SAYIN PAPA 1. FRANCISCUS A VE HIRİSTİYAN KİLİSELERİNE TARİHİ ÇAĞRIMIZDIR Sayın Papa Cenapları; 12 Nisan 2015 günü Vatikan'da gerçekleştirilecek olan ayinde yapacağınız konuşmanızda, I. Dünya Savaşı sırasında yaşanan acı olaylara temas edileceğini öğrenmiş bulunuyoruz. Zatıâlinizin ve Vatikan Devletinin dünyamızdaki temel insan haklarına; güvenlik, istikrar ve barışa verdiği önemi bilen biz, Sivil Topluk Kuruluşları olarak düşüncelerimizi yüksek dikkatlerinize sunmayı bir görev biliyoruz. TÜRKLERLE ERMENİLERİN İLİŞKİLERİ Türklerle Ermenilerin ilişkileri Selçukluların Anadolu ya girişiyle başlamıştır. Ermeni tarihçi Urfalı Mateos, Melikşah tan bahsederken: Sultanın yüreği, Hristiyanlara karşı şefkatle dolu idi. O, geçtiği memleketlerin halkına bir baba gözü ile bakıyordu. Böylelikle hiç muharebe yapmadan birçok eyalet ve şehirlere hâkim oldu [1] ifadesini kullanmaktadır. Osmanlı Devleti döneminde ise, Ermeni dinî merkezi İstanbul a nakledilerek, Fatih Sultan Mehmet tarafından 1461 de Ermeni Patrikhanesi kurulmuş, Ermenilere dinî, hukukî ve idarî serbestlik tanınmıştır. Devlet e samimi olarak bağlandığı görülen Ermenilere duyulan yüksek güven dolayısıyla sadık teba statüsü verilmiş ve Ermeniler askerlikten muaf tutulmuşlardır. Bunun gereği olarak, devlet hizmetlerinde Ermenilere en yüksek mevkilerde görevler verilmiştir. Bu çerçevede, 22 bakan, 33 milletvekilli, 29 paşa, 7 büyükelçi, 11 başkonsolos, 11 üniversite öğretim üyesi ve 41 üst düzey memur işbaşına gelmiştir [2]. Bu kapsamda Osmanlı Meclisi 1. Meclis te 10, 2. Meclis te 11 Ermeni milletvekili görev almıştır [3]. Tarihte emsali pek görülmeyen, 8-9 asır süren bir kardeşlik, huzur ve barış yaşanmıştır.
BİRİNCİ DÜNYA HARBİNDE ERMENİ İSYANLARI VE GÖÇ KARARI Daha sonra Osmanlı Devletinin zayıflamakta olduğunu gören, devrin bazı emperyal güçler, ülkeyi paylaşmak amacıyla, Ermeni yurttaşlarımızı kullanmayı planlamışlardır. Bunun için, önceden kışkırtarak eğittikleri Ermenileri, Size iki deniz arasında devlet kurduracağız vaadiyle, maalesef aldatmışlardır. Böylece I. Dünya Harbinde Osmanlı Devleti 8 ayrı cephede savaşırken, cephedeki bir kısım Ermeniler silahlarıyla birlikte ordudan firar ederek, kendi Devletleriyle savaşmak üzere Rus ordusuna katılmışlardır. Bir kısmı da silahlı çeteler halinde, Türk şehir ve köylerinde, sayıları yüz binlerle ifade edilen sivil katliamı başlatmışlardır. Askeri depolar yakılmış, ikmal yolları kesilmiş, Ermeni fırıncıların yaptıkları ekmeklerle Osmanlı askerleri zehirlenmiş ve ordularımız cephede savaşamayacak duruma düşürülmüştür[4]. Osmanlı Devleti, bu isyancı çeteleri caydırmak üzere birçok toplantılar yapmış, nasihat heyetleri göndermiş, ancak sonuç alamamıştır. Bunun üzerine 24 Nisan 1915 te Ermeni Komite Merkezlerini kapatarak 235 komite liderini tutuklamış, ancak bu tedbir de netice vermemiştir. Bunun üzerine işbirlikçi, isyancı ve katliamcıların savaş bölgelerinden uzaklaştırılmasına karar verilmiştir [5]. Bu kararın icrası için, her türlü ayrıntıyı dikkate alan sevk-i iskân (Göç ve yerleştirme) kararnamesi çıkarılmıştır. Buna göre isyancı Ermeni unsurları, Devletin Suriye ve Musul gibi vilayetlerine taşınmıştır. Büyük güçlük ve sıkıntılar içinde gerçekleştirilen bu tedbir kesin sonuç vermiş, yaygın katliamlar durdurulmuş, düşmanla işbirliğinin önüne geçilmiştir. Böylece zorunlu göçün ne kadar haklı ve zaruri olduğu ortaya çıkmıştır.
