ilmi Dergi Cilt:38 ;, Sayı: ı *Ocak-Şubat-Mart 2002

ilmi Dergi Cilt:38 ;, Sayı: ı *Ocak-Şubat-Mart 2002 '.. ' - -~ DiYANET tşleri BAŞKANLIGI Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı * Üç Ayda Bir Yayımlanır ISSN 1300-8498 Diyanet Ilmi Dergi, Anksra: Diyanet Işleri Başkanlığı 1971-

İLMİTEFSİR Yrd. Doç.Dr. Nurettin TURGAY* A- İl mi Tefsirin Tanımı ve Gelişimi Genel olarak tefsirleri, takip edilen metot ve kullanılan malzeme bakımından rivayet tefsirleri ve dirayet tefsirleri diye iki kısım halinde özetiemerniz mürnkündiir. Zamanla tefsirler, işlenen konuların çeşitlilik arz etmesi nedeniyle muhtevaları bakımından içtimai, edebi, mezhebi, tasavvufi, ilmi ve benzeri şekillerde tasnif edilmişlerdir. Görüldüğü gibi bu tefsir çeşitlerinden biri de "ilmi Tefsir"dir. Gittikçe her tefsir çeşidinin çevresinde kümelenmeler olmuş ve her biri bir ekol haline gelmiştir. Tefsir ekallerini farklı yorumlayanlar da olmuştur. 1 Biz burada kısaca "ilmi Tefsir" ekolünü ele alacağız. Önce "ilmi Tefsir"in tanımı üzerinde duracağız. Bir tanıma göre "İlmi Tefsir" müspet ilme ait olan görüş ve nazariyel eri, Kur'an'ın ibarelerinde aramak, ilmi ve felsefi meseleleri ondan çıkannak için olağan üstü bir çaba sarf etmek demektir. 2 Kur'an'ın ilmi yönü ile ilgili çalışmalarda bulunan Celal Kırca da, "İlmi Tefsiri" şöyle tanımlamaktadır: "Kur' an' da yer alan bilgi tilrlerinden biride varlık alemi ile alakalıdır. Yani Kur'an'da ğayb alemi ile alakah bilgilerin yanında varlık alemi (şahadet alemi) ile alakah bilgiler de bulımmaktadır. Bu bilgileri ise kategorik bir yaklaşımla, insan ve kainat bilgileri olarak sınıflandırabiliriz. Zira bu bilgiler, hem insanın hem de insan dışında var olan varlıkların bilgilerini kapsamakta ve insanın insanla, insanın kainatla olan ilişkilerini çeşitli yönlerden ele alarak açıklamaya çalışan bilim dallarının konuları içinde yer almaktadır. Bu tiir ayetterin tecrübeye dayalı bilim dallarının verileriyle açıklanıriasına da "ilmi Tefsir" veya bilimsel yöneliş denmektedir." 3. Diğer bir tanıma göre "ilmi Tefsir". Kur'an ibareterindeki ilmi ıstılahiarı (terimleri) tefsir eden ve onlardan çeşitli ilmi.ve felsefi görüşleri ortaya çıkaran bir tefsir türüdiir. 4 "ilmi Tefsir'' hakkında yapılan bu üçüncü tanımın daha derli-toplu olduğu kanaatindeyim. Şüphesiz ki "İlıni Tefsir", günümüzde en çok rağbet gören tefsir. çeşitlerinden biridir. Bu çeşit tefsirlerde, Kur'an'ın bütüü'ilimleri kapsadığı söylenir. Bu tefsir çeşidini benimseyen alimierin kanaatine gö.re Kur'an, dini ilimierin yanındatabii ilimleri de kapsamaktadır. Bu fikir, asrımızda ortaya çıkmış değildir. Eskidevirlerden beri ilmi Tefsir fikrini savurtanlar olmuştur.ancak son zamanlarda -. ;ı,. ',_.. ' * Dicle Üniversitesi ilahiyat Fakiiites i, Dekan Y ardı~ cısı, ı Geniş bilgi için bkz.: Bedruddin Muhammed b. Abdilialı ez-zerkeşl, el-burhan fi Ulilmi'l Kur'an, Mısır 1957, I, 164 vd; Celaluddin Abdurrahman es-suyilti, el-itkan fi Ulilmi'l-Kur'an, İstartbul 1978, II, 234 vd; Muhammed Abdurrahriıan ez-zerkani, Menahilu'l-İrfan fi Ulumi'l Kur'an, Beyrut 1996, ll, 6; Muhammed Huseyn ez-zehebi, et-tefsir ve'l-müfessirun, Beyrut tsz., I, 95 vd. 2 Ahmet Ömer Ebu Hacer, et-tefsiru'l-iimi li'l-kur'iin, Beyrut 1991, s.65. 3 Celal Kırca, Kur'an'a Yönelişler, İstanbul 1993, s. 213. 4 ez-zelıebi, et-tefsir, II, 338.

