ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİSAYAR VE ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİSAYAR VE ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ BİLGİSAYAR BİLİMLERİ UYGULAMA VE ARAŞTIRMA MERKEZİ NDEKİ İNTERNET LABORATUARLARINI KULLANAN ÖĞRENCİLERİN PROFİLİ VE BAZI DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ AYŞE TEKDAL YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA-2005

ii ÖZET ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ BİLGİSAYAR BİLİMLERİ UYGULAMA VE ARAŞTIRMA MERKEZİ NDEKİ İNTERNET LABORATUARLARINI KULLANAN ÖĞRENCİLERİN PROFİLİ VE BAZI DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ Ayşe TEKDAL Yüksek Lisans Tezi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. M. Oğuz KUTLU Temmuz 2005, 127 Sayfa Bilgi ve iletişim teknolojileri, özellikle İnternet, alanındaki yeni gelişmeler bilgi kaynaklarına ulaşmayı kolaylaştırmıştır. Üniversitelerin bu gelişmeleri takip etmeleri gerekir. Mevcut olanakları en verimli şekilde kullanabilmek ve yeni stratejiler geliştirebilmek için İnternet laboratuarlarını kullanan öğrenci profilinin bilinmesi son derece önemlidir. Bu araştırmada, İnterneti kullanan öğrencilerin profili çıkarılmış ve bazı değişkenler açısından incelenmiştir. Araştırmanın temel amacı, üniversitedeki laboratuarları kullanarak İnternet e bağlanan öğrencilerin demografik özelliklerini çıkarmak, bilgisayar yazılım ve donanımı hakkında bilgi düzeylerini tespit etmek, İnternet servislerini kullanma sıklıklarını ve Internet hakkındaki görüşlerini belirlemektir. Araştırmanın örneklemini 2004 yılı Kasım Aralık aylarında Çukurova Üniversitesinin çeşitli fakültelerinde öğrenim gören ve Bilgisayar Bilimleri, Uygulama ve Araştırma Merkezi ndeki laboratuarları kullanan 964 öğrenci oluşturmuştur. Veri toplama işlemi araştırmacı tarafından geliştirilen anket ile yapılmıştır. Araştırmadan çıkan bazı önemli sonuçlar; (a) Erkekler, İnterneti kızlardan daha fazla kullanmaktadır; (b) Öğrencilerin % 47 sinin evinde bilgisayar vardır; (c)

iii Öğrencilerin %18 sinin evinde İnternet bağlantısı vardır; (d) Öğrencilerin % 45 i bilgisayar kullanmayı kendi kendine öğrenmiştir; (e) Öğrencilerin % 52 si İnternet kullanmayı kendi kendine öğrenmiştir; (f) Öğrencilerin en çok kullandığı internet servisi e-posta dır; ve (g) Öğrencilerin %90 ı İnternet i hızlı ve etkili bir bilgi edinme aracı olarak görmektedir. Anahtar Kelimeler : İnternet kullanma amaçları, üniversitelerde İnternet, üniversite öğrencilerinin İnternet kullanıcı profili, bilgi teknolojisi, iletişim teknolojisi.

iv ABSTRACT THE PROFILE OF STUDENTS WHO USE CUKUROVA UNIVERSITY COMPUTER SCIENCES APPLICATION AND RESEARCH CENTER S INTERNET LABARATORIES AND INVESTIGATE IT ACCORDING TO SOME VARIABLES Ayşe TEKDAL Master Thesis, Department of Computer and Instructional Technologies Education Supervisor: Yrd. Doç. Dr. M. Oğuz KUTLU July 2005, 127 Pages New developments in the field of Information and communication Technologies (ICT), particularly the Internet, have been simplified accessing the resources of information. Universities should follow these developments. In order to use exist opportunities with full capacity and develop new strategies, it is very important to know the profile of student who use internet laboratories. In this research, profile of Internet users was obtained and investigated according to some variables. The main aim of research is to determine demographic properties of the students who connect to internet via laboratories of University, find out their knowledge level about computer software and hardware, and determine their usage frequency of Internet services and attitude toward Internet. The participants were 964 students who attend to various faculties of University of Çukurova and use Internet laboratories of University of Çukurova, Computer Sciences, Application and Research Center between November - December 2004 period. The questionnaire that developed by researcher was used to collect data.

v Some important results of this research includes (a) boys are use Internet more than girls; (b) 47 percent of student has their own computer at home; (c) 18 percent of student has online connect from home; (d) 45 percent of student says they learn computer by himself; (e) 52 percent of student says they learn Internet by himself; (f) The most used Internet service by users is e-mail; and (g) 90 percent of student says that Internet is a rapid and effective tool for access information resources. Key Words: Purposes of using Internet, Internet in universities, Internet user profile of university students, information technology, communication technology.