Ancak, Bolşevik ihtilâlindan sonra Rus ordusunun işgal ettiği bölgeleri boşaltmasını ve Türk ordusunun Mondros Mütarekesindeki sınırlara çekilmesini fırsat bilen Ermeniler, Doğu Anadolu da tekrar katliama başlayarak savunmasız yüz binlerce Türk ü katletmişlerdir. O tarihte Suriye, Filistin de dahil bütün Osmanlı coğrafyasında 1.294.851 Ermeni, Anadolu da ise 736.000 Ermeni yaşamaktaydı. Bunlardan sadece Anadolu da yaşayan Ermenilerden 438.758 i zorunlu göçe tabi tutulmuş, Katolik ve Protestan Ermeniler ile kamu görevlerinde çalışan Ermeniler ve isyan etmeyen Ermeniler yerlerinde bırakılmıştır. Göçe tabi tutulanların ise daha sonra yerlerine dönmelerine izin verilmiştir[6]. ABD nin Mersin Konsolosu Edward I. Natan, 30 Ağustos 1915 te ABD nin İstanbul Büyükelçisine gönderdiği raporda: Ermenilerin Adana dan itibaren bilet alarak trenle seyahat ettiklerini, hükümetin bu işi son derece intizamlı bir şekilde idare etmekte olduğunu, şiddete ve intizamsızlığa yer vermediğini, göçmenlere yeteri kadar bilet sağladığını, muhtaç olanlara yardımda bulunduğunu [7] belirtmektedir. Konsolos, 11 Eylül 1915 tarihli raporunda ise: Şam daki kampta hastalar için bir hastane oluşturulduğunu ve ziyareti sırasında 50 hastanın tedavi edildiğini bizzat gördüğünü, kampta ölen olmadığını ve hükümetin bütün sürgünlere yiyecek dağıttığını [8] rapor etmiştir. Halep teki Amerikan konsolosu Jackson ise 3 Şubat 1916 tarihli sürgün edilenler listesinde 486.000 Ermeni nin bulunduğunu, 8 Şubat 1916 tarihli raporunda ise göç bölgesinde 500.000 civarında sürgün Ermeni bulunduğunu, rapor etmiştir [9]. Söz konusu rapor göç ettirilen Ermenilerin büyük bölümünün göç yerlerine ulaştığını göstermektedir.
RUS VE ERMENİLER TARAFINDAN KATLEDİLEN TÜRKLER Amerikan tarihçisi Prof. Dr. Justin McCarthy nin tespitlerine göre 1912-1922 yılları arasında Türkiye nin yalnızca doğu vilayetlerinde 1.189.132, Transkafkasya da ise 413.000 Türk ve Müslüman, Ermeniler ve Ruslar tarafından katledilmiş olup, katledilen Türk ve Müslümanların toplam sayısı 1.602. 132 kişidir [10]. Bunların yanı sıra Ermenilerin öncülük ettiği Rus ordusunun istilasına uğrayan vilayetlerden 1.604.031 [11] Türk ve Müslüman (göç ettirilen Ermenilerin 3,5 katı) topraklarını terk ederek göç etmek zorunda kalmış ve bunların 2/3 ü (1.000.000 Türk ve Müslüman) yollarda hayatını kaybetmiştir[12]. Bu miktara bulundukları bölgelerde Rus ve Ermeniler tarafından katledilenler de eklendiğinde katledilen Türk ve Müslümanların sayısı 2.000.000 u aşmaktadır. 1.Dünya Harbinde göçlerden sonra 280.000 Ermeni nin Anadolu da kaldığı, diğerlerinin göç yerlerine ulaştığı, buna karşılık Rus ve Ermeni saldırıları sonucu 2.400.000 Türk ve Müslüman ın hayatını kaybettiği, ABD Başkanı Ronald Reagan ın Hukuk Danışmanı Bruce Fein[13] tarafından da açıklanmıştır. Bu gerçekler ortadayken Türklerin Ermenileri soykırıma uğrattığı iddialarına özellikle Papalık makamının destek olmamasını ve adil davranmasını beklemek tüm Müslümanların ortak beklentisidir.