;:z;r:m;;'::;;::;;,:;;;.rc:l'''qj';;:::;~c~:;:s~'ldiy ANET ilmi DERGİ*CiL T: 38*SA YI: 1 *OCAK-ŞUBAT-MART 2002 --- --- -- ------- -- --------- --- ---- - --- --- --- --------- ----------- bu ekole daha fazla rağbet gösterilmiştir. M. Sait Şimşek son asırlarda bu ekole büyük bir ilginin gösterilmesin.in temelinde iki etkenin bulunduğunu ileri sürmektedir. a. Batı, bilimsel ilerlemenin sağladığı teknoloji sayesinde İslam aleminden ileri gitmiş, siyasi ve ekonomik alanda büyük bir başarı elde etmiştir.daha önce belirgin bir üstünlüğe sahip olan İslam alemi, bilimsel ve teknik ilerlemeye ayak uyduramadığı için siyasi ve ekonomik alanlarda üstünlüğü batıya kaptırmış, dahası, batılılar tarafından baskı ve istilalara maruz k?lmıştır. Bunun sonucunda İslam alemi bir aşağılık kompleksine düşmüştür. Batının sahip olduğu bilim ve teknolojinin, aslında Kur'an'da mevcut olduğunu söylemek, bu kompleksi tedavi ve -kendini tatmin etme noktasında önemli, bir etken olmuşhır. Batının bilim ve tekniğinin Kur'an'da mevcudiyeti düşüncesini savimanlar arasında, haddi zatında batılıların bu bilim ve teknolojiyi Kur'an'dan çıkardıklarını, bunları biz bulmayalun diye, bir yandan bizi Kur'an'dan uzaklaştırdıklarını, fakat kendilerinin Kur'an'ı araşhrma enstitüleri kurduklarını iddia edenlerin bu tutumu da söz konusu ettiğimiz aşağılık kompleksini telafi çabalarından başka bir şey değildir. b. Batının gerçekleştirdiği modem ilimierin ve bunun sonucunda ortaya çıkan teknolojinin İslam alemine girişine karşı çıkan ve toplumda önemli bir direncin oluşmasını sağlayan bir kesim vardı. Bu kesim söz konusu karşı çıkışiarına islam Dinini gerekçe olarak gösteriyordu. Yani bu direniş dini bir tavır olarak ortaya çıkmıştı. Batının gerçekleşdrdiği bu sonucun temellerinin Kur'an'da mevcudiyetini ispatlamak, modem ilimleri tahsil etme ve bilim sonucu ortaya çıkan tekniği kullanmayı meşrulaştıracaktı. Biz bu iki öneınli unsuru tahrik edici unsurlar olarak görüyoruz. Yoksa Kur'an'da modem ilimler alanına giren ayetlerin mevcut olmadığını, modem ilimler le bu ayetler arasmda bağlantı.. kurmanın tamamen bir zorlama olduğunu anlatmak istemiyoruz. Ancak modem ilim eğiliminin toplumda aniden revaç bulması söz konusu ettiğimiz bu iki etkenden dolayıdır. 5 Son asırlarda batılı ülkelerin teknq!ojide ilerlemelerinin müslümanlar üzerinde etkili olması ve bunun neticesinde ilmi.tefsir alanındaki çalışmalara hız verilmişse de İslam aleminde yukarıda da değindiğimiz gibi, ilmi tefsir fikri çok eskilere dayanmaktadır. ilmi tefsir hareketi, A_bbasiler devrinin ilim ve tercüme hareketine dayanır. Ebu Cafer el-mansur (ö. 15~075) ve Harun er-reşid (ö. 193/809) diğer ilimlerle birlikte ilmi tefsir.anlayışını.da teşvik etıneye çalışmışlardır. 6 Daha sonra bu fikri savunanların başında İmamel-Gazali (ö. 505/1 ll) ve Celaleddin es-suyüti gelmiştir. Özellikle Gazali, Kur'an'ıri 77200 ilmi kapsadığını söylemiştir~ 7 İl:!yau Ulumi'd-Din adlı eserinde Gazali bu mevzu ile ilgili açıklamalarda bulunmuş-ve daha sonra bu konuda Cevahiru'l-Kur'an adlı eserini yazmıştır. Suyı1tl de ilmi tefsir konusunda onun yolunu takip ederek, el-itkan ve el-iklil fi İstinbati't-Tenzil adlı 5 M. Sait Şimşek, Giinümiiz Te fs ir Problemler/, Konya 1997, sayfa 119 vd. 6 Mustafa Sadıker Ratii, İcazu '!-Kur' an. Mısır 1965, s.l33; Celal Kırca, Kur' aıı-z Kerim ve Modern İ/imler, İ~tanbui 1982, ~- 52.. 1 Muhammed lı.muhamıned el-gazali, İlıydu Ulümi'd-Dili, Beyrut tsz., I, 289. ~~~H1ft - --. ------------- -------... ----- ------------------- ----

İLMITEFSİR eserlerinde bu konudaki görüşlerini belirtmiş. Ez-Zerkeşi (ö. 79411391) de el-burhan adlı eserinde ilmi tefsir hakkındaki görüşlere yer vermiştir. 8 ilmi Tefsiri ilk defa tefsir kitabında uygulayan müfessir ise, Fahruddin er-razi (ö. 606/1209)'dir. O, tefsirinde ilıni tefsire geniş yer vermiş ve bu hareket onun döneminde büyük ilerleme kaydetmiştir. Ondan sonra bir müfessir olduğu kadar aynı zamanda bir edip, şair, muhaddis ve fakih olan Endülüslü Muhammed b.ebi'l-fadl el-mürsi (ö.655!1257) bu ilmin bayraktarlığını yapmıştır. 