ÜNİTE 10 Duyu Organları Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra, Dokunma organını, Görme organını, İşitme ve denge organını, Koku organını, Tat organını öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler Dokunma Organı Görme Organı İşitme ve Denge Organı Koku Organı Tat Organı Özet Değerlendirme Soruları Sözlük ve Kavram Dizini Öneriler Lise yıllarında görmüş olduğunuz anatomi ders notlarını gözden geçirmeniz, konuyu anlamanızı kolaylaştıracaktır. Ünite sonundaki soruları lütfen yardımcısız cevaplamaya çalışınız. Eğer cevaplayamıyorsanız üniteyi tekrar çalışınız.
1. DUYU ORGANLARI (ORGANA SENSUUM) Canlının çevresinde meydana gelen olayların algılanması ve bunların belirli yollar ile beyindeki merkezlere taşınarak yorumlanması için özel organlar oluşmuştur. Duyu organları taşıdıkları görevler ile ilgili olmak üzere, sinir sistemi ve bu sistemin yolları ile son derece yakından ilişkilidirler. Herşeyden evvel, duyu organları ile alınan bir uyarı (veya his=duyu), bu yollar üzerinden merkeze taşınır. Duyu organlarını ve görevlerini şu başlıklar altında incelemek mümkündür: Dokunma organı (Organum tactus) : Isı, ağrı ve temas ile ilgili hisleri alır. Görme organı (Organum visus) : Görme ile ilgilidir. İşitme ve Denge organı (Organum vestibulocochleare) : İşitme ve denge ile ilgili duyuları alır. Koku organı (Organum olfactus) : Koku alma işini yapar. Tat organı (Organum gustus) : Tat alma işini yapar. 1.1. Dokunma Organı (Organum tactus) Dokunma duyusu ile ilgili esas organ deridir. Ancak, deri ile birlikte, bu yapının oluşumu içinde yer bulan kıllar ve tırnaklar da aynı görevi yüklenmişlerdir. Deri vücut yüzeyini bir örtü gibi döşer. Ancak, buluduğu yere ve fonksiyona göre bazı değişiklikler gösterir. Deri ile, sıcak-soğuk, dokuma ve ağrı duyuları alınarak, belirli yollar üzerinden merkeze taşınır. Bu duyuların alınması için, derinin belirli ve uygun yerlerinde reseptör yapılar oluşmuştur. Reseptörler; mekanik, termik ve kimyasal uyarıları alabilecek özellikte bir çeşitlilik gösterirler. Deri aynı zamanda vücut sıvısının ayarlanması ve yüzey kuruluğunun düzenlenmesi bakımından da önemli görevler yüklenir. Yapısı içinde, özel oluşmuş bazı elemanlarda bulunur. Salgı bezleri, kıllar ve titrek tüyler, tırnaklar bu oluşumlara örnektir. Yukarıda da belirtildiği gibi, kıllar ve tırnaklar bazı duyuların alınmasında önemli rol oynarlar.? Dokunma organını özetleyiniz. 1.2. Görme Organı (Organum visus) Görme ile ilgili duyuların alınmasında esas organ gözdür. Ancak, alınan duyuların değer- - 172 -
lendirilmesi ise beyindeki ilgili merkezlerde yapılır. Kolay anlaşılabilmesi bakımından, görme duyusunun alınmasında görevli bölüm, iki kısma ayrılarak incelenir: Reseptör bölüm olarak göz küresi (Bulbus oculi) ve alınan duyuları beyine nakleden yol (N. opticus), Gözün koruyucu elemanları ve hareketlerinde yardımcı oluşumlar (Orbita, göz ka pakları, Conjunctiva, gözyaşı bezi ve gözün kasları). 