International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p. 2407-2412 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.8057 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY ĐINĐIĆ, MARİJA, YENİ TÜRKÇE-SIRPÇA SÖZLÜK, 2014, TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI, ANKARA, ISBN 978-975-16-2840-4, 1528 S. ĐINĐIĆ, MARIJA, NEW TURKISH-SERBIAN DICTIONARY, 2014, THE TURKISH LANGUAGE ASSOCIATION PRESS, ANKARA, ISBN 978-975-16-2840-4, 1528 P. Hakan YALAP ** 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut un yazdığı Divanu Lügâti t-türk bir sözlük olmanın çok ötesinde Türkçenin söz varlığı, biçim yapısı ve Türk kültürünü-coğrafyasını tanıtan bir eserdir. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Dr. Belgrad Üniversitesi, El-mek: hakanyalap@hotmail.com
2408 Hakan YALAP Türk sözlükçülük geleneğinin temellerini atan bu eserden sonra Türkçe zengin bir sözlük birikimi sahibi olmuştur. Bu zenginlikte hiç şüphesiz Türklerin geniş bir coğrafyaya hâkim olmalarının akabinde Türkçenin kullanım alanının artması yatmaktadır. I. Murat (ö. 1389) dönemiyle birlikte Balkanlar ın Türk topraklarına katılmasından çok önce, M.S 4. yüzyıldan itibaren Slavlar Türklerle -Peçenek, Kuman, Bulgar, Hun- komşu olmuş; bin beş yüz yıl sürecek derin bağların temelleri böylece atılmıştır. Peçenekler daha doğudan gelerek kendilerini sıkıştıran Oğuz Türkleri yüzünden ülkelerini bırakıp Orta Avrupa ya dağılmaya başladılar. Hatta Doğu Avrupa daki Peçenekler, yanlarına Macar ve Kumanları alarak Bizans ı birkaç defa mağlup ettiler (Güngör, 1997: 48-49). Osmanlı Devleti ise sosyal yapı, devlet düzeni, üretim, eğitim ve zengin sanat felsefesiyle bölgede ciddî bir imâr ve kültür faaliyetlerine girişmiştir. Devlet adamlarının sanatkârlarla olan yakın teması Balkanların her bir şehrinin birer kültür merkezi olmasını sağlamıştır. Burada özellikle Prizren, Priştine, Üsküp, Saraybosna gibi şehirler pâyitahtın yansıması olmuştur. Böylelikle Balkan coğrafyasında Türkçe sanat, itibar ve ihtiyaç dili hâline gelmiş; günlük yaşamın vazgeçilmezi olarak bölgenin sanat ve bilim dili olmuştur. Âşık Çelebi bu coğrafyanın kültür ve sanat ortamını: Rivâyet ederler ki, Prizren de oğlan doğsa adından önce mahlâs korlar; Yenice de doğan oğlan baba diyecek vakit Farisî söyler; Priştine de oğlan doğsa diviti belinde doğar. Binâenâlâzâlik Prizren şâir menba ı ve Yenice Farisî ocağı ve Priştine kâtip yatağıdır. (İsen, 1997: 144-145) sözleriyle tasvir eder. Yetiştirdiği yüzlerce şairle Türk tefekkürüne ve kültürüne katkı sağlayan Balkanlarda aynı doğrultuda Türkçe yaygınlaşmış ve bu dilin öğrenilip anlaşılabilmesi için de sözlükler yazılmıştır. Türkçe ile Sırpça tarih boyunca türlü vesilelerle birbiriyle yakın ilişkide bulunmuş iki dildir. Pars bu ilişkiyi, Türkçenin Sırpça üzerindeki etkisi 378 den itibaren Balkan Yarımadası na ve Sırbistan a inen ve yerleşen Hun ve özellikle 558 den sonra Avar Türkleriyle başladı; Bulgar, Oğuz, Peçenek, Kuman ve Osmanlı Türkleriyle devam etti ve giderek arttı. Sırpçaya intikal eden Türkçe kelimelerin fazlası antroponimler, patronymler ve toponimlerdi. Osmanlı Türkleri Sırbistan ı ve