vi ÖNSÖZ Bu çalışmada Çukurova Üniversitesi Bilgisayar Bilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi ndeki İnternet Laboratuarlarını kullanan öğrencilerin profili çıkarılarak bazı değişkenler açısından incelenmiştir. Öncelikle Yüksek Lisans öğrenimim ve tez çalışmam süresince bana desteklerini esirgemeyen kıymetli danışmanlarım Prof. Dr. Ülkü KÖYMEN ve Yrd. Doç. Dr. M. Oğuz KUTLU ya en içten teşekkürlerimi sunarım. Araştırmamın istatistik bölümlerindeki yardımları ve önerileri için Yrd. Doç.Dr. Ahmet DOĞANAY a, sundukları öneri ve destekleri için Yrd. Doç. Dr. Nuri EMRAHOĞLU na, anket geliştirme aşamasındaki yardımlarından dolayı Doç. Dr. Ragıp ÖZYÜREK e, Yrd. Doç. Dr. Şemsettin KOÇAK a, Dr. Mehmet Karakuş a ve Öğretim Görevlisi Birsel AYBEK e teşekkür ederim. Ayrıca Bilgisayar Bilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi ndeki çalışmam sırasında desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Zeynel CEBECİ ye, Yrd. Doç. Dr. Bülent MITIŞ a, veri toplama aşamasındaki yardımlarından dolayı adını sayamadığım tüm arkadaşlarıma çok teşekkür ederim. Tez çalışmam süresince bana sundukları öneri ve desteklerinden dolayı değerli arkadaşlarım Meryem YILDIZLI ve Yadigar POLAT a teşekkür ederim. Son olarak annem ve babam Gönül ve Ruhi UYAR a, eşim Mehmet TEKDAL a, canım kızlarım Özge ve Müge ye bana olan güven, sevgi, sabır ve desteklerinden dolayı en içten teşekkürlerimi sunarım. Ayşe TEKDAL Not: Bu araştırma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi nce desteklenmiştir. (EF2004YL11)

vii İÇİNDEKİLER ÖZET... ii ABSTRACT... iv ÖNSÖZ... vi BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. İnternet Nedir? 1 1.2. İnternet Kimler Tarafından İşletilir?...... 4 1.3. İnternet in Tarihçesi.. 4 1.4. İnternet Servisleri..... 6 1.4.1. Gopher Servisleri...... 6 1.4.2. WAIS(Wide Area Information System)...... 7 1.4.3. Archie..... 7 1.4.4. Hytelnet...... 7 1.4.5. Telnet ( Remote Login- Uzaktan Erişim)... 8 1.4.6. World Wide Web (WWW)... 8 1.4.7. E-Posta (e-mail)... 10 1.4.8. FTP (File Transfer Protocol)... 10 1.4.9. E-Posta Tartışma Listeleri (Listserv)...11 1.4.10. Usenet Haber Öbekleri...12 1.4.11. Sohbet (Internet Relay Chat) Servisleri...13 1.4.12. Çoklu-Ortam Servisleri...13 1.4.13. Konferans Servisleri...14 1.4.14. Arama Motorları...14 1.4.14.1. Arama Motorlarının Türleri...15 1.5. Profil Nedir?...17 1.6. Problem...18

viii 1.7. Araştırmanın Amacı...19 1.8. Araştırmanın Önemi...20 1.9. Sayıtlılar.. 20 1.10. Sınırlılıklar.. 20 BÖLÜM II KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. İnternet ve Bilgisayar Aracılı İletişim Üzerine Kuramlar... 21 2.1.1. İnternet ve Bilgisayarla İlgili Psikoloji Kuramları... 21 2.1.1.1. Ekolojik Kuram... 21 2.1.1.2. Bilişsel-Davranışçı Kuram....23 2.1.1.3. Sosyal Biliş Kuramı... 24 2.1.2. Kitle İletişim Kuramları..... 25 2.1.2.1. Kritik Kitle Kuramı (Theory of Critical Mass)...26 2.1.2.2. Kullanma ve Haz Alma Kuramı (Uses and Gratifications Theory)....26 2.1.2.3. Sosyal Katılım ve Medya Zenginliği Kuramları (Social Presence and Media Richness Theory)......27 2.1.2.4. Akış Kuramı (Theory of Flow)...27 2.1.2.5. Ayartıcı Ortam Dizaynı Kuramı (Theory of Seductive Interface Design)...... 28 2.2. Türkiye de İnternet...28 2.3. Eğitim ve Öğretimde İnternet... 29 2.4. İnternet Konusunda Yapılan Araştırmalar... 30 BÖLÜM III YÖNTEM 3.1 Araştırma Modeli.. 44