1.2.1. Göz Küresi (Bulbus oculi) Göz küresi orbita içinde yer bulmuş küre şeklinde bir yapıdır. Ön tarafında, dışarıya doğru hafifçe çıkıntılı, saat camını andırır bir kısmı vardır (cornea). Göz küresinin ön ve arka kutuplarının birleştiren doğru, kürenin eksenini verir ve axis bulbi adı ile belirtilir. Arka kutbun içyan tarafından, görme siniri (N. opticus) ayrılır. Bu sinir geriye doğru bir gidişle, kendi adı ile tarif edilen kanala (canalis opticus) sokulur. Göz küresi orbita içinde iken, etraftan yağ ve bağ dokusundan oluşmuş bir kütle ile kuşatılmıştır. Her iki yandan gelen ve Canalis opticus'dan geçerek kafatası içine dahil olan N.opticuslar (görme siniri) kısa bir gidişten sonra; Hipofiz bezinin önlerinde birbiri ile çaprazlaşarak kesişirler. Bu çaprazlaşmada, bazı lifler çapraza katılırlar, bazıları ise bu kurala uymazlar. Böylece çapraza uyan ve bir yandan gelen lifler öteki yana geçmiş olurlar. Bu yapılaşma iki göz ile tek görmeyi sağlar. Göz küresi dıştan içe doğru olmak üzere üç esas tabakadan meydana gelmiştir. Bu üç tabaka sıra ile şu isimleri alırlar : Dış tabaka : Sclera Orta tabaka : Choroidea İç tabaka : Retina Dış tabaka oldukça sağlam ve kirişsi bir yapı gösterir. Göz küresinin büyük kısmını örterek koruyuculuk yapar. Göz küresinin ön kısmındaki çıkıntılı cornea kısmı da esas itibariyle bu tabakadan meydana getirilmiştir. Burada, cam renginde ve damarsız bir durumdadır. Orta tabaka ise oldukça ince bir yapıdadır. Pigment hücrelerinden ve damarlardan oldukça zengindir. Bu tabakanın öne doğru çıkıntılı kısmında pupillanın açılma ve kapanmasını temin eden kaslar bulunur. Gözün görme ile ilgili esas tabakası ise iç tabakadır(retina). Burada görme ile ilgili duyuları alan reseptör hücreler bulunur. Ancak, bu tabakanın bir kısmı ışığa - 173 -
hassas iken, diğer bir bölümü ise bu hassasiyeti göstermez. Retina tabakasının her tarafından başlayan ince sinir uzantıları, bir araya gelirler ve arkada görme sinirini (N. opticus) oluştururlar. Dışarıdan retina üzerine kadar gelen ışık, yolu üzerindeki ışığı kıran üç ayrı ortamdan geçerek ilerler. Bunlar; gözün ön ve arka kameraları, Corpus vitreum ve Lens adı verilen yapılardır. Lens askıya alınmış bir mercek gibi yerinde durur. Işığın durumuna göre yassılaşma veya bombeleşme gösterir ve böylece lensin kırma gücü de değişir. Buna göre retina üzerine düşen ışık miktarı da ayarlanmış olur. Lensin yapısında meydana gelen bu fonksiyonel değişikliğe "akkommadation" denir. Göz küresinin iç boşluğunun büyük kısmı jelatinöz yapıdaki Corpus vitreum tarafından doldurulmuştur. Ön ve arka kameralarda ise açık renkli akıcı bir sıvı vardır. Her iki kamera Iris tarafından ayrılmış gibidir. Ancak ortada Pupilla ile irtibatlıdırlar. Bu irtibat dolayısı ile kameralar arasında sıvının sirkülasyonu meydana gelir. 