diğer Balkan bölgelerini fethettikleri zaman Türkçe konuşan yerlilere, Sırpçada ve diğer Balkan dillerinde kullanılan çok Türkçe kelimeye rastladılar. Bu yüzden Sırbistan'ın ve diğer Balkan topraklarının Türkleşmesi, diğer Osmanlı topraklarının Türkleşmesi nden daha hızlı ve çabuk oldu (Pars, 2004: 17) cümleleriyle ifade eder. Türkler, Balkanlar a yerleştikten sonra Türk kültür ve medeniyetiyle birlikte Türkçenin kelime zenginliğini ve gramer yapısını da bu coğrafyaya taşımıştır. 1878 Berlin Kongresi ne kadar Osmanlı coğrafyasının bir parçası olarak kalan Sırbistan da bir zamanlar yaklaşık dokuz bin Türkçe kökenli sözcük bulunması, çağdaş Sırp dilinde hâlâ çok sayıda Türkçe alıntının olması, geçmişteki kültür temaslarının yoğunluğunu gözler önüne sermektedir. 1 Sırbistan coğrafyasında Sırp yazarlarca Türkçeden Sırpçaya çok sayıda sözlük yazılmıştır ki, bunlar hem yazıldıkları dönemin dil özelliklerine hem kültür coğrafyasına hem de Türklerle Sırplar arasındaki kültürel ilişkinin boyutuna dair önemli bilgileri ihtivâ etmektedir. Sözlükler bir dilin kelime varlığını göstermesiyle birlikte tarih içinde dilin yapı, anlam ve çağrışım temelli değişmelere de ışık tutması bakımından büyük önem taşır. Türkçe-Sırpça ciddî sözlük çalışmaları birkaç asır öncesine dayanmaktadır. 19. yüzyılda Aleksa Popović Sarajlija tarafından Sırpça- Türkçe ve Türkçe-Sırpça bir sözlük [Popović, Aleksa Sarajlija (1889). Rečnik srpsko-turski i tursko-srpski, Beograd.] hazırlanmıştır. Aynı dönemde yazılmış bir diğer sözlük L. Simonović in hazırladığı [Simonović, L. (1899). Mali srpsko-turski rečnik, Beograd.] Sırpça-Türkçe sözlüktür. 20. yüzyılın hemen başlarında Ahmed Kalender tarafından hazırlanan [Kalender, Ahmed (1912). 1 Đınđıć, Marija (2014). Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Pars, Melahat (2004). Makedon ve Sırp Romanlarında Türkler ve Türk İzleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Đinđić, Marija, Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, 2014, Türk Dil Kurumu Yayınları 2409 Mali tursko-bosanski rječnik, Monastir.] sözlüğün akabinde yine Türk Dil Kurumunun öncülüğünde önemli bir Türkçe-Sırpça sözlük çalışması yapılmıştır. 1997 yılında yayınlanan [Đinđić, Slavoljub; Teodosijević, Mirjana; Tanasković, Darko (1997). Türkçe-Sırpça Sözlük, Türk Dil Kurumu: Ankara.] bu sözlük, Sırp-Hırvat dili sahasındaki ilk kapsamlı sözlük olarak otuz altı bin kelime içermektedir. 21. yüzyılda ise Şakir Bayhan ve Enes Tuna ile Sanita Lisica tarafından [Tuna, Enes i Lisica, Sanita (2005). Turski rečnik tursko-srpski i srpsko-turski, Jasen, Beograd] [Bayhan, Şakir (2010). Sırpça Sözlük/Sırpça-Türkçe Türkçe-Sırpça Sözlük, Ankara: Birleşik Yayınevi.] Türkçe-Sırpça Sözlükler hazırlanmıştır. Bu sözlük çalışmaları her şeyden önce Türklerle Sırpların kültürel ilişki boyutunu, kültür alış-verişinin çok yönlülüğünü ve karşılıklı etkilenmeleri göstermesi açısından dikkat çekici ve önemlidir. Yapılan en son araştırmalara göre yabancı dillerde on iki binin üzerinde Türkçe kelime olduğu, Türkçeden başka bir dile geçmiş en fazla kelime varlığının ise Sırpçada bulunduğu belirlenmiştir. 