ix 3.2 Evren ve Örneklem... 44 3.3 Veri Toplama Araçları ve Geliştirilmeleri....44 3.4 Verilerin Analizi... 46 BÖLÜM IV BULGULAR ve YORUMLAR 4.1. Demografik Veriler... 48 4.2. Bilgisayar Yazılım ve Donanımına İlişkin Bilgi Düzeyleri...53 4.3. İnternet in Sunduğu Servis Hizmetlerini Kullanma Sıklığı...60 4.4. İnternet Hakkındaki Görüşler... 64 4.5. Cinsiyet ve Sınıflara Göre İnternet Kullanma Sıklığı......74 4.6. Cinsiyet Açısından İnternet Kullanma Amaçları....76 4.7. İnternet Kullanma Süreleri Açısından İnternet Kullanma Amaçları..... 88 BÖLÜM V SONUÇLAR ve ÖNERİLER 5.1. Sonuçlar 98 5.1.1. Kişisel Bilgilere İlişkin Sonuçlar..... 98 5.1.2. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin, Bilgisayar Yazılım ve Donanımı Hakkındaki Bilgi Düzeylerine İlişkin Sonuçlar.... 100 5.1.3. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet in Sağladığı Servis Hizmetlerini Kullanma Sıklıklarına İlişkin Sonuçlar... 101 5.1.4. Araştırma Örneklemini Oluşturan Öğrencilerin İnternet Hakkındaki Görüşlerine İlişkin Sonuçlar.....102 5.1.5. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyet açısından İnternet Kullanma Amaçlarına İlişkin Sonuçlar.......106 5.1.6. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri Açısından İnternet Kullanma Amaçlarına İlişkin Sonuçlar...107

x 5.2. Öneriler.108 KAYNAKÇA.. 111 EKLER.... 120 ÖZGEÇMİŞ...... 125

xi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Ölçeklerin Güvenilirlik Analizi Sonuçları... 45 Tablo 2. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Fakültelere Göre Dağılımı... 48 Tablo 3. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Sınıflara Göre Dağılımı...49 Tablo 4. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyete Göre Dağılımı...49 Tablo 5. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Evlerinde İnternet Bağlantısı Olup Olmadığına İlişkin Dağılım...... 49 Tablo 6. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Evlerinde Bilgisayar Olup Olmadığına İlişkin Dağılım... 50 Tablo 7. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı... 50 Tablo 8. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Aylık Ortalama Giderlerine Göre Dağılım... 51 Tablo 9. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanım Sıklığına Göre Dağılımı... 51 Tablo 10. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Bilgisayar Kullanmayı Öğrenme Biçimlerine Göre Dağılım...52 Tablo 11. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanmayı Öğrenme Biçimlerine Göre Dağılım... 52 Tablo 12. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Sürelerine Göre Dağılım... 53 Tablo 13. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Bilgisayar Yazılım ve Donanımına İlişkin Bilgi Düzeylerine Göre Dağılımları... 54 Tablo 14. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet in Sunduğu Servis Hizmetlerini Kullanma Sıklığına Göre Dağılımları... 61 Tablo 15. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Hakkındaki Görüşlerine Göre Dağılımları... 66 Tablo 16. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Sınıflara Göre Haftalık İnternet Kullanım Sıklığına İlişkin Dağılım... 74 Tablo 17. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyete Göre Haftalık İnternet Kullanım Sıklığına İlişkin Dağılım... 75 Tablo 18. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre E-mail Kullanma Sıklığı... 77

xii Tablo 19. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Instant Messaging Kullanma Sıklığı... 78 Tablo 20. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Oyun/Sohbet Kullanma Sıklığı... 79 Tablo 21. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Haber Grupları/Listeler(Newsgroup/Listservers) Kullanma Sıklığı... 80 Tablo 22. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Web de Gezinti Sıklığı... 80 Tablo 23. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Arama Motorlarını Kullanma Sıklığı...... 81 Tablo 24. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Bigi/Haber Amaçlı İnternet Kullanma Sıklığı... 82 Tablo 25. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Telnet Kullanma Sıklığı... 83 Tablo 26. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre FTP Kullanma Sıklığı... 84 Tablo 27. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Araştırma Amaçlı İnternet Kullanma Sıklığı... 85 Tablo 28. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetleri İle Bilgisayar Kullanmayı Öğrenme Şekillerine Göre Dağılım.... 86 Tablo 29. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Cinsiyetleri İle İnternet Kullanmayı Öğrenme Şekillerine Göre Dağılım... 87 Tablo 30. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri (yıl) İle E-mail Amaçlı İnternet Kullanma Sıklıklarına Göre Dağılım... 88 Tablo 31. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri (yıl) İle Instant Messaging Amaçlı İnternet Kullanma Sıklıklarına Göre Dağılım... 89 Tablo 32. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri (yıl) İle Oyun/Sohbet(Chat) Amaçlı İnternet Kullanma Sıklıklarına Göre Dağılım... 91

xiii Tablo 33. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri (yıl) İle Haber Grupları/Listeler Amaçlı İnternet Kullanma Sıklıklarına Göre Dağılım... 92 Tablo 34. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri (yıl) İle Web de Gezinti Amaçlı İnternet Kullanma Sıklıklarına Göre Dağılım... 93 Tablo 35. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri (yıl) İle Arama Motorları Kullanma Sıklıklarına Göre Dağılım... 94 Tablo 36. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri (yıl) İle Bilgi/Haber Amaçlı İnternet Kullanma Sıklıklarına Göre Dağılım... 95 Tablo 37. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin İnternet Kullanma Süreleri (yıl) İle Araştırma Amaçlı İnternet Kullanma Sıklıklarına Göre Dağılım... 96

