen bir boģluğu doldurabilmek amacı ile hazırlanmıģtır. Ġngiliz dilinde yer alan ve çeviride karģılaģılması olası dilbilgisi yapılarını sistemli, örnekli ve Türkçe açıklamalı ele alan dilbilgisi bölümleri ve bunu izleyen çeviri alıģtırmaları ve diğer nitelikleri ile Genel Çeviri kitapları, ders kitabı olarak kullanılabilmek için hazırlanmıģ olmaları açısından bu türün tek örneği durumundadır. Çeviri öğrenmek ve öğretmek için kaynak arayanlara yararlı olacağını umarım. Hakan GÜR Almanya, 2010 x

Kullanım notları ve kısaltmalar Sıralama Dilbilgisi notlarının hazırlanmasında ve konuların sıralanmasında, dilbilgisi konusunda yetkin araģtırmacıların çalıģmaları (Yararlanılan Kaynaklar içinde bu çalıģmalar belirtilmektedir) göz önünde bulundurulmuģtur. Gereken yerlerde imi kullanılarak, gönderme yolu ile konuyla ilgili diğer notlar belirtilmektedir. Aranan bilginin bulunması Genel Çeviri 1 kitabında dilbilgisi ile ilgili istenilen konunun bulunabilmesini kolaylaģtırmak için üç ayrı liste bulunmaktadır: 1. ĠÇĠNDEKĠLER: Genel Çeviri 1 kitabının hemen baģında yer alan bu listede konu baģlıkları belirtilmektedir. 2. KONU LĠSTESĠ: Her bir temel konunun baģında yer alan konu listesi, alt bölüm baģlıklarını ayrıntılı olarak vermektedir. 3. ABECESEL DĠZĠN: Genel Çeviri 1 kitabının sonunda yer alan Dizin en kapsamlı listedir. Dilbilgisi ile ilgili her bir baģlık abece sıralamasında ve birer örnek tümce ile verilmektedir. Dilbilgisi açıklamalarında elden geldiğince az dilbilgisi terimi kullanılmasına özen gösterilmiģtir. Bu yaklaģımın nedeni, çeviri öğrenen kiģinin bir de terim ezberleme sorunu ile karģılaģmasını engellemektir. Çeviri açısından önem taşıyan noktalar Çeviri iģlemi açısından önemli olan bilgiler yeri geldiğinde kutu içinde verilmektedir. Önemli noktalar kutu içinde verilmekte. Özetler Herhangi bir konunun iģlenmesinden sonraki aģamalarda göz atılmasını çabuklaģtırmak için Genel Çeviri 1 kitabının sonunda Konu Özetleri kısmı yer almaktadır. Ancak, özet bilgiler hiçbir zaman yeterli görülmemeli, ayrıntı için ilgili konu notları incelenmelidir. Kısaltma ve simgeler Genel Çeviri 1 kitabının dilbilgisine, sözlük kullanımına ve sözcük bilgisine yönelik bölümlerinde kullanılan tüm kısaltma ve simgeler birer örnek ile birlikte aģağıda açıklanmaktadır. KISALTMA TANIM ÖRNEK Adj. Adjective (= Sıfat) good, bad, interesting,.. Adv. Adverb (= Zarf/Belirteç) well, badly, always,.. -ing Gerund (= eylem+ -ing) going, coming, ringing,.. Ö Özne (= Subject) My wife is a teacher. N Nesne (= Object) My wife is a teacher. Y Yüklem (= Verb) My wife is a teacher. V 1 Eylemin yalın hali come, drink, talk,.. V 3 Eylemin "past participle" hali come, drunk, talked,.. D d, t - DI (yaptı, geldi,..) xi

E e, a - mek (gelmek, yapmak) I ı, i, u, ü - Iyor (geliyor, tutuyor) so someone get so to do stg ( "Causative" konusu) so's someone's change so's mind stg something get so to do stg ( "Causative" konusu) Bakınız * yanlıģ * We are much young. ( "Comparative" konusu) = Aynı may as well = had better AmE Amerikan Ġngilizcesi I suggest he be elected. ( "Should" konusu) BrE Ġngiliz Ġngilizcesi I suggest he is elected ( "Should" konusu) be am/is/are, was/were, been durumlarının anlatılması gerektiğinde be eylemi kullanılmıģtır. be + to xii