1.2.2. Gözün Koruyucu Elemanları ve Hareketlerinde Yardımcı Oluşumlar Alt ve üst göz kapakları (palpebrae) vasıtasıyle gözün kapatılması sağlanır. Göz kapaklarının iç yüzü bağ dokusundan oluşmuş, sağlam yapılı bir örtü ile döşenmiştir (conjunctiva). Bu örtü devam ederek, daha ileride göz küresine atlar. Orbitanın üst-dış köşesinde gözyaşı bezleri (Gl. lacrimale) yer alır. Bu bezlerin salgıladıkları sıvı, göz kapaklarının hareketleri ile bütün göz küresini yıkar ve gözün iç köşesindeki gözyaşı havuzunda (Saccus lacrimalis) toplanır. Gözyaşının bir kısmı dışarıya akarken, bir bölümü de dar bir kanal aracılığı ile burun boşluğuna nakledilir. Göz kapaklarının serbest kenarlarında yağ ve ter bezleri bulunur. Burada aynı zamanda kirpiklerde yer alır. Bu yapılar gözü yabancı maddelere ve aşırı sıcağa karşı korurlar. Yabancı maddeler ile tahriş durumunda, yoğunlaşmış kan damarları dolayısı ile conjunctiva'da kırmızı bir görüntü meydana gelir. Ikter durumunda ise, conjunctiva'da bilirubin toplanması ile, gözün beyazı sarı olarak görülür. Göz küresinin hareketleri altı kas tarafından sağlanır. Orbita'nın kemik duvarlarından başlayan bu kaslar, göz küresi üzerinde değişik yerlerde Sclera'ya tutunarak sonlanırlar. Göz küresini her taraftan kuşatan yağ ve bağ dokusu, orbita içinde kürenin hareketlerini kolaylaştırır. Göz kaslarının düzenlenme durumuna göre, göz küresinin her yana hareketi kolayca yapılır. Gözlerin hareketleri simetrik olarak meydana gelir. Yani, her iki gözde aynı anda - 174 -
benzer hareketler elde edilir. Göz kaslarının uzunluk ve fonksiyonlarının birbirlerine karşı uyumsuzlukları, şaşılığa yol açar.? Görme organını özetleyiniz. 1.3. İşitme ve Denge Organı (Organum vestibulocochleare) İşitme ve denge ile ilgili organlar, genel bir tanımlama ile çok defa sadece "kulak" olarak belirtilir. Çünkü, her iki duyu ile ilgili elemanlar, yakın komşuluk halinde ve temporal kemik içinde bulunurlar. Bu bakımdan, işitme ve denge ile ilgili organlar arasında sıkı bir ilişki de söz konusudur. Esas itibariyle Os temporale'nin kaya parçası (pars pyramis) içinde ve iç kulak bölümünde bulunurlar. Denge organı (statik aperey) boşluktaki oryantasyonu, Cochlea'daki işitme elemanları ise işitme ile ilgili fonksiyonları yerine getirirler. Her iki kısma ait sinir uzantıları da, VIII. kafa çiftini (N.vestibuloccochlearis) meydana getirmek üzere birleşirler. Bu sinir geriye doğru bir gidiş ile, beyindeki ilgili çekirdek sahalarında sonlanır. Yukarılarda da açıklandığı gibi, işitme ve denge ile ilgili organlar beraberce çoğu defa "kulak" adı altında tanımlanır ve incelenir. Kulak yapısına göre dış, orta ve iç kulak olmak üzere üç bölümde ele alınır. Her bölüm ise kendini oluşturan şu elemanlardan meydana gelmiştir: Dış kulak : Auris externa Kulak kepçesi... Auricula Dış kulak yolu (açıklığı).. Meatus acusticus externus Kulak zarı... Membrana tympani Orta kulak : Auris media Orta kulak boşluğu... Cavum tympani Kulak kemikçikleri... Ossicula auditus Öztaki borusu... Tuba auditiva Komşu boşluklar... Cellulae mastoidea - 175 -