2 Türkçe ile Sırpçanın bu ilişkisini ortaya koymak ve Türkçenin Balkanlarda gelişmesine katkıda bulunmak amacıyla yeni bir Türkçe-Sırpça Sözlük Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlük`ü temel alınarak Doç. Dr. Marija Đinđić tarafından hazırlanmış ve Türk Dil Kurumu yayını olarak 2014 yılında basılmıştır. Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, iki ciltlik büyük İngilizce-Türkçe Sözlük`ten sonra Türk Dil Kurumunca bugüne kadar yayınlanmış en büyük iki dilli sözlüktür. Sözlükte çağdaş Türk dilinin yaklaşık 51000 kelimesi derlenmiş, incelenmiş ve işlenmiştir (Đinđić, 2014: 9). Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, her şeyden önce Balkan kültür coğrafyasındaki dil etkilenmelerini göstererek dil gelişimine ışık tutacaktır. Sözlüğün yazılmasındaki bir diğer fayda; iki millet arasındaki bilgi ve kültür alışverişinin nasıl gerçekleştiği ve derecesinin ne olduğu konusunda yapılan araştırmalara katkı sağlamaktır. Canlı bir varlık olan dilin kelime zenginliğinde devamlı değişikliklerin olması muhakkaktır. Özellikle Türkçenin zengin mecaz ifade gücünün açıklanması büyük önem taşır. Bu sözlükte, sözlük hazinesindeki yeni kelimelerin, daha önce kaydedilen sözlüklerin yeni anlamlarının, yeni terimlerin ve yan anlamların daha kapsamlı olarak bir araya getirilmiştir. Çalışma, son yıllarda dil ve kültürde ortaya çıkan yeni değişiklikleri, binlerce yeni kelimeyi, anlamlarını ve deyim bilgilerini yansıtmaktadır. Böylelikle Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, kendisinden önce yazılan sözlüklerdeki önemli bir eksikliğini tamamlamıştır. Sözlükte deyim ve atasözlerine yer sıkça verilmesi, kelimelerin mecaz anlamlarının kolay kavranmasını sağlamıştır. Boş durmamak, boş konuşmak, boş oturmak, boş gözlerle bakmak gibi somut ifadeli ancak soyut amaçlı deyim örnekleri (Đinđić, 2014: 238) teker teker açıklanmıştır. Dünyaya gözlerini kapamak, dünya gözüne zindan olmak, dünyadan elini eteğini çekmek (Đinđić, 2014: 487); ocağı tütmek, ocağına incir ağacı dikmek, ocağına düşmek, ocağı sönmek (Đinđić, 2014: 1028) gibi yoğun mecazlar taşıyan deyimler teker teker açıklanmıştır. Sırpçada bugün de kullanılan yufka (jufka) kelimesiyle yufka yüreklilik deyimi, kelimenin gerçek anlamından sonra mecaz anlamına atıf yapar (Đinđić, 2014: 1474). Kelimelerin mecaz anlamları yazar tarafından verilmiştir. Zıkkım im. ar. 1. otrov. 2. fig. piće i cigara (Đinđić, 2014: 1496). Sözlükte deyim ve atasözlerinin sık kullanılması gerçekten dikkat çekicidir. Deyim ve atasözlerinin çevirisinde bir kaç yöntem kullanılmıştır. Bazı deyim ve atasözlerinin Sırpça eş değerinin bulunması durumunda düz çeviri metoduna başvurulmuştur ki, bu deyim ve atasözleri Sırpçada aynı anlamda kullanılmaktadır. Mesela; su gibi bilmek znati kao vodu; ders vermek davati lekciju; balık baştan kokar riba smrdi od glave; avrat var ev yapar avrat var ev yıkar ima žena koje grade dom, a ima i onih koje ga ruše; serçeden korkan darı ekmez posl. ko se boji vrapca, nek ne 2 Pars, Melahat (2004). Makedon ve Sırp Romanlarında Türkler ve Türk İzleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Karaağaç, Günay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