9 19. asırda bu hususta meydana getirilmiş en mühim eser, Muhammed b. Ahmed el-iskenderani (ö. 1306/1888)'nin Keşfu'l-Esrar en-nuraniyye el-kur'aniyye adlı eseridir. Bu eser, 1880 senesinde Mısırda üç cilt halinde basılmıştır. Arz, insan, bitki, hayvan ve diğer varlıkların yaratılışı ve bu varlıkların özelliklerinden bahsetmektedir. 10 Es-Seyyid Abdurrahman e1-kevakibi (ö. 1320/1902)'nin de bu konuda yazmış olduğu Tabaiu'l-İstibdad ve masariu'l-isti'bad adlı bir eseri vardır. Bu eserinde arzın güneş sistemine dahil olduğu, gemilerin buhar ve elektrikle seyri, mikropların varlığı ve benzeri konuların üzerinde durmuştur. 11 Mustafa sadık er-rafii de "İcazül-Kur'an" adlı eserinde "el-kur' an ve'l-ulfim" başlığı ile yazdığı bölümde ilmi tefsir hakkında bilgi vermiştir. 12 Asrımızın başlarında memleketimizde yetişmiş olan Gazi Ahmet Muhtar Paşa (1839-1918) astronomi ile ilgili olan 70 kadar ayeti toplayarak, zamanının yeni ilimleri ile tefsir etmiş ve kitabına "Serairul-Kur'an" adını vermiştir. 13 Bütün bunların yanında, eş-şeyh Tantavı Cevherl (1359/1940) de ilıni tefsirin liderlerindendir. O, el-cevahir fi tefsiri'l-kur'an" adlı 25 ciltlik eserinde, herkesten daha çok ilıni tefsir örneklerini vermiştir. KıJr'an'daki ayetlerden 750'sinin açık olarak tabiat ilimlerinden bahsettiğnii, diğerlerinin de dalaylı olarak bu ilimiere işarette bulunduğunu söyleyerek ilmi tefsire teşvik etmiştir. 14 Muhammed Mustafa el-meraği (ö. 1365/1945), Raşit Rıza (ö. 1354/1935) ve Seyyid Kutup (ö. 1387/1967) gibi müfessirler ilmi tefsiri savunanların yanında yer almamışlarsa da, tefsirlerinde bazı ayetlerin açıklamalarında bu metoda baş vi.ırmaktan da geri kalmamışlardır. 15 Celal Kırca, ülkemizde bu ekalle, Ilgili olarak yaptığı çalışmalarıyla bilinmektedir. O, Kur'an'ın tabii ilimleri de k~psadığını anlatınca, şu açıklamaya yer vermiştir: "Kur'an-ı Kerim'de, kainatın yaradılışı, dünyanın oluşumu, çekim kanunu, yedi kat sema, kainatın genişlemesi, ay ve güneş ışığı, ay ve güneşin ı s Ebu Hacer, et-tefsirıı'l-ilmi, s.145 vd. 9 Yakut b. Abdiilah el-hamevi, Mıı'cemu'l-Buldan, Beyrut 195(\, V, 107, Ömer Rıza Kehhale, Mucenııı '1-Miiel/ifiıı, Dımaşk 1960, X, 244; Kırca, M.İlinıler, s.8:l. ıo ez-zehebi, et-tefsir, ın, 164; İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, Ankara 1991,306. ı ı ez-zehebi, et-tefsir, II, 348. 12 er-rafii, İcaz, s. 143 vd. 13 Kırca, Mİ/imler, s. 115. 14 Tantavİ Cevheri, el-cevalıirfi Tefsiri'l-Kur'aıı, Mısır 1931, I, 3 vd. 15 Abdullah D1raz, Kur 'an 'ın Anlaşı/nıasma Doğru, tre. Salih Akdemir, Ankara 1983, s. XIII: '

yörüngeleri, dünyanın yuvarlaklığı ve dönüşü gibi Astronömi ilmi ' ile alakalı; yeryüzündeki denge ve kömürün teşekkülü gibi Jeoloji ile alakali; hava basıncı, eşyanın çift oluşu, demir ve atarnun zikredilişi gibi Fizikle alakalı; hava basıncı, botanik ve genetik gibi Biyoloji ile alakalı; ruh ve beden sağlığını koruma, zararlı yiyecek ve içeceklerden sakiılıria ve jinekoloji gibi Tıpla alakalı; insanın yaradılışı gibi Antropoloji ile alakalı; din duygusu, din şuuru, fizyolojik olan ve olmayan ınotivler, insan tipleri, karakter ve şahsiyet gibi Psikoloji ile alakah bir çok bilgi bulunmaktadır." 16., Yine Kırca, Kur'an'da, tabii ilimlerle ilgiii olan ayetler hakkında şöyle bir tasnifi yapmaktadır: "Kur'an' da, insanın kendisini tanıyıp bileceği konulara bakmayı emreden 350, yeryüzündeki tabiat olayıarına ve varlıklara bakmayı emreden ve araştırmaya teşvik eden 50 ayet mevcuttur. Bunların yanında, yukarıda adlarını zikrettiğimiz modem ilimiere işaret eden veya bunlarla ilgili bazı bilgiler veren ayetlerin toplam sayısı ise, 750'ye ulaşm~ktadır. Yine Kur'an'da 88'i Mekke, 26'sı Medine olmak üzere mevcut 114 surenin bir kısmının adı, tabiat olayiarına ve Astronomi ile alakah konulara aittir. Nur, Ra' d, Duhan, Necm, Kamer, Şems, Buruç, Leyl, Meariç ve Asr gibi sure adları Astronomi ile alakah iken, İnsan, Nas, Şuara, Enbiya, Nisa, Ahzab, bakara, Nahl, Ankebut ve Fil gibi sure adları da insan ve hayvan gibi canlı varlıklara aittir." 17 Kırca, "İlmi Tefsir" hareketini incelerken, hemen hemen bütün ilim adamlarının bu hareketin yandaşı olduğunu anlatmaya çalışmış ve bu harekete muhalif olan alimiere çok az yer vernıiştir. 18 Suat Yıldırım da, Kur'an'daki tabii ilimler üzerinde çalışmalarda bulunrnah.1:a; "Kur' an-ı Kerim ve Fenni Keşifler" adlı eserinde, İlın i Tefsir örneklerine yer vermektedir. 