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ BİLGİSAYAR VE ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ BİLGİSAYAR BİLİMLERİ UYGULAMA VE ARAŞTIRMA MERKEZİ NDEKİ İNTERNET LABORATUARLARINI KULLANAN ÖĞRENCİLERİN PROFİLİ VE BAZI DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ AYŞE TEKDAL Danışman: Yrd. Doç. Dr. M. Oğuz KUTLU YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA-2005

1 BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. İnternet Nedir? Internet, küresel ölçekte telekomünikasyon altyapısı (telefon hatları, uydular, yerel ağ bağlantıları vb) ile birbirine bağlanmış milyonlarca bilgisayar sistemi ve binlerce bilgisayar ağından oluşan dev bir iletişim ağıdır (Deryakulu ve Eşgi, 2001). İnternet sözcüğü İnternational Network sözcüğünden oluşmuş uluslar arası ağ anlamına gelen bir terimdir. İnternet milyonlarca alt ağdan oluşan ve ağlar içerisinde aktif olarak bulunan insanların tümünü yazılı, görsel ve işitsel olarak bir araya getirip etkileşim halinde bulunmasını sağlayan bir ağ protokolüdür (Telekomünikasyon Kurumu, 2003). İnternet bir çok bilgisayar sistemini TCP/IP (Transmission Control Protokol/Internet Protokol) protokolü ile birbirine bağlayan dünya çapında yaygın olan ve sürekli büyüyen bir iletişim ağıdır (Varol, 1998). İnternet, tüm dünyayı kapsayan, 110 ülkeye dağılmış ve ikiyüz milyondan fazla bilgisayarı birbirine bağlayan yaklaşık beş bin bilgisayar ağının toplamıdır. Kısaca internet, birbiriyle tüm dünya üzerinde yayılmış bilgisayar ağlarının birleşiminden oluşan bir bilgisayar ağıdır (Telekomünikasyon Kurumu, 2003). Internet in başlangıç tarihi 1969 da ABD Savunma Bakanlığı nda İleri Araştırma Proje Ajansı (Defense Advanced Research Project Agency = DARPA) tarafından oluşturulan ARPANET (Advanced Research Projects Agency NETwork) e dayanır. Herhangi bir nükleer saldırı sırasında bilgisayar yada bilgisayar ağları arasındaki iletişimi merkezi olmaktan çıkarmak amacıyla böyle bir projeye başlamıştı ve bunun yapılmasındaki amaç kesintisiz iletişim sağlayabilmekti.

2 Daha sonraki yıllarda ARPANET in gelişmesi, daha başka ağların da hizmete konulması ve bunlar arasında bağlantıların sağlanması sonucu ağ kapsamı oldukça genişleyerek ağlar arası iletişim dönemi başladı. Internet in ilk günlerinde hatta 1980 li yılların sonlarına kadar Internet farklı ortamlarda bulunan bilgisayar sistemlerinin bağlantısından oluşuyordu. Ancak IP protokolü olarak bilinen iletişim kuralının uygulanması sonucu yerel bilgisayar ağları da birbirine bağlanabildi. Yani sadece bilgisayar sistemleri arasında değil aynı zamanda yerel ağlar arası bağlantı LAN(Local Area Network) da gerçekleştirildi (İstanbul Teknik Üniversitesi Bilgi İşlem Dairesi, 2003). Günümüzde sadece birkaç ülke hariç, hemen hemen her ülke Internet e bağlı durumdadır. ABD, Kanada, Almanya, Avustralya gibi gelişmiş ülkelerin çoğunda tüm üniversiteler, araştırma kurumları, devlet/hükümet kurum ve kuruluşları Internet e bağlı olup hizmet almakta ve vermektedir. Yine birçok ülkede ticari kurumlar ve kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin de Internet teki varlıkları gün geçtikçe baş döndürücü bir hızla artmaktadır. Internet in en önemli işlevi çok büyük bir bilgi kaynağı olmasıdır. Internet günümüzde üzerinde her türlü bilgiyi bulabileceğiniz ve erişebileceğiniz bir duruma gelmiştir. Yaşadığımız bu döneme Bilgi Çağı (information age) denilmesinin başlıca nedeni Internet tir. Günümüzde Internet, bilgi alış-verişinin en hızlı ve en ucuz yapıldığı ortamdır. Başlangıçta, sadece bilimsel amaçlı ya da akademik kurumlar arasında bilgi alışverişi için gelişmesini sürdüren Internet, günümüzde eğitim-öğretimde çok yeni fırsatlar ve yöntemlerin gelişimine sahne olmaktadır. Öğrencinin Internet ortamında zamandan ve yerden bağımsız olarak öğrenim görmesi mümkündür(işman, 1998). Günümüzde, okul yıllarında örgün eğitim yoluyla kazanılan bilgiler çok kısa sürelerde demode olmaktadır. Özellikle bilgisayar mühendisliği, yazılım mühendisliği, genetik ve tıp bilimleri gibi alanlarda çok hızlı gelişmeler kaydedilmektedir. Örneğin, bir yazılım mühendisi okuldan mezun olduktan yaklaşık 5 yıl sonra yeniden lisans programı alması gereken duruma gelmektedir. Bu duruma gelinmemesi için bireyin