ASALA TERÖRÜ VE TÜRK DİPLOMATLARINA SUİKASTLARI Yaşanan bunca acılara rağmen, 1920 Gümrü ve Moskova ile 1921 Kars Anlaşmaları yapılarak sınırlar belirlenmiş ve barış sağlanmıştır. Bu 3 Antlaşmadan sonra 1923 Lozan Antlaşması ile de belirlenen bu sınırlar ve sağlanan barış teyit edilmiştir. Aradan 50 yıl gibi uzun bir zaman geçtiği halde, ASALA terör örgütü Türklere karşı terör ve katliamı yeniden başlatmıştır. 1973 ile 1984 yılları arasında, batılı 21 ülkenin 38 şehrinde gerçekleştirilen 110 terör saldırısında, Türkiye Cumhuriyeti nin dış temsilciliklerinde çalışan 42 Türk diplomatı ve görevlisi ile 15 Türk ve 66 yabancı yaralanmıştır. Türkiye ASALA yı çökertilince görev, elebaşlarının çoğunun Ermenilerden oluştuğu bilinen PKK ya devredilmiştir. Bu kanlı saldırlar göstermiştir ki, sömürgecilerin aldattığı Ermeni kimliğinde, müthiş bir değişim yaşanmıştır. Buna göre, yeni kimlik Türk e karşı duyulan kin ve nefret ten ibaret olmuştur. Yetişen yeni nesillere de aşılanan bu kimliğin ilk önemli emaresi, 1973-85 ASALA terörü ile 1992 de Karabağ da masum sivillere hunharca uygulanan katliam ve Hocalı sokırımı nda görülmüştür.
ERMENİLERİN HOCALI KATLİAMI Türk katliamını yirminci yüzyılın son çeyreğinde de sürdüren Ermeniler, 26 Şubat 1992 de Rus 366. Motorize Alayı nın desteğinde Azerbaycan ın Hocalı bölgesine saldırmış ve Hocalı da 63 ü çocuk, 106 sı kadın ve 70 i yaşlı olmak üzere 613 Türk ü hunharca katletmiş, 487 kişiyi ağır yaralamış, 1.275 Türk ü esir almış ve Karabağ ile birlikte Azerbaycan a ait yedi bölgeyi işgal etmiştir.[14]. Ermenistan, BM Güvenlik Konseyi nin kararlarına rağmen Azerbaycan toprağının işgalini sürdürmektedir. İşgal edilen bölgelerdeki topraklarını bırakarak kaçmak zorunda kalan 1.000.000 dan fazla Türk halen göçmen çadırlarında yaşamaktadır. Ermenistan, 23 yıldır Azerbaycan topraklarının % 20 sini işgal altında tutmaktadır. Hiçbir Türkün yaşamadığı işgal bölgesinde, AGİT raporuna göre etnik temizlik yapıldığı anlaşılmaktadır. Bütün bu tespitler ve yaşanan facialar konusunda Ermenistan herhangi bir açıklama yapamıyor. Bu nedenle Muhterem Papalık makamının bu durumu dikkate alarak, Ermenistan a destek anlamına gelebilecek ifadelerden itina ile kaçınacağını düşünmekteyiz.