2410 Hakan YALAP seje proso; saçı uzun aklı kısa posl. duga kosa, kratka pamet; dişi köpek kuyruğunu sallamayınca, erkek köpek ardına düşmez posl. dok kuja repom ne mahne, pas neće za njom potrčati; ağaç yaşken eğilir posl. mlado se drvo savıj; altın ateşte, insan mihnette belli olur posl. zlato se u vatri poznaje, čovek u nevolji; bugünkü işi yarına bırakma posl. što možeš danas, ne ostavljaj za sutra; yuvarlanan taş yosun tutmaz posl. koji se kamen često premeće, neće mahovinom obrasti örneklerinde olduğu gibi. Sözlükte atasözlerinin ve bazı deyimlerin çevirisinde kullanılan ikinci yöntem, bağlamsal etkenlere dayanan ve bu anlamda tercümanlara yol gösteren iki yönlü çeviridir. Bu yöntemde Sırpça tercüme, düz olarak kaydedilmiştir. Mesela sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer atasözü, ko se jednom na mleko opeče, taj i u jogurt duva olarak verilmiştir. Fakat sözlükte bu ilk açıklamadan sonra verilen koga jednom zmija ujede, taj se i guštera plaši (yılan sokulmuş birini kertenkele de korkutur) sözü daha sık kullanılmaktadır (Đinđić, 2014: 1236). Bu kullanımlarda dikkat çeken bir diğer husus, bu ifadelerin Balkanlar daki ortak kültür ve çok dilli ortamı yansıtmasıdır (Đinđić, 2014: 10). Her şekilde sözlükteki atasözleri ve deyimler Türk kültürünü, Türkçenin zengin mecaz ve benzetme dünyasını göstermesi, Türk ve Sırp milletlerinin ortak kültür değerlerini, yaşam felsefelerini ve zihin yapılarının yakınlığını göstermesi açısından çok dikkat çekicidir ve önemli bir boşluğu doldurmuştur. Sözlük, şimdiye kadar kaydedilmemiş ve işlenmemiş çok sayıda yeni kelimenin yanı sıra belirli kelimelerin anlam bilimsel değişikliklerini içermektedir. Dolayısıyla, sözcüklerin yeni anlamları, anlam bilimsel dağılımı, üslup ve mecaz kullanımındaki değişiklikleri ele alan bu Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, kullanıcısına bu iki dili daha kolay kavrama ve daha iyi anlama imkânı sunmaktadır. Sözlükteki Türkçe kelimeler, bütün iki dilli sözlüklerdeki gibi madde başı olarak Türk Latin alfabetik sıralamasına göre verilmiştir. Madde başı olan kelimenin karşısında işlenmiş kelimelerin gramer bilgilerine ve anlam bilimsel özelliklerine yer ayrılmıştır. Kelimelerin ve çok anlamlı kelimelerin anlam bilimsel özellikleri sözlük bilimi tanımları biçiminde verilmiştir. Tanımlar, Türkçe anlamlarına eş değer olan Sırpça anlamlarını içermekte ve gerektiği durumlarda, Türkçe kelimenin anlam bilimsel içeriğini açıklayan bölüm bulunmaktadır. Bu şekildeki kullanımlarda örnekler verilmiş ve Sırpçaya çevrilmiştir. Sözlükte çağdaş Sırp dilinde var olan Türkçe kelimelerin kaynakları da gösterilmiştir. İki dilin gramer sistemindeki farklılardan kaynaklanan bazı problemlerin olması doğaldır. Bunlardan birisi Sırp dilinde bulunmayan ettirgen ve edilgen fiillerin tanımlanması, diğeri ise ettirgen, oldurgan, dönüşlü, edilgen ve işteş fiil çatılarından oluşan fiilimsilerin tanımlanmasıdır. Türk dilinde -ma/-me isim-fiillerinin farklı görevleri bulunmaktadır. Bu fiilimsiler, dallanmak tan dallanma (Đinđić, 2014: 353); farklılaşmak tan farklılaşma (Đinđić, 2014: 501) şeklinde ifade edilmiştir. 