3 sürekli olarak bilgilerini güncellemesi gereklidir ve bunu da Internet yoluyla yapabilir. Gerçekten de Internet, hemen her konuda geçmişe ait (arşivsel) bilgiler yanında oldukça yeni ve güncel bilgilerin hızlı ve sürekli biçimde alınabileceği olanakları sunmaktadır. Bu yönüyle Internet sürekliliği olan bir yaşam-boyu öğrenim merkezi (life-long learning center) dir ( Duman, 1997). İletişim, Internet hizmetlerinin başında gelmektedir. Internet üzerinden binlerce kişiye çok kısa sürelerde ileti gönderilebilir yada ileti alınabilir. Günümüzde gazetelerin, magazinlerin ve dergilerin bir çoğu İnternet üzerinden elektronik olarak yayımlanmaktadır. Televizyon ve radyo kanalları da artık İnternet üzerinden izlenebilir duruma gelmiştir. Dünyada 950 milyonu aşkın, Türkiye de ise 5-6 milyon civarında İnternet kullanıcısının olduğu bilinmektedir. İnternet e bağlı IP numarası olan bilgisayar sayısı dünyada 233 milyon, Türkiye de ise 345 bindir. Dünyada alan adı ve web sayısı 50 milyona yakın, Türkiye de ise 60 bin civarındadır (M. Akgül, 2004). Internet bir ticaret ortamı olarak düşünüldüğünde, üretici firmalar ve iş adamları için bu sayı müşteri kitlesi anlamına gelmektedir. Ticari kurum ve kuruluşlar, Internet te elektronik dükkan (electronic shop = e-shop) veya elektronik mağazalar (electronic mall = e-mall) açmaya başlamışlardır. Böylece elektronik ticaret (electronic commerce = e-commerce), elektronik pazarlama (electronic marketing = e-marketing) veya daha geniş anlamıyla elektronik iş (electronic business = e-business) gibi terimler yaşamımıza girmeye başlamıştır. Günümüzde bankalar da Internet ortamında faaliyet göstermektedirler. Son yıllarda Internet Şubesi gibi bankacılık terimleri kullanılmaya başlanmıştır. Masa üstünde Internet e bağlı bilgisayarınız aracılığıyla kredi kartı borçlarınızı ödeyebilir, havale yapabilir, yatırım hesabınızdan döviz, bono, tahvil veya hisse senedi alış-satış işlemlerini birkaç saniye içinde yapabilirsiniz. Bu ortamdan, dünyanın herhangi bir yerindeki futbol maçı ya da konser izlenebilir ya da kilometrelerce uzaktaki insanlarla satranç turnuvaları düzenlenebilir.