19 B- İlmi Tefsiri Savunanlar ve Delilleri Yukarıda "İlın! Tefsir"in gelişiminden bahsederken, bu tefsir ekolünü savunan birçok alimin ismi gündeme geldi. Burada bu alimierin ileri sürdüğü delillerin üzerinde duracağız. İlıni tefsir hareketinin savunucuları, görüşlerini desteklemek için delil olarak önce, Kur'an'dan ayetleri, ardından hadisleri ve ondan sonra da bazı rivayetleri ileri sürmüşlerdir. Genelde ileri sürülen ayetler şunlardır: "Hiila Kur'an üzerinde gereği gibi düşünmeyecekler mi?" 20 "Biz Kitapta hiçbir şeyi ihmal etmedik" 21 "Yeryüzünde yaş ve kuru, istisnasız her şey apaçık bir kitaptadır" 22 16 Kırca, Kur'an 'a Yönelişler, s. 213; Kur'an-ı Kerim ve Modern ll imler, İstanbul 1992, s. 127 vd; Kur'an-ı Kerim'de Fen bilimleri, İstanbul1989, s. 61 vd. 11 K1rca, Kur'an'a Yönelişler, s. 214 vd. 18 Kırca, Kur 'an 'a Yönelişler, s. 216 vd. 19 Suat Yıldırım, Kur'an-ı Kerim ve Fe mı i keşifler, Ankar:ı 1990, s. 7 vd. 20 en-n isa, 4/82. 21 el-enarn 6/38. 22 el-en' am 6/59. t~\i2 r$ll ---------- ----- -- ---~--------- - -

"Biz, sana her şeyi açıklayıcı kitabı indirdik" 23 ilmi tefsir taraftarı olan alim ler, bu ayetlerin hepsinde ve Kur'an'ın daha başka ayetlerinde ilmi tefsire işaret edildiği kanaatindedirler. Onlara göre bu ayetler, Kur'an'ın bütün ilimleri kapsaclığına dair birer delildir Birinci ayette, insanların geniş kapsamlı bir şekilde Kur'an'ın üzerinde düşünmelerinin gerektiği anlahlmaktadır. Diğer üç ayette de Kur'an'da hiçbir şeyin ihmal edilmediği ve her şeyin açıklandığı haber verilmektedir. Ayrıca bazı hadisler de İlıni tefsir konusunda delil olarak gösterilmektedir. Rivayet edildiğine göre Hz. Ali (ö. 40/661) şöyle demektedir: "Hz. Muhammed (s.a.v.), "Yakında bir fitne olacak" dedi. Ben de, "Ondan kurtulmanın yolu nedir?" diye sordum. O da "Allah'ın Kitabıdır ki, onda sizden evvelkilerin ve sonrakilerin haberi ve aranızı bulacak hüküm vardır. O arabulucudur, boş söz değildir. O, öyle şam yüce bir kitaptır ki, onu terk edeni cebbar olan Allah paramparça eder. Ondan başkasına yapışıp medet umanı da zelil eder. O, Allah'ın habl-i ınetini (sağlam ipi)'dir. O, öyle bir kitaptır ki, ona sarılan nefisler sapmaz. Onunla söyleyen diller yanlış söylemez. Alimler de onu okumaya doymaz. Ne kadar tefsir edilirse edilsin, ınanası tükenmez. O, öyle şam yüce bir kitaptır ki, onun hakkında cinlerin son sözü, "Biz böyle acayip bir Kur'an dinledik ki, o doğru yola götürür" 2.ı olmuştur. Kim onunla söylerse doğruyu söyler. Kim onunla hükmederse, adaleti yerine getirir. Kim onunla aınel ederse, ecir ve sevap kazanır ve kim de onunla çağırırsa, çağırdığını hidayete çağırır" dedi. 25 Tefsir ilminde önemli bir yeri olan Hz. Ali'nin rivayet ettiği bu hadis, Kur'an'ın çok yönlü olduğuna, özellikle ınanasının tükenmezliğine işaret etmektedir. Bu nedenle "İlrni Tefsir" taraftı)iları bu rivayeti kendilerine delil olarak zikrederler. Başka bir hadiste Hz. Muhammed (s.a.v)'in "Kur'an'ı okuyun ve garaibini (ince anlamlarını) araştırın" 26 dediği rivayet edilmektedir. Derinlemesine araştırma, isteristemez Kur'an'ın dohıylı da olsa değindiği konuların araştırılınasına sevk edecektir. Kur'an, kişinin çevresini araştırıp incelem.esine sevk ettiğine göre, araştıncı modern ilimiere de teşvik edilmektedir. ' Bu ve benzeri hadisler, Kur'an'daki müspet ilimiere işarette bulunmaktadır. Hz. Muhammed (s.a.v)'in hadisleri, çeşitli konularda olduğu gibi, ilmi meselelerde de Kur'an'ın şerh ve tefsiri mahiyetindedir. Dolayısıyla İlıni tefsiri savunan aliınler, bu konu ile ilgili olan hadisleri de delil olarak göstermişlerdir. İbn Mesud (ö. 32/652): "İlim öğrenmek isteyen Kur'an'a sarılsın. Çünkü Kur'an'da gelmiş ve gelecek milletiere ait bilgiler mevcuttur" demiş 27 ye Hasanu'l Basri (ö. 110/728): "Yüce Allah, yüz dört kitap indirmişlir.bunlardaki ilmi, Tevrat, İncil, Zebur ve Kur'an'da toplamıştır. Sonra Tevrat, İncil ve Zebur'daki ilmi 23 en-n ahi, 16/89. 24 el-cin, 72/l. 25 Tirmizi, Fedai/ul-Kur'an, 14; Darimi, Fedailul-Kur'an, 1; Ebubekir ei-bakıllani, İ'cazıı'l Kur'all, Beyrut 1988, s. 176. 26 el-gazali, ilıyfı, I, 289. 21 ez-zerkeşi, e/-bıırlıan, II, 154; Ebu Hacer, et-tej~iru'fi/mi, s.l06.