1 Sözlük seçimi ve kullanımı Hedef Çeviri için uygun sözlüğün seçilmesi ve kullanılması Giriş... 2 Sunu... 2 İşleme... 9 Üretme-Sınama... 9 1

Giriş Sözlük, çeviri esnasında en büyük yardımcılardan biri - ama gerektiği gibi kullanılırsa. Aksi takdirde, en iyi sözlük bile yararsız olabilir. Büyük heveslerle satın aldığınız o pahalı sözlük pek çok ucuz, hatta kimi gazetelerin ücretsiz dağıttığı sayısız sözlükten farksız hale geliverir. Genel Çeviri 1 kitabının bu ilk konusunda, çeviri açısından kullanışlı bir İngilizce- İngilizce sözlüğün nitelikleri ve bu sözlükten en iyi şekilde yararlanmanın yolları ele alınmakta. Ve bu nitelikler çeviri öğrenme ve yapma ortamı göz önüne alınıp incelenmekte. Sözlük seçimi ve kullanımına geçmeden önce, dilerseniz sözlüğünüzü ne ölçüde tanıdığınızı bir sınayın. Örneğin, bir Ġngilizce-Ġngilizce sözlükte çeģitli simge ve kısaltmaların ne anlam taģıdıklarını biliyor musunuz? Alıştırma AĢağıdaki sözlük alıntısını inceleyin ve soruları yanıtlayın. trans. late [trænsléit] vt. change from one language into another, as to translate an English book into French. change from one place, position, or condition to another. be translated into heaven, be carried into heaven without dying. trans. la. tor [trænsléit@ n. one who translates. trans. la. tion [trænsléis@n] n. [C] something which is translated. This student writes good translations. [U] the process of translating from one language into another, as a mistake in translation. [C] the removal of a person from one place or condition to another. The Advanced Learner's Dictionary of Current English 1. trans-late, trans-la-tor ve trans-la-tion baģlıklarında kullanılan kısa çizginin (-) iģlevi ne? 2. vt. ve n gibi kısaltmalar neyin yerine geçmekte? 3. to translate an English book into French gibi yatık yazıların iģlevi ne? 4. gibi sayılar neyi göstermekte? 5. [ ] içinde verilen C ve U harfleri neyi anlatmakta? Sözlüğünüzü gerektiği kadar tanımadığınıza inanıyorsanız, bu konuya baģlamadan önce sözlüğünüzün niteliklerini ve kullanım özelliklerini tanıtan sayfalarını dikkatle okuyun. Sunu Sözlüğün, doğru bir biçimde kullanılması durumunda, çeviride çok yararlı bir araç olduğu kesin. Aslında, sözlük yerine sözlükler demek daha yerinde olur, zira çeģitli sözlük türlerini sıralamak mümkün. dic.tion.a.ry [diks@néri] n. 1 a book that explains the words of a language, either in the same language or by giving the words of another language, as a French dictionary. 2 a book containing a list of articles, arranged alphabetically, (i.e. in ABC order) on a special subject, as a dictionary of architecture. 2

Alıştırma 1 SÖZLÜK TÜRLERİ SÖZLÜK TÜRÜ SİZDE VAR MI? Bildiğiniz tüm sözlük türlerini saptayabilmek için verilen tabloda, kaç tane sözlük türünü sıralayabilirsiniz? Bu sözlük türlerinden kaçından birer örneğe sahipsiniz? OluĢturduğunuz listeyi aģağıdaki liste ile karģılaģtırın. Listenize eklemeyi unuttuğunuz ya da daha önce hiç duymadığınız sözlük türleri var mı? Ġngilizce-Ġngilizce Ġngilizce-Türkçe Türkçe-Ġngilizce EĢanlamlı Sözcükler Sözlüğü (Thesaurus) Elektronik Cep Sözlüğü Alan Sözlükleri (Tıp, Ekonomi gibi) Ve bir sözlük olmasa bile, çeviride gerekebilecek Türkçe Yazım Kılavuzu. Alıştırma 2 Çeviri esnasında bir tek sözlük yeterli olamaz. Kimi zaman bir sözcük ya da yapının karģılığını bulmak için birden fazla sözlük kullanmak gerekebilir. Sözlük türlerini göz önünde bulundurarak, aģağıda verilen durumların her birinde en az kaç sözlük gerekeceğini ve sözlüklerin neler olacağını - nedenleri ile - düģünün. Bir bankanın açtığı çeviri sınavında Ġngilizce'den Türkçe'ye çeviri yapacaksınız. Sadece iki sözlük bulundurmanıza izin var. Çeviri dersine katılıyorsunuz. Çeviri derslerinin sonunda Ġngilizce'den Türkçe'ye bitirme sınavına katılıyorsunuz. Aynı bitirme sınavında bu kez Türkçe'den Ġngilizce'ye çeviri söz konusu. Çeviri dersinde ev ödevi olarak verilen Ġngilizce metni evinizde Türkçe'ye aktaracaksınız. Alıştırma 3 Çeviri için sözlükleri saptadınız. Peki, seçtiğiniz bu sözlükler gerçekten de yeterli mi? Dilerseniz sahip olduğunuz sözlükleri Ģu ölçütlere göre inceleyin: Sayfa sayısı Ġçerdiği sözcük sayısı Kağıt niteliği Cilt niteliği Tanımların örnek tümceler yolu ile desteklenmesi Verilen tanımların kolay anlaģılır olması Diğer nitelikler (Cep sözlüğü, Eski/Yeni tarihli gibi) Standard English Dictionary (Akdikmen, 1989) adındaki sözlük örnek olarak incelendi. 3