4 Internetin, insanları birbirlerine yaklaştırdığı da düşünülebilir. IRC (Internet Relay Chat) server olarak adlandırılan bir sohbet sunucusuna bağlanarak dünyanın her yerinden arkadaşlar edinmek mümkündür. 1.2. İnternet Kimler Tarafından İşletilir? Bu küresel ağ, herhangi bir kişi, şirket veya ülkenin malı değildir. Öyleyse bu dev sistem kendiliğinden nasıl çalışıyor? diye düşünülebilir. Bu sorunun yanıtı herkesin kendi sorumluluk alanına giren ağ ve sistemlerin çalışmasından ve yönetiminden sorumlu olmasıdır. Yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde telefon ve uydu iletişimi sağlayan şirket ve/veya kuruluşların alt yapısı ile ağlar arası iletişim yani Internet e bağlantı tamamlanmış olur. Ancak şunu da hemen belirtmek gerekir ki, geçmişten günümüze kadar Internet le ilgili kurallar, yöntemler ve sistemleri tartışmak, standartlar geliştirmek ve yeni teknolojik araştırmaları ivmelendirmek üzere çeşitli oluşumlar görev almışlar ve almaktadırlar. Internet le teknolojik açıdan uğraşmayan bir kişi için Internet, bir servis sağlayıcısına bağlanmak ve amaca bağlı olarak gezinmek kadar basit bir anlam ifade eder. Ancak diğer yandan Internet, bilgisayarlar arasındaki iletişimi sağlamak için son derece karmaşık sayılabilecek birtakım protokoller ve işlemlerin tanımlanması, geliştirilmesi ve uygulanmasını gerektirmektedir. Çünkü, eğer her isteyen herhangi bir standarda uymadan istediği şekilde bir sistem ve ürün geliştirip kullansaydı "Internet" olamazdı. İşte bu tür herkesin uzlaşabileceği yöntemler, sistemler ve standartları belirleyen bazı kurumlar/örgütler mevcuttur (İstanbul Teknik Üniversitesi Bilgi İşlem Dairesi, 2003). 1.3. İnternet in Tarihçesi Başlangıçta 4 bilgisayardan oluşan ARPANET, çok kısa bir süre sonra üniversite öğrencileri ve araştırıcılarının elektronik posta ve çevrim-içi konferanslar düzenlemek, ders ve araştırma materyali alış-verişi yapmak gibi istekleri nedeniyle birçok yüksek

5 öğretim ve araştırma kurumunu kapsayacak şekilde gelişmeye başladı. 1970'lerde orijinal ARPANET yalnız ABD de değil tüm dünya genelinde kullanıcıları olan ağlardan oluşacak kadar büyümüştü. Dünya genelinde araştırma ve eğitim kurumları kendi yerel ağlarını oluşan büyük ağın içine sokmak için ARPANET'e bağlanmaya çalışıyordu. Bu arada ARPA bu denli geniş ağ içinde farklı işletim platformlarında farklı sistemlerden oluşan bilgisayarlar arasında kolay bir iletişim sağlanabilmesi için iletişim kuralları ve veri aktarımı yöntemleri ve teknolojilerinin gelişmesine destek olmaya devam etmekteydi(istanbul Teknik Üniversitesi Bilgi İşlem Dairesi, 2003). 1980'lerde bu küresel ağ, binlerce eğitim-öğretim kurumu, araştırma kurumları ve devlet kurumlarının ağını kapsayacak kadar büyümüştü. Bu gelişmeye paralel olarak Amerikan Bilim Kurumu (National Science Foundation = NSF), ARPANET'ten ayrı yüksek hızlı bir ağ tesis etti ve bu ağ NSFNET olarak adlandırıldı. Amerika'daki bilimsel araştırma merkezleri ve üniversiteler bu ağ içinde yer aldı. Amerikan Hükümeti askeri kurumları da MILNET isimli bir ağ üzerine toplayarak ARPANET'e son verdi. Eğitim ve araştırma kurumları yanında özel şirketler ve kar amacı gütmeyen kurumlar da NSFNET'e bağlanmaya başladı. 1980 yılında Avrupa'da ilk özel ticari kurumlara hizmet veren servis sağlayıcı kuruldu. NSFNET altyapısı sürekli olarak geliştirilmeye devam edilerek yaklaşık iki yılda gelişmiş altyapı çalışmaları gerçekleştirildi (İstanbul Teknik Üniversitesi Bilgi İşlem Dairesi, 2003). 1970'lerin sonlarında TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol) ağlar arasında iletişim için resmi bir iletişim kuralı özelliği kazanmıştı. UNIX ailesi işletim sistemleri bu ağlarda kullanılan işletim platformlarıydı. Böylece tüm ülke sınırlarını aşan küresel bir ağ kavramı, "internet" kavramı doğmaya başlıyordu. 1983 yılına gelindiğinde ise artık tüm dünya genelinde birbirine bağlı bilgisayarlardan oluşan büyük ağ ya da "ağlar arası ağ" mevcuttu. İşte bu ağın adı bundan sonra "INTERNET" olarak anılacaktı. 1989 yılında HTML dili ve Web kavramının ortaya çıkışı Internet'i daha da cazip hale getirdi. 1987 yılında 10,000 siteden oluşan ağ 1990'da 100,000 sitelik bir sayıya ulaştı. 1992 yılında grafik arabirimli Web teknolojisi sayesinde tam anlamıyla bir