Kur'ana yerleştirmiştir," demiştir 28 Ebu'd-Derdil (ö.32/652) da "Kişi, Kur'an'ın çeşitli yönlerini kavramadıkça, alim olamaz" 29 yorumunu yapmıştır. Es~Suyiit! ise, "Yüce Allah'ın Kitabı,_ her şeyi kapsamaktadır'' 30 diyerek ilmi tefsir hakkındaki kanaatini açıklamıştır. Ilmi tefsir hareketini savunan alimler, Kur'an ve Sünnetten delil getirdikleri gibi, aliınierin bu gibi açıklamalarını da, bu hususta delil olarak göstermişlerdir. İlıni tefsir taraftarı olan aliınierin bu alandaki görüşlerini şöyle özetlemek mümkündür: 1. Kur'an'ın manasını ve ana gayesini, çeşitli iliınlerle öğrenmek. 2. Kur'an'ın i'cazını, dini, tarihi, edebi, tabii, sosyal ve benzeri ilimlerle ortaya koymak.... 3. İnsanların ilmi yönlerini, kültür lerini, fikir ve düşünce yapılarını, Kur'an 'ın çeşitli konularla ilgili olan bilgilerle geliştirmek, 4. Din ile ilim arasında herhangi bir çelişkinin olmadığını ve bu konudaki şüphe ve tereddütleri gidermek. 5. Kur'an'ın insanların ihtiyaç duyduğu her türlü saadet ve mutluluğıın yollarını kapsaclığını ortaya koymak. 6. Kur'an'ın her zaman ve her çağın ihtiyaçlarına cevap verdiğini ispat etmek. 31 C- İlıni Tefsire İtiraz Edenler ve Delilleri İlın! tefsir hareketini savunan, destekleyen ve katkıda bulunan alimler olduğu gibi, bu çeşit tefsire itiraz eden alimler de olmuştur. İlın! tefsire ilk itiraz, bir fıkıh alimi olan Ebu İshak İbrahim b. Musa e-şatıbi (ö. 790/1388) tarafından yapılmıştır. Şatıb!ye göre, "Biz kitapta hiçbir şeyi ihmal etmedik" 32 ve "Biz sana her şeyi açıklayıcı kitabı indirdik" 33 mealindeki ayetler iman, ibadet ve diğer dini yükümlülüklerle ilgilidir. Şatıblye göre, En'am suresinin 38. ayetindeki kitaptan gaye, Levh-i Mahfuz'dur. O ve onun gibi düşünen diğer bazı alimler bu ayetin akl! ve nakl! ilimierin hepsini kapsamadığı görüşündedirler. 34 Şatıbl'nin haklı olduğ_unu savunan Muhammed Hüseyin ez-zeheb!, ilmi tefsiri üç yönden tenkit etıniştir. 3 ~. 1. Lügat Yönünden: Yüce Allah, Kur'an'ı Araplara Arapça olarak göndermiş, onlar da Kur'an'ı okumuş ve onu o zamanın anlayışına göre anlamışlardır. Zamanla bazı kelimeler dil açısından farklı anlamlarda kullanılmıştır. Kur'an'ın kelimelerini yeni anlamlara göre yorumlayıp açıklamak, ne derece isabetli olabilir? ' ıs es-suyilt!, el-itkan, II, 327. 29 ez-zerkeşi, el:burlıan, II, 1:54; Ebu Hacer, et-tejsi~u'l-iimi, s. 106. 30 es-suyilti, ei-jtkan, II, 130; Ebu Hacer, et-tefsirul-llmi, s. 146. 31 ez-zerkani, Meniilıil, I, 567 vd; Abdulazim ei-gabaşi, Ulı1mi'l-Kur'an, Mısır 1962, s. 75; Ebu Hacer, et-tefsinıl-iimi, s. 98. 32 ei-en'ilın, 6/38. 33 en-nalıl, 16/89. 34 Ebu İshak İbralıim b. Musa cş-şiitıbi, ei-muvajakatji Usu.'i.j-Şeria, Mısır 1975, II 79 vd. 35 ez-zehebi, et-tefsir ll, 343 vd.