Adı Standard Eng. Dict. Sayfa sayısı 622 + 422 Sözcük sayısı Kağıt niteliği Cilt niteliği Örnek tümce Net tanım Diğer 80.000 Ġyi Ġyi Yok Evet Ġng-Tür ve Tür-Ġng Alıştırma 4 3. alıģtırmada incelenen Standard English Dictionary, biraz cüsseli olmasına karģın, bir cep sözlüğü. Cep sözlükleri avuç içine bile sığabilen Lilliput (kopya çekmek için üretilmiģ olsa gerek) sözlüklerden burada incelenen Standard English Dictionary'ye kadar çeģitli boyutlarda ve çeģitli özelliklerde karģımıza çıkmakta. Peki bu sözlüklerin hangi yönleri ile faydalı olduklarını, hangi yönleri ile de yetersiz kaldıklarını hiç düģündünüz mü? TaĢıması kolay. Sözcük sayısı az. Bu kez de, yanda verilen tabloda cep sözlüklerinin kullanım açısından iyi yönleri ( ) ile kimi eksik yönlerini ( ) saptamaya çalıģın. Örneğin, taģınmalarının kolay olması olumlu bir yön ise de, içerdikleri sözcük sayısının yetersiz olması olumsuz bir özellik. Alıştırma 5 Cep sözlükleri çeviri esnasında elbette yeterli olamazlar. Bunun en iyi örneğini, yalnızca bir cep sözlüğü kullanılarak yapılan aģağıdaki çeviri örneği gayet iyi açıklamakta. Diyelim ki, Türkçe bir metin içinde Fenerime iki pil lazım. Evde var mı? Ģeklinde bir tümce geçmekte. Örnek olarak ele alınan Standard English Dictionary'nin Türkçe-Ġngilizce bölümündeki fener tanımı ve buna bağlı olarak Ġngilizce-Türkçe bölümündeki tanımları inceleyerek, yukarıdaki tümcedeki fener sözcüğünün yerine hangi Ġngilizce sözcüğün geleceğini bulabilir misiniz? BaĢka bir sözlük kullanmadan! lantern ['lænt@n] n. fener Ġngilizce-Türkçe, s. 296 street [str:t] sokak, cadde, yol; not in the same ~ with F... ile kıyaslanamaz; ~- car n. part Am. tramvay; ~-walker n. sokak kadını, fahiģe, adi orospu Ġngilizce-Türkçe, s. 516 fener 1. lantern; street lamp; 2. light-house; 3. coffee tray with handle on top; 4. pinion (of a shaft) Türkçe-Ġngilizce, s. 132 light..: ~-house n. fener kulesi Ġngilizce Türkçe, s. 304 4