1999 yılında Sırbistan Bilimler ve Sanatlar Akademisi nde (SANU) akademik çalışmalarına başlayan Doç. Dr. Marija Đinđić, Belgrad Üniversitesi Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde lisans eğitimini tamamladıktan sonra aynı fakültede yüksek lisans [Đinđić, Marija (2002). Terminologija konjarstva u spskom jeziku s posebnım osvrtom na turcizme Sırp Atçılığı Terminolojisinde Türk Alıntıları. Belgrad Üniversitesi Filoloji Fakültesi Sırp Dili ve Edebiyatı Bölümü, Belgrad] ve doktora [Đinđić, Marija (2014). Turcizmi u savremenom srpskom jeziku (semantičko derivaciona analiza) Çağdaş Sırp Dilinde Türkçe Alıntıları (Anlambilimsel Türevsel Analiz). Belgrad Üniversitesi Filoloji Fakültesi Sırp Dili ve Edebiyatı Bölümü, Belgrad] yapmıştır. Doç. Dr. Marija Đinđić, 2001 2006 yılları arasında Ankara da Sırbistan Büyükelçiliği nde çalışmıştır. 2006 yılında tekrar Sırbistan Bilimler ve Sanatlar Akademisindeki görevine dönen yazar, Büyük Yazılı ve Halk Ağızları Sözlüğü projesinde çalışmaya başlamıştır. Đinđić, bu
Đinđić, Marija, Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, 2014, Türk Dil Kurumu Yayınları 2411 projede sözlükteki Türkçe alıntılar üzerine çalışmakta olup 16., 18. ve 19. ciltlerdeki Türkçe alıntıların redaktörlüğünü yapmıştır. Türk Dil Kurumunun engin sözlükçülük geleneğinden ve yazarın uzun yılları kapsayan bilgi birikiminden faydalanılarak hazırlanan Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, elli bini aşkın kelime varlığıyla zengin ortak kültür değerlerine sahip olan Türkçenin ve Sırpçanın geçmişini, bugününü ve geleceğini anlamada önemli bir dönüm noktası olacaktır. Bu sözlük çalışmasıyla Türkçe, kendi kelime varlığının öğretilmesinde ve yaşatılmasında önemli bir kaynağa daha sahip olmuştur. KAYNAKÇA BAYHAN, Şakir (2010). Sırpça Sözlük/Sırpça-Türkçe Türkçe-Sırpça Sözlük. Ankara: Birleşik Yayınevi. ĐINĐIĆ, Marija (2014). Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ĐİNĐİĆ, Slavoljub; TEODOSİJEVİĆ, Mirjana; TANASKOVİĆ, Darko (1997). Türkçe-Sırpça Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu. İSEN, Mustafa (1997). Ötelerden Bir Ses, Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler. Ankara: Akçağ Yayınları. KARAAĞAÇ, Günay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KALENDER, Ahmed (1912). Mali tursko-bosanski rječnik. Monastir. PARS, Melahat (2004). Makedon ve Sırp Romanlarında Türkler ve Türk İzleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. POPOVİĆ, Aleksa Sarajlija (1889). Rečnik srpsko-turski i tursko-srpski. Beograd. SİMONOVİĆ, L. (1899). Mali srpsko-turski rečnik. Beograd. ŠKALJİĆ, Abdulah (1966). Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku. Sarajevo: Svjetlost Izdavačko Preduzeće. TUNA, Enes i LİSİCA, Sanita (2005). Turski rečnik tursko-srpski i srpsko-turski. Jasen, Beograd. Citation Information/Kaynakça Bilgisi YALAP, H., Đinđić, Marija, Yeni Türkçe-Sırpça Sözlük, 2014, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, ISBN 978-975-16-2840-4, 1528 S., - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p. 2407-2412, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.8057, ANKARA-TURKEY
2412 Hakan YALAP