2. Belagat Yönünden: En yüksek belagata sahip olan Kur'an, çeşitli ilmi eserlerle mukayese edilemeyecek bir yüceliktedir. Belagat, kelamın yani söylenen sözün, durumun gerektirdiği şeye uygun olması demektir. Kur'an'ın belagahndan dolayı ortaya çıkartılabilecek şeyler müstesna, şayet biz ilmi tefsir taraftarlarının gittiği yoldan gidecek ve "Kur'an bütün ilimleri içine alır ve onun lafiziarı sonradan meydana gelen bütün manaları da kapsamına almaktadır" diyecek olursak, kendimizi kurtuluşu olmayan bir uçuruma atmış olmaz mıyız? 3. İtikadl Yönden: İlıni tefsir taraftarları, Kur'an'ın tıp, astronomi, kimya, fizik ve benzeri ilimleri kapsaclığını savunmuşlardır. Bu ilimlerle ilgili olan nazariyeler, zamanla değişebilir. Bunlar Kur'an'dan kabul edilirse, insanların Kur'an hakkındaki kimaatleri zedelenmez mi? Mesela Fahruddin er~razl (ö. 60611210), "O Rabb ki, yeri sizin için bir zemin (döşek), göğü de bir tavan yaptı 36 mealindeki ayeti yorumlarken, zamanında geçerli olan nazariyelerin tesirinde kalarak bu ayetin, dünyanın dönmediğine delalet ettiğini savunmuştıır. 37 Fakat zamanla tabii ilimler gelişmiş, bu nazariyeler değişmiş ve gerçeklerin böyle olmadığı anlaşılmıştır. İlıni tefsire itiraz eden ez-zehebl ve yandaşlarının ileri sürdüğü bu delilleri şöyle özetlemek mümkündür: Kur'an'da mühim olan şey, ilmi değil, dini ve itikadi meselelerdir. 38 Bu delilleri teyit eden Abbas Mahmud el-akkad da, ilmi tefsiri savunanlara şu ifadelerle karşı çıkmıştır: "Doğrusu bilimsel kurallar arasında doğru sanıldığı halde yanlış, sabit kaidelermiş gibi görülmesine rağreen değişen, gerçek diye baktidıktan sonra sarsılıp çürütülen bilgiler çoh.1:ur. Uzmanlar, çağlar boyu doğruyu bulduklarını zannetmekle beraber, yine de iekrar tekrar deneyiere baş vururl ar. ilmi kuralların değişmesine bağlı olarak, aklde kitaplarının da değişmesi beklenmeyeceği gibi, aynı zamanda inanan kimselerin bu kitaplardan bilimsel kuralların tafsilatına dair formüller çıkarması da teklif edilemez. Kur'an'ın ilmi tefsir adı altında ileri sürülen iddialaraihtiyacı yoh.1:ur. O, İslam akldesinin miliveri olup, doğrudan doğruya akide kitabıdır. İnsanlığın vicdanına hitap eder. Zaten doğru bir akide kitabından beklenen en değerli unsurların başında, ilmi gelişmelere set. çekmemesi, yeni yeni ortaya çıkarılan icat ve keşifleri reddetidernesi gelir. En sağlam bir aklde ancak, ilim ve düşüneeye teşvik eder, insanla vicdanı arasına ser çekmez, icadardan aklı ayırmaz, aklın seyir ve hareketini felç etmez." 39 Reşit Rıza (ö. 1354/1935) ve Muhammed Mustafa el-meraği (ö. 1365/1945) gibi alimler de ilm! tefsir hareketine karşı çıkmışlardır. 40 36 el-bakara II/22. 37 er-razi, M efati/ı II, 112. 3R iffeteş-şerkavi, İtticalıatu't-Tefsirifi Mısırfi'l-Asri'i-Hadis, Kalüre 1972, s. 373 vd. 39 Abbas Mahmud el-akkad, Kur'an Felsefesi, tre. Ahmet D:::nıirci, Ankara tsz., s. 22, 24. 40 Kırca, M. İ/imler, s. 118.