İç kulak : Auris interna Kemik labirent... Labyrinthus osseus Zar labirent... Labyrinthus membranaceus İç kulak yapısı içinde görülen zar labirent kısmı, kendi içinde tekrar Cochlea, yarım daire kanalları ve Utriculus ve Sacculus olmak üzere kısımlara ayrılır. Buralarda işitme ve denge ile ilgili spesifik hücreler bulunur. Zar labirent, kemik labirent içinde yer almıştır ve tamamen kemik yapının şekline uygun bir form gösterir. Birbirleri ile ilişkili fakat her taraftan kapalı bir geçit sistemi oluştururlar. Endolimfa (endolympha) ve perilimfa (perilympha) adı verilen sıvılar burada bulunur. Dış kulak ile orta kulak timpan zarı ile ayrılır. Orta kulaktaki küçük üç adet kemikçikten Malleus adını alan timpan zarı ile irtibatlıdır. Stapes ise iç kulak duvarına irtibatlıdır. Her iki kemik arasında da Incus adı verilen kemik bulunur. Böylece, dış kulak yolundan gelen ses dalgaları timpan zarından Malleus'a aktarılır. Daha sonra bu titreşimler isimleri verilen kemiklerin oluşturdukları fonksiyonel zincir üzerinden, Stapesin tabanı ile iç kulağa nakledilerek, ilgili hücreler tarafından alınmaları sağlanır. Gerek işitme ve gerekse denge ile ilgili duyu, spesifik hücreler tarafından alındıktan sonra, evvelce de belirtildiği gibi VIII. kafa siniri tarafından beyindeki merkezlere kadar uluştırılır.? İşitme organını özetleyiniz. 1.4. Koku Organı (Organum olfactus) Koku organının reseptör hücreleri burun boşluğu içinde bulunur. Burun tavanı ve burun bölmesi ile, yan duvarları üzerinde yaklaşık 4-6 cm 2 'lik bir alan üzerine dağılmış spesifik hücrelerdir. Bu sahaya "regio olfactoria" adı verilir. Koku alma duyusu gelişmiş olan bazı memelilerde Regio olfactoria sahası daha da geniş bir durum gösterir. buradan da anlaşıldığı gibi, burun boşluğunu döşeyen mukozanın tamamı koku işi ile ilgili değildir. Daha büyük kısmı ise solunum sistemi ile ilgilidir. Bu bölüme de "Regio respiratoria" denir. Koku bölgesi mukozasında özellikle sarı-kahverengi pigment depo edilmiştir. Bu bakımdan solunum ile ilgili bölgelere göre biraz daha koyu renkte görülür. Koku duyusunu alarak, merkeze götüren ince koku sinirleri (Nn. olfactorii) bu bölgedeki spesial hücrelerden başlar. Geriye doğru bir uzanış ile, etmoid kemiğin kalbursu bölümünden (lamina cribrosa) geçerek kafatası içine dahil olurlar. Burada, beynin frontal lo- - 176 -
bunun alt yüzünde bulunan ve Bulbus olfactorius adı verilen şişkince yapının içine sokularak ilk sonlanmalarını yaparlar. Buradan başlayan uzantılar yollarına devam ile (koku yolları) beyindeki koku merkezlerine kadar gelirler. Fazla bilgi için ilgili kitaplara başvurunuz.? Koku organını özetleyiniz. 1.5. Tat organı (Organum gustus) Tad alma işi ile görevli organlar dilin mukoza örtüsü içinde bulunur. Yüksek hassasiyetli oluşumlardır. Dilin değişik bölümlerinde bulunan çıkıntılar (papilla) içinde yerleşmişlerdir. Bunlara tat tomurcukları (Caliculi gustatorii) adı verilir. Büyük kısmı dilin üzerinde olmakla beraber damakta, epiglotta ve özofagus'un üst bölümlerinde de tat tomurcuğu bulunur. Bunlar birer kimyasal reseptörlerdir. Tomurcuklar yolu ile alınan tat duyusu, beyindeki merkeze değişik sinirler üzerinden taşınır. Dilden alınan duyuları esas itibariyle Chorda tympani adı verilen sinir nakleder. Böylece daha ileride de görevi Nervus facialis yüklenir. Ancak; N.glossopharyngeus (IX) ve N.vagus (X) üzerinden de beyne tat duyusu nakledilir. Ağızdaki tat tomurcukları yardımı ile; acı, tatlı, ekşi ve tuzlu olmak üzere dört esas tat alınarak nakledilir. Papillalar bu duyulara göre özel yapı kazanmıştır. Buna göre bazı bölümlerde, bazı duyular daha ön planda alınır. Örneğin; dilin üst-yan kısımlarından ekşi, arka kısımlarından açı, uç kısımlarından ise daha çok tatlı duyular alınır. Geniş bilgi için anatomi ve histoloji kitaplarının ilgili bölümlerine başvurulması uygun olur.? Tat organını özetleyiniz. - 177 -
Özet Canlının hem iç yapısından ve hem de özellikle bulunduğu ortamdan gelen uyarıları almak üzere, özel yapıdaki reseptörlerin lokalize oldukları organlar meydana gelmiştir. Bunlara duyu organları adı verilir. Reseptörler duyuların türüne göre spezialize olmuşlardır. Alınan duyular sinir sistemi aracılığı ile beyindeki merkezlere iletilir. Bu bakımdan, duyu organları ile sinir sistemi arasında çok sıkı bir ilişki vardır. Canlının dış dünya ile ilişkisini kurmak bakımından; tat, koku, görme, işitme ve denge, dokunma hislerini alan spesifik elemanlar duyu organları adı altında incelenirler. Değerlendirme Soruları 1. Aşağıdaki yapılardan hangisi gözde ışığı kıran oluşumlardandır? A) Retina B) Lens C) Choroidea D) Sclera E) Cornea 2. Aşağıdakilerden hangisi orta kulak yapısı içinde bulunmaz? A) Ossicula auditus B) Tuba auditiva C) Cellulae mastoidea D) Labyrınthus osseus 3. İşitme-denge siniri aşağıdakilerden hangisidir? A) N.facialis B) N.vagus C) N.vestibulocochlearis D) N.trigeminus E) N.trochlearis 4. Endo-ve perilimfa nerede bulunur? A) İşitme organında B) Görme organında C) Tat organında D) Dokunma organında E) Koku organında - 178 -
Sözlük ve Kavram Dizini Accomadati : Uyum Auricula : Kulak kepçesi Auris : Kulak Bulbus oculi : Göz küresi Cavum tympani : Orta kulak boşluğu Choroidea : Gözün orta (damarsı) tabakası Labyrinthus membranaceus : İç kulakta zar labirent Labyrinthus osseus : İç kulakta kemik labirent Meatus acusticus externus : Dış kulak yolu açıklığı Membrana tympani : Kalak zarı Retina : Gözün iç tabakası (ağ tabaka) Sclera : Gözün dış tabakası - 179 -
KAYNAKLAR Bargmann, W. : Histologie und mikroskopische Anatomie des Menschen. Thieme, Stuttgart, 1976. Born, P. : Topographische Anatomie. Fischer, Stuttgart, 1966. Bücker, J. : Anatomie und Physiologie. G. Thieme, Stuttgart - New York, 1983. Clara, M. : Das Nervensystem des Menschen. Verlag von Johann Ambrosius Barth, Leibzig, 1942 Corning, H.K. : Lehrbuch der Topographischen Anatomie. Bergmann, München u. Wiesbaden, 1922. Elias, H. : Anatomie. Verlag W. Kohlhammer Stuttgart, Berlin, Köln, Mainz, 1980. Faller, A. : Der Körper des Menschen. Thieme, Stuttgart - New York, 1980. Feneis, H. : Anatomisches Bildwörterbuch. G.Thieme, Stuttgart, 1974. Ferner, H. : Anatomie des Nervensystems und der Sinnesorgane des Menschen. E. Reinhardt, München - Basel, 1952. Forssmann, W.G. : Heym, Chr. : Neuroanatomie. Springer - Verlag, Berlin-Heidelberg - New York, 1982. Guttmann, V. : Medizinische Terminologie. Urban - Schwarzenberg, Berlin - Wien, 1920. Heidegger, W.G. : Atlas der Systmatischen Anatomie des Menschen. S.Karger, Basel - München - Paris - London - New York - Sydney, 1971. Jecklin, E. : Arbeitsbuch Anatomie und Physiologie. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart - New York, 1984. Kahle, W. : Taschenatlas der Anatomie ; Nervensystem und Sinnesorgane. Band. 3, Thieme, 1984. Klima, M. : Anatomie des Menschen. Kosmos, Stuttgart, 1976. Krüger, G. : Der anatomische Wortschatz. Steinkopff. Darmstadt, 1973. - 180 -
Kuran, O. : Sistematik Anatomi. Filiz Kitabevi, İstanbul, 1983 Lippert, H. : Anatomie (Text und Atlas). Urban - Schwarzenberg. München - Berlin - Wien, 1976. Lippert, H. : Lehrbuch der Anatomie. Urban - Schwarzenberg. München, 1982. Möller, J., Müller, P. : Grundriss der Anatomie des Menschen. Vereinigung wissenschaftlicher Verleger, Berlin und Leibzig, 1920. Odar, İ.V. : Anatomi Ders Kitabı (3 Cilt). Güzel İstanbul Matbaası, Ankara, 1961. Pernkopf, E. : Topographische Anatomie des Menschen. Urban - Schwarzenberg. München, 1960. Pickuth, D. : Neuroanatomie. Bon - Med, Augustin, 1989. Platzer, W. : Atlas der topographischen Anatomie. G. Thieme, Sututtgart - New York, 1982. Rohen, J.W. : Topographische Anatomie. Schattauer, Sututtgart New York, 1984. Samandari, F. : Funktionelle Anatomie der Hirnnerven und des vegetativen Nervensystems. de Gruyter, Berlin - New York, 1984. Schiebler, T.H. - Schmidt, W. : Lehrbuch der gesamten Anatomie des Menschen. Springer, Berlin - Heidelberg - New York - London - Paris - Tokyo, 1987. Schubel, A. - L., Schubel, B. : Grundriss der Anatomie. Veb Verlag Volk und Gesundheit. Berlin, 1983. Schumacher, G. - H. : Topographische Anatomie des Menschen. Gustav Fischer Verlag - Stuttgart, 19189 5. Auflage Schumacher, G. - H. : Kompendium und Atlas der Allgemeinen Anatomie. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart - New York, 1984. Sobotta : Atlas der Anatomie des Menschen. Urban - Schwarzenberg, München - Wien - Baltimore, 1977. (I, II, III Band). Starck, D. : Repetitorium Anatomicum. G. Thieme, Stuttgart, 1948. Töndury, G. : Angewandte und topographische Anatomie. G. Thieme, Stuttgart, 1970. - 181 -
Ulutaş, İ. : Anatomi Ders Kitabı (Dolaşım Sistemi ve İç Salgı Bezleri). REFKO, İzmir, 1984 Dördüncü Basım. Villiger, E. : Die periphere innervation. Benno Schwabe - Co., Basel, 1946. Voss - Herrlinger : Taschenbuch der Anatomie (1, 2, 3 Band). Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, 1979 16. Auflag. Zeren, Z. : İnsan Anatomi. Çeliker Matbaacılık, 1971. Zetgin, M. : Wörterbuch der Medizin. Veb Verlag, Berlin, 1956. - 182-
ÜNİTELERDEKİ DEĞERLENDİRME SORULARININ YANITLARI Ünite 1 Ünite 2 Ünite 3 Ünite 4 Ünite 5 1. e 1. d 1. e 1. d 1. d 2. d 2. c 2. a 2. c 2. c 3. c 3. a 3. b 3. d 3. d 4. c 4. b 4. c 4. d 5. a 5. b 5. e 6. e 6. a 7. a 8. c 9. d 10. b Ünite 6 Ünite 7 Ünite 8 Ünite 9 Ünite 10 1. a 1. d 1. c 1. b 1. d 2. a 2. a 2. b 2. a 2. d 3. e 3. d 3. a 3. c 3. c 4. c 4. a 4. e 4. e 4. a 5. a 5. c 5. b 5. a 6. e 6. a 6. c - 183-