Bu tanımlardan hiçbiri örnek tümcede kastedilen el feneri anlamını vermemekte. Zira, yine aynı sözlüğün bir baģka bölümünde belirtildiği gibi: torch [to:ts] n. meģale; a. electric ~ cep feneri;... Ġngilizce-Türkçe, s. 547 Cep sözlüklerinin olumlu ve olumsuz yönlerinin incelendiği tablo bir kez daha gözden geçirilirse, olumsuz olan yönlerin çeviri açısından çok büyük sorunlar yaratacak türden oldukları görülebilir. Kendi saptadığınız olumlu/olumsuz noktalar ile aģağıda verilenleri karģılaģtırın. Taşıması kolay. Ucuz. İng.-Tür/Tür-İng. bir arada. Ayrıntı açısından yalın Sözcük sayısı yetersiz. Sağlam değil. Genelde örnek tümce yok. Sözcüklerin mevcut bazı anlamları bilerek sözlük dışı bırakılmakta. Bu notlardan da anlaģılacağı gibi, çeviri esnasında cep sözlüğü niteliği taģıyan sözlüklerin kullanılması yarardan çok zarar getirmektedir. Peki iyi bir sözlük ne tür niteliklere sahip olmalı? Bu sorunun yanıtını mevcut sözlüklerinizden birini sınayarak bulmaya çalıģabilirsiniz. Alıştırma 6 Bu alıģtırmada verilen kısa soruları yanıtlayarak sözlüğünüzün çeviri için uygunluğunu sınayın. Önce fiziksel özellikler. SORU 1. Sözlüğünüz bir cep sözlüğü mü? HAYIR EVET O sözlüğü zorunlu kalmadıkça kullanmayın. Cep sözlükleri çeviri ile uğraģanlar için değildir. Cep sözlükleri cep sözlüğünü sırf ufak olduğu için kullanacak kadar üģengeç ya da daha iyi sözlükler konusunda yeterince bilgi edinmemiģ, yabancı dil öğrenmekte olan kiģiler içindir. SORU 2. Sözlüğünüzü sizden önce uzun süre bir yakınınız, bir arkadaşınız da kullandı mı? HAYIR EVET Babadan kalma sözlükler iyi birer hatıra malzemesi olabilir ama çeviride yararlı olamaz. Dil, yaģayan bir varlık gibidir. Gereksinimlere bağlı olarak sözcükler oluģur, geliģir ve yok olur. Yanınızda sözlük niyetine bir sözcük mezarlığı taģımayın. 5

SORU 3. Sözlüğünüzün kabının ucundan tutup ters çevirin ve bir-iki kez sallayın. Birkaç sayfa, hatta birkaç forma, yerinden çıkıyor mu? HAYIR EVET Sözlükler, hele bir de çeviri için kullanılıyorlarsa, sayfalarının defalarca açılıp kapanmasına karģı dayanıklı olmak zorundadır. Bu da cilt ve kağıt kalitesi iyi olan bir sözlük anlamını taģır. Çeviriye ayırmanız gereken değerli zamanınızı sözlüğün sayfalarını yerlerine yerleģtirmekle ziyan etmeyin. Sözlüğünüz buraya kadar sınavı başardıysa, şimdi de içerik özellikleri: SORU 4. Sözlüğünüzün üzerinde Elementary Learner's, Intermediate Learner's şeklinde bir yazı mevcut mu? HAYIR EVET Dil öğreniminin belirli aģamaları için hazırlanmıģ sözlükler çeviri için yeterli olamaz. SORU 5. Sözlüğünüz genel Ġngilizce'nin yanısıra ekonomi, hukuk gibi uzmanlık dallarına ait terimleri de içerme iddiasında mı? HAYIR EVET Bir çok konuya ait terimi kapsama iddiasında olan sözlüklerin ya taģınamayacak kadar ağır ve kalın olması gerekir ya da (yer darlığından ötürü) bazı anlamları bilerek göz ardı edecek kadar yetersiz. SORU 6. Sözlüğünüz, sözcük tanımlarını vermekle mi yetiniyor? HAYIR EVET Yetmez. Sözlükte, sözcüğün verilen tanımlarının yanısıra, tümce içinde nasıl kullanıldıklarının birer örneği de bulunmalıdır. Zaten günümüzde örnek tümce içermeyen sözlükler de pek kalmadı. Sözlüğünüzü içiniz rahat ederek çeviride kullanabilirsiniz! 6