6 "patlama" başladı. Internete bağlı bilgisayar sayısı üssel şekilde artmaya başladı. Ayda %20 büyüme oranı ile 727,000 bilgisayar kapasitesine ulaştı. 1988 yılına kadar, NSFNET ticari amaçlı iletişime açık değildi, ticari kurumlardan ticari kurumlara e-mail trafiğine "Makul Kullanım İlkeleri" (Acceptable Use Policy) çerçevesi dışında izin verilmiyordu. 1988 yılında NSFNET'in ticari faaliyetlere de açılması için birkaç firma ile Amerikan Hükümeti arasında bir anlaşma imzalandı. Benzer anlaşmalar diğer ülkelerde de gerçekleştirildi. Ardından özel sektör mülkiyetinde olan alt-ağ yapıları kurulup gelişmeye başladı. Böylece on binlerce ticari kurum da hızla ağ yapılarını NSFNET'e bağladığından bugünkü anlamıyla "Internet" ortaya çıktı. Özel kuruluşlar ve kişisel kullanıcı sayısında çok fazla artış sağlanmaya başladı. Bazı özel kurumlar hükümet tarafından desteklenen NSFNET'e göre çok yüksek hızlara iletişim sağlayan ticari amaçlı ağ hizmetleri ve altyapısı sağlamaya başladılar. 1993 yılında NSFNET, Internet'in teknik düzenleyicisi olarak görev yapacak olan InterNIC'i kurdu. InterNIC sadece teknik düzenlemelerden sorumlu olacak, ancak ağ altyapısı ve hizmetleriyle uğraşmayacaktı. 1995'lerde özel büyük firmalar Internet'e parasal destek ve altyapı sağlamaya başladı ve günümüzde Internet hizmetlerinin büyük bölümü özel şirketler tarafından sağlanmaktadır. 1995'lerde özel sektör altyapısı gelişince başlangıçta bir bilimsel ağ olarak kurulan NSFNET, Mayıs 1995'te NREN (National Research and Education Network) olarak anılan Ulusal Araştırma ve Eğitim Ağı'na dönüştürüldü (İstanbul Teknik Üniversitesi Bilgi İşlem Dairesi, 2003). 1.4. İnternet Servisleri İnternet in sunduğu servis hizmetlerinden en yaygın kullanılanlara örnek olarak web, e-posta, tartışma listeleri, usenet haber öbekleri, sohbet servisleri, gopher servisleri, çoklu ortam servisleri ve konferans servisleri gösterilebilir. 1.4.1. Gopher Servisleri Gopher, 1991 yılında Minnesota Üniversitesi'nden Paul Linder ve Mark P. McCahill tarafından geliştirilmiştir. Gopher, sunucuları (gopher servers) üzerinde

7 bulunan bilgilere erişmek için kullanılan menü sistemiyle çalışan bir Internet servisidir. Gopher ile İnternet de bulunan bir kaynağa erişim, bir menüde seçim yapmak kadar kolaydır. Kullanıcı, Gopher i kullanarak metin, ses yada görüntü içeren dosyaları bulup kendi bilgisayarına kopyalayabilir. Web'in gelişmesinden önce yaygın bir bilgi sistemi olan Gopher, artık popüleritesini kaybetmeye başlamıştır(ankara Üniversitesi Bilgi İşlem Dairesi, 2003). 1.4.2. WAIS(Wide Area Information System) Thinking Mahchines, Apple, Dow Jones ve Wall Street Journal ın ortak çabasıyla başlamış, Brewster Kahle tarafından geliştirilmiş olan WAIS, dağıtık bir tarama ve dosya erişim sistemidir. WAIS programı çok büyük bir elektronik bilgiyi indeksleyerek istenen bilginin bir anahtar sözcük verilerek aranmasını sağlar. Archie den farklı olarak WAIS de tam metin üzerinde arama yapılabilmektedir. Bu da günümüzde çok az kullanılan bir servistir (Küçük, 2002, s.20). 1.4.3. Archie Archie arşiv sözcüğünün kısaltmasıdır. FTP(File Transfer Protocol) bilgisayarlarının içeriklerini sorgulamak ve bilgiyi kullanıcıya sunmak amacıyla Montreal McGill Üniversitesindeki Alan Emtage, Bill Helan ve Peter Deutsch adlı üç öğrenci tarafından geliştirilmiştir. Kullanıcı Archie yi kullanarak anahtar kelimeyi yazıp, aradığı bilginin hangi adres ve hangi dizinde olduğunu öğrenebilir. Günümüzde pek fazla kullanılmamaktadır. 1.4.4. Hytelnet Hytelnet, telnet adreslerini bulmayı kolaylaştıran bir veri tabanıdır. Saskatchewan Üniversitesi nden Peter Scott tarafından yazılmış bir programdır(pitter ve diğerleri, 1995). Günümüzde popüleritesini kaybetmiştir.