Abdullah Draz (ö. 1378/1958) da, bu konuda şu açıklamada bulunmuştur: "Kur' an-ı Kerim'in, zamanının bilgilerini ihtiva eden ansiklopedikbir eser olduğıınu söylemek de pek isabetli olmasa gerektir.her devrin kesin hakikatlermiş gibi kabul ettiği ve fakat yanlış olduğu ancak daha sonraları ortaya çıkmış olan kendine has kuruutulan olmuştur. Oysa ilim sahasındaki seyrinde Kur'an-ı Kerim asla yanlış bir adım atmamıştır. Onun bildirmiş olduğu hakikatler, bugün çürütülememiştir. Asla çürütülemeyecektir de. " 41 Çağunızda ilmi tefsire karşı çıkan alimlerden biri ise, Emin el-hı111 (ö. 1386/1966) dir. O, Şatibl'nin bu konuda ileri sürdüğü delilleri sıraladıktan sonra, ilmi tefsirin lügat açısından imkansızlığını kaydetmiştir. Onun eşi ve ilim alarondaki takipçisi olan Ayşe Abdurralunan da, ilmi tefsir düşüncesini bir sapma olarak değerlendirmiştir. Ona göre böyle çalışmalar, müslümanları büyük bir tehlike ile karşı karşıya getirebilir. Çünkü kendilerini bu akıma kaptıranlar, zamanla Kur'an'ın kendilerince astronomi, tıp, fizik, kimya, biyoloji ve benzeri ilimlerle ilgili bir şey takdim etmediğini görecekler; Ondan sonra Kur'an'ın çağdaş bir kitap olmadığı ve çağımız insanına cevap veremediği düşüncesine varabilirler. 42 ' D-Sonuç Görüldüğü gibi "İlml Tefsir" hareketini tasvip edip savunanlar da, bu tefsir hareketine karşı çıkıp itiraz edenler de, kendilerine göre delilleri ileri sürmektedirler. Kanaatimize göre, Abbas Mahmud el-akkad'ın da işaret ettiği gibi, Kur'an fenne ve müspet ilimiere karşı asla vaziyet almaz. Kur'an'a aykırı, ona muhalif hiçbir fenni hakikat da yoktur ve olamaz. Kur'an, kainattaki hadiselere dikkati çekerek, çeşitli ilimlerden özet olarak bahsedip, insanlara o istikamette çalışma ve terakkinin yolıınu gösterir: Kur'an ve sünnet, insanın fitr! ihtiyaçlarına cevap veren tabii ilimiere karış çıkmamakta, aksine tasvip etmektedir. Yüce Allah Kur'an'da, "(Ey İnananlar!) onlara karşı gücünüzün yettiği kadar - Allah'ın düşmanı ve sizin düşmanlarınızı ve bunların dışında Allah'ın bilip, sizin bilmediğinizi yıldırmak üzere - KUVVET ve savaş atları hazırlayın..." 43 diye buyurrnaktadır. Hz. Muhammed (s.a.v.), bu ayette geçen "KUVVET" kelimesini tefsir ederken, "Dikkat edin, muhakkak ki kuvvet atmakrır. Dikkat edin, muhakkak ki kuvvet atmaktır. Dikkat edin, muhakkak ki kuvvet atmaktır." 44 diyerek inanan insanların, her devirdeki teknolojik gelişmelerden yararlanarak düşmanlarından korunmalarına ve bu alanda onlardan daha üstün olmak için çalışmalarının gerektiğine işaret etmektedir. Hz. Muhammed (s.a.v.), ta o zamanda, teknik gelişmelere açık olduğunu ve bu tür gelişmelere karış olmadığını gösterıniştir. Mesela, Mısır valisi tarafından kendisine gönderilen hediyeler arasında bulunan bir cam bardağı kullanarak onunla su içmiş, 45 kendi zamanında kullanılan çeşitli savaş silahlarını.ı ı Draz, Kur 'an 'm Aniaşılmasına Doğru, s. XIX. 42 Şarkavi, Kadaya İnsaniyefi A 'mali'l-miifessirin, beyrut 1980, s.93. 43 el-enfal 8/60. 44 Müslim, İmaret, 167. 45 İbn Mace, Eşribe, 27.

kullanmış, 46 Necaşi tarafından kendisine hediye olarak gönderilen "Habeşi Kaşlı" bir yüzüğü, kullanması için torunu Ümame'ye vermiştir. 47 ResuluHalı (s.a.v.)'in teknik gelişmelere karşı olmadığı bu tür uygulamalarından anlaşıldığı gibi, konuyu te'kid eden çeşitli hadisleri de vardır. Onun teknik bilgilere karşı olmadığını ve yeniliği teşvik ettiğini gösteren bir hadis şöyledir: "Kim yeni ve güzel bir sünneti ihdas eder ve kendisinden sonra da onunla amel edilirse, onunla amel edenlerin ecri, onların ecrinden hiçbir şey eksilmeksizin, aynen kendisine gelir..." 