Ġngilizce sözlük seçimi söz konusu olduğunda, A Textbook of Translation (Newmark, 1988: 175-176) kitabında ayrıntılı olarak (çevirmenler için) listelenen sözlüklerden bazılarına değinilebilir. Ġyi bir Ġngilizce sözlük için, Collins English Dictionary, Concise Oxford ve Longman's Dictionary of the English Language. EĢ anlamlı sözcükler sözlüğü için bir Roget, ya da en azından bir yeni Penguin. Phrasal verb için, Longman's. Bir sözlük sözcüğün anlamının yanısıra sözcüğün yapısı ve kullanımı konusunda bir çok ayrıntılı bilgi sağlayabilir. Bu bilgiler: 1. Söyleyiş özellikleri: ' iģareti vurgunun nerede olduğunu gösterir boo.dle / 'bu:dl/ n esp. AmE sl 1 money dishonestly paid or received, esp. for political reasons or favours 2 a lot of money 2. Heceleme özellikleri: Nokta iģareti sözcüğün hecelerin bölünme yerini gösterir boo.dle / 'bu:dl/ n esp. AmE sl 1 money dishonestly paid or received, esp. for political reasons or favours 2 a lot of money 3. Birden fazla anlam: 1, 2 gibi sayılar farklı kullanımları gösterir boo.dle / 'bu:dl/ n esp. AmE sl 1 money dishonestly paid or received, esp. for political reasons or favours 2 a lot of money 4. Ġngiliz, Amerikan ve Avustralya kullanımları: BrE, AmE ve AustrE kullanımları corn 1 /ko:n korn/ n [U] 1 BrE (the seed of) any various types of grain plants, esp. wheat 2 also (esp. BrE) maize, Indian corn - esp. AmE & AustrE (the seed of) a type of tall plant grown, esp. in America and Australia, for its ears of yellow seeds: SWEET CORN 5. Birden fazla sözcük türü olarak kullanım pan /pæn/ n 1 a dish for various purposes, chiefly cooking 2 anything like a pan in shape, as the brain-pan (=the upper part of the skull; a salt-pan (=a hollow in which salt is allowed to evaporate) 3 either of the dishes on a pair of scales 4 a screen for washing gold from gravel 5 in old-fashioned guns, the part that held the powder vt & vi (-nn-) pan off [out] 1 wash (earth, sand or gravel) to separate gold 2 yield gold 3 succeed; result 7

6. Kullanım özellikleri: n, v, adj, adv, det., prep., vt, vi, [C], [U], BrE, AmE, fml, infml, sl, (+ of) ve daha bir çok kısaltma ile anlatılan kullanım özellikleri 7. Resmi ya da resmi olmayan kullanım özellikleri: fml, infml, sl türünden bilgiler fuddle 2 n [S] infml the condition of being unable to think clearly or quickly: The old man's mind is weakening, and he gets in a fuddle if people talk too much to him. 8. Eşanlamlı sözcük(ler): Bazı sözlüklerde, sözcüğün tanımının hemen ardından Syn kısaltması ile verilir. 9. Karşıt anlamlı sözcükler: Bazı sözlüklerde, sözcüğün tanımının hemen ardından Ant kısaltması ile verilir. 10. Örnek tümceler: Fuddle sözcüğünün kullanıldığı bir örnek tümce fuddle 2 n [S] infml the condition of being unable to think clearly or quickly: The old man's mind is weakening, and he gets in a fuddle if people talk too much to him. 11. Sözcüğün kökeni: Ger = German ka.put /ka'put/ adj [Wa5;F] sl, Ger broken; finished; no longer useful 12. Türeyen sözcükler: billionth sözcüğü bil.li.on / 'bıljın/ determiner, n, pron billion or billions 1 (the number) 1,000,000,000; 10 9 2 BrE old use (the number) 1,000,000,000,000; 10 12 ~th determiner, n, pron, adv 13. Sözcüğün yaygınlığı: Old use uyarısına dikkat! bil.li.on / 'bıljın/ determiner, n, pron billion or billions 1 (the number) 1,000,000,000; 10 9 2 BrE old use (the number) 1,000,000,000,000; 10 12 ~th determiner, n, pron, adv Sizin sözlüğünüz her bir özellik için farklı bir simge ya da söyleyiģ sistemi kullanıyor olabilir. Kullandığınız sözlüğün bu türden simge ve kısaltmalarını iyi tanımanız gerekir. Kendi sözlüğünüzde yukarıda örnek olarak sunulan sözcükleri bulun ve karģılaģtırın. Bulduğunuz farklı yönleri inceleyin. 8