8 1.4.5. Telnet ( Remote Login- Uzaktan Erişim) Telnet, Internet'e bağlı bir bilgisayar sistemine uzaktan bağlanarak onu kullanmaya olanak sağlayan bir Internet servisidir. Bağlantı kurulan bilgisayar aynı binada olabileceği gibi, kilometrelerce uzaktaki bir başka ülkede de olabilir. Böylece kullanıcı, çalıştığı yerden ayrılmadan kendisinden çok uzaktaki bir bilgisayar sistemini sanki masasındaki bir bilgisayarmış gibi kullanabilmektedir (Çağıltay, 1997, s.71). Telnet hizmetinden yararlanabilmek için hedef bilgisayarın adresinin önceden bilinmesi gereklidir. İnternet üzerinde bağlanılmak istenen diğer bir bilgisayara Telnet aracılığı ile erişimin iki şekli mevcuttur. Birincisi, herkese açık sistemlere ve bilgi kaynaklarına serbest erişim, ikicisi ise önceden kullanım iznine, yani bir kullanıcı kodu ve şifreyle girilebilen sistemlere erişimdir ( Aytek, 1998. S:44). Telnet genellikle kütüphane katalogları taramak ve uzak bilgisayar sistemlerindeki programları çalıştırmak için kullanılmaktadır(ankara Üniversitesi Bilgi İşlem Dairesi, 2003). 1.4.6. World Wide Web (WWW) World Wide Web yada kısaca Web, Internet üzerinde bilgi dağıtma, inceleme, tarama ve taşıma işlemlerini kolaylaştırmak için geliştirilmiş bir Internet hizmet aracıdır. Web hizmetleri, bilginin sayfa(page) olarak adlandırılan bir dizi belgeler(documents) ile dağıtılması yada yayımlanması(publishing) yoluyla yapılır. Sayfalar arasındaki ilişkiler bağlantılar(link) adı verilen metinsel yada grafik nesneler aracılıyla sağlanır (Cebeci, 1996). Web sayfaları Internet e bağlantısı olan ve web sunucusu(web Server) denilen hizmet sağlayıcısı bilgisayar sistemleri üzerinde bulunur ve yayımlanırlar. Internet e bağlı bir başka bilgisayar sisteminden bu sunucuların Web adresleri kullanılarak istemde bulunulduğunda, Web sunucusundaki sayfada yer alan bilgi istemciye gönderilir. Internet üzerinde mevcut hemen hemen her protokol Web üzerinden erişilebilir durumdadır. E-posta, FTP, Telnet ve Usenet tartışma gruplarını buna örnek

9 olarak verebiliriz. Bunlara ilaveten Web kendi protokolü olan HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) ile çalışan bir sistemdir(cebeci, 1996). Web'in tek bir arabirim ile yukarıda anılan birçok protokole destek vermesi, onu kullanıcılar için kullanımı son derece kolay bir hale getirmiştir. Interneti popüler yapan teknoloji Web'dir. Internet' deki asıl gelişme 1992 de ilk grafik tabanlı Web tarayıcısı Mosaic in geliştirilmesiyle başlamıştır. Mosaic, o zamana kadar sadece metin formunda olan bilgi alış-verişinin grafik formunda da yapılabilmesini sağlamıştı ve en önemlisi Internet'ten bilgi edinmek için son derece sıkıcı olan metin formunda yüzlerce komutun ezberlenmesi de gerekmiyordu. Yani kullanıcının Internet'te gezinmesi ve kullanımı son derece kolay grafik arabirim aracılığıyla sadece fare butonlarına tıklamak suretiyle yapılabilmekteydi (Cebeci,1996). Web'i izlemek için kullanıcı arabirimi olarak grafik tabanlı uygulamalara geçilmesi Web sayfalarının renklenmesine veya canlanmasına da neden oldu. Web, Gopher gibi menü tabanlı olmasının yanında hiper metin temelli bir İnternet bilgi dağılım yönetim sistemidir. Web tüm İnternet hizmetlerini ve hatta daha fazlasını içeren bir yapıya sahiptir. Web sayesinde dökümanlara erişebilir, resim, animasyon ve video görüntüleyebilir, ses dosyalarını dinleyebilir ve sesinizi karşı tarafa iletebilirsiniz. Hatta bunları yapabilmek için gerekli yazılımları Web den elde edebilirsiniz( Berkeley Library, 2002, p.3). WWW nin temelinde HTML olarak adlandırılan programlama dili yatmaktadır. İnternet üzerindeki WWW dökümanları HTML programlama dili ile yazılmıştır. HTML Web üzerindeki dökümanları tanımlayan bir işaretleme dili, yazım ve sistemidir. Günümüzde Java, Java Script, CGI/Perl gibi yaygın olarak kullanılmaya başlanan birçok programlama dili vardır. Bu yeni programlama dilleri ile Web sayfaları daha dinamik görüntülerle tasarlanabilmektedir (Aytek,1998, s.52). Tüm dünyada birbirine bağlı Web sayfalarına erişmek için kullanılan arabirim programlarına tarayıcı denir. Web sayfası herhangi bir Web tarayıcısının Web servisine bağlandıktan sonra aktardığı kompozit verilerden oluşan HTML sayfasıdır(inan, 1998, s.68).