48 Hz. Muhammed (s.a.v.)'in bu uygulama ifadeleri, Kur'an'ın açıklaması mahiyetindedir. Herşeyden önce Kur'an, insanları dünya ve ahiretleri açısından kendilerine yararlı olacak her çeşit ilmi öğrenmeye teşvik etmektedir.4 9 Kur'an kelimesinin anlamı, "okumak" demektir. Kur'an'ın ilk nazil olan ayeti, "oku" diye başlamaktadır. Kur'an'ın çeşitli ayetlerinde okumanın önemi, ısrarla vurgulanmaktadır. Kur'an hiçbir zaman ilinıle çelişmemektedir. Çünkü birbiri ile çelişkili olan iki şeyden biri doğruysa, diğeri batı! ve yanlış olur. Dolayısıyla, fen ve müspet ilim geliştikçe, Kur'an'a yaklaşmakta ve onunla bir nevi barışmaktadır. Aslında Kur'an, tıp, fizik, kimya, astronomi veya benzer ilimlerden birinin kitabı değildir. Kur'an insanlara dünya ve ahirette huzur ve saadetin yolunu gösteren ilahi bir kitaptır. Onun tabiada ilgili olaylardan bahsetmesi ve insanların o konuda dikkatini çekmesi, Allah'ın varlığını, birliğini, yaratıcılığını, üstün kuvvet ve kudretini ortaya koymak içindir. İnsanlar bununla tevhid inancına yönlendirilmektedir. Bundan dolayı Kur'an'a işaret edilen bazı ilmi meseleleri Kur'an ve Sünnet ölçüleii dahilinde incelemek gayet tabiidir. Bununla insanların imanının kuvvetlenmesine katkıda bulunuluyorsa, hedefe ulaşılmış sayılır. Onun için ilmi tefsiri savunurken de tenkit ederken de i:fi:at ve te:fi:itten kaçınmak ve mutedil bir yolu takip etmek gerekir. Bazı alimierin de işaret ettikleri gibi, ilmi tefsirde şu iki husus göz önünde bulundurmalıdır. 1. Ayetler tefsir edilirken, lügat ve nahiv bakımından hamledilmesi imkansız olan manaları vermemek ve ibareleri zorlamamak. 2. Kesinlik kazanmamış olaı) nazariyelei e itibar etmemek ve sadece kesinleşmiş olan ilmi verilere isnat etmek. 50 Bu ölçüler dahilinde Kur'an'ın ilmi yöl1ü üzerinde yapılan çalışmalarla Allah'ın varlığı ve birliği ilmi delillerle ispat edilmekte ve Kur'an'ın çeşitli mucizeleri ortaya konmaktadır. Nitekim ilini meseleler üzerinde yapılan çalışmalar Kur'aıı'ıri i'caz yönüne katkıda bulunuyorsa, bu çalışmaların faydası olabilir. Eğer böyle bir katkısı yoksa, faydası düşünülemez. Çünkü bunun neticesinde insanlar Kur'an'ın 46 Nureddin Ali b. Ebibeldr el-hüseyni, Mecmua'z-Zevô.id ve Menbau'l-Fevô.id, Beyrut 1967, s.27l. 47 İbn Mace, Libas, 40. 48 İbn Mace, Mukadi:lime, 14. 49 Ebu Hacer, et-tefsirıı'l-1/mi, s.78. so Draz, Kur 'an 'm Anlaşılması, s. XXIX. -------------

hedeflediği yöne yönlendirilebilirler. Kur'an'ın esas hedefi, ana amacı, insanların inancını ve hidayetini sağlayarak onların sosyal yaşayışını düzene sokınaktır; insanlara sadece bilimsel buluşlar konusunda rehberlik etmek değildir. Aslında mucizeler de, bu istikamette amaç değil, bidayet için araçtır. BİBLİYOGRAFYA AKKAD, Abbas Mahmut, Kur'an Felsefesi; tre. Ahmet Demirci, Ankara tsz. BAKILLANİ, Ebu Bekir (ö. 403/1013), İ'cazu'l-Kur'an, Beyrut 1988. CERRAHOÖLU, İsmail, Tefsir Usulu, Ankara 1991. CEVHERİ, Tantavİ (ö. 135911940), el-cevahir, fi Tefsiri'l-Kur'an, Mısır 1931. oarimj, Abdullah b.abdirrahman (ö. 255/869), es-sunen, Dımaşk 1349. DRAZ, Abdullah, Kur'an'ın Aniaşılmasına Doğru, tre. Salih Akdemir, Ankara 1983. EBU HACER, Ahmet Ömer, et-tefsiru'l-ilmi li'l-kur'an'i fi'l-mizani, Beyrut 1991. ÖABAŞl, Abdulazim, Ulumu'l-Kur'an,. Mısır 1962.. ÖAZALI, Muhammed b.muhamrned (ö. 505/1111), İhyau Ulumi'-Din, Beyrut tsz. HAMEVİ, Yakut b. Abdiilah (ö. 626/1229), Mu'cemu'l-Buldan, Beyrut 1956. KAHHALE, Ömer Rıza. (ö. 1408/1987), Mu'cemu'l-Muelli.fin, Dımaşk 1960. İBN EBIBEKİR, Nureddin Ali ei-hüseyni, Mu'cenıu'z-Zevaid ve Menbau'l Fevaid, Beyrut 1990. İBN MACE, Muhahımed b. Yezid ei-kazvini, Swıen, İstanbul 1992. KIRCA, Celal, Kıır'an'a Yönelişler, İstanbul 1993. Kur'an-ı Kerim ve Modem İ/imler, İstanbul 1982. Kur'an-ı Kerim 'de Fen Bilimleri, İstanbul 1989. MÜSLİM, b.el-haccac, Salıilı, Kahire tsz. RAFil, Mustafa Sadık (ö. 1356/1937), İ'cazu'l Kw 'an, Mısır 1965. SÜYÜTİ, Celaluddin Abdurrahman (ö. 911/1505), ei-itkan fi-ulumi'l-kur'an, İstanbul 1957. şatibi, Ebu İshak İbrahim b.musa (ö. 790/13 88), el-muvafakat fi Ulumi 'ş Şeria, Mısır 1975. ŞERKAVİ, İffet, İtticahatu't- Tefsiri fi Mısır fi'l-asiri'l-hadis, Kahire 1972; Kadaya İnsaniyyefi A 'mali'l-mufessirin, Beyrut 1980. ŞiMŞEK, M.Said, Günümüz Tefsir Problemleri, Konya 1997. TİRMİZI, Ebu İsa Muhammed b. İsa (ö. 279/879), Swıen, istanbul 1992. YILDIRIM, Suat, Kur'an-ı Kerim ve Fenni Keşifler, Ankara 1990. ZEHEBİ, Muhammed Hüseyin, et-tefsir ve'l-mufessirwı, Beyrut tsz. ZERKANt Muhammed Abdulazim, Menillıilu'l-İıfan fi Ulumi'l-Kur'an, Beyrut 1996. ZERKEŞİ, Bedruddin Muhammed b.abdillah (ö.749/1391), el Burhiln fi Ulılmi'l-Kur'an, Mısır 1957. föq~2l --- - ------- ---.. - --. ---- -- - - - - - -- ------ - ---- -- -------