SURİYE DE YAŞANAN AÇLIK DÖNEMİNDE OSMANLI DEVLETİNİN VE PAPALIĞIN ÇABALARI Suriye de zorunlu göçe tabi tutulan Ermeniler için, o dönemde Osmanlı Devleti nin 4. Ordu Komutanı olan Cemal Paşa nın aldığı insani tedbirlerden Suriye de bulunan yabancı misyon şefleri tarafından övgüyle söz edilmektedir. Büyük bir kıtlık yaşanan bu dönemde, hem göç ettirilen Ermenilerin hem de bölgenin Hıristiyan halkının ve hatta müttefik ve tarafsız Devletlerinin diplomatik misyonlarının iaşeleri Osmanlı 4. Ordu nun yiyecek ambarlarından karşılanmıştır. Ayrıca hasta ve bakıma muhtaç Ermeniler için başhekimliklerine Ermeni doktorların atandığı çok sayıda hastane kurulmuştur[15]. Bu dönemde İngiliz ve Fransız donanmaları tarafından Suriye ve Lübnan a uygulanan deniz ablukası nedeniyle çoğunluğu Hıristiyan olan bölge halkı arasında açlıktan ölümler meydana gelmesi üzerine, 4. Ordu Komutanı Cemal Paşa tarafından Maruni Patriğine yazdırılan mektupla Papalık makamından sivil Hıristiyan halka ABD ve İspanya tarafından yardım için gıda ve tıbbi malzeme gönderilmesi konusunda aracılık yapması rica edilmiş ve bu rica üzerine ABD ve İspanya tarafından gönderilen gemilerin Beyrut a çıkması İngiliz ve Fransızlar tarafından önlenmiştir[16]. Ayrıca İngiliz ve Fransızlar Cemal Paşa'nın Beyrut ve Lübnan halkının iaşesi için Suriye'nin diğer sahillerinden getirttiği erzakı taşıyan gemileri de batırmışlardır[17]. Cemal Paşa, İngiliz ve Fransızların ablukayı kaldırmalarının ve gelen yardım malzemelerinin Hıristiyan halka Beyrut taki ABD konsolosunun dağıtmasının sağlanması konusunda ABD nin Suriye Büyükelçisinin İngiliz ve Fransız hükümetleri nezdinde girişimde bulunmasını talep etmiş, ancak ABD nin Suriye deki büyükelçisi bu konuda yardımda bulunmayı reddetmiştir[18].
4. Ordu Komutanı Cemal Paşa nın ricası üzerine Maruni Patriğinin Papalık makamına gönderdiği mektuba Papa tarafından verilen cevap aynen şöyledir: Papa Suriye Hıristiyanlarını unutmamıştır ve unutmayacaktır. Kendisi, söz konusu kişilere yardım amacıyla ve sıkıntıları hafifletecek erzak yardımı gönderebilmek için İtilaf Devletleri nden defalarca izin istemiş, ancak İngiltere Papa nın isteğine sürekli olarak karşı çıkmıştır. Bu sebeple İngiltere nin söz konusu uygulaması yüzünden Papa nın mukaddes kalpleri yaralanmış durumdadır. Doğu daki Hıristiyanlar Papa nın kendilerini ihmal etmediğini gün gelip anlayacaklardır [19]. Bu dönemde savaşmakta olan kendi ordusunu bile beslemekte yetersiz kalan Osmanlı Devleti nin 4. Ordusu, İtilaf devletlerinin ambargosu nedeniyle açlıktan kırılan Marunilere 300.000 kg. erzak, ayrıca para; Rum cemaatine 300.000 kg buğday, 400.000 Frank para; Ermeni cemaatine ve Ermeni göçmenlere ise 100.000 kg. buğday ve 80.000 Frank para yardımı yapmıştır[20]. ERMENİLERİN YENİ NESLİ TÜRK DÜŞMANI OLARAK YETİŞTİRMESİ Ermeniler gerçekleri çarpıtmakla yetinmemekte ve yeni nesillerini de Türk düşmanı olarak yetiştirmektedir. 5 yaşından itibaren Ermeni çocukları Erivan daki sözde soykırım müzesine götürülerek sahte belgelerle, sahte resimlerle ve görsel-işitsel efektlerle beyinleri yıkanmaya çalışılmaktadır. Türkiye, Birleşmiş Milletler in Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesinin çalışmaları kapsamında nefret söylemlerinin durdurulması kararlarına ve UNESCO nun öteki uluslara veya belli gruplara karşı önyargıları ve klişeleri ayıklamak üzere belirlediği kriterlere uyarak tamamen haklı olduğu konularda bile diğer ülke ve milletleri incitebilecek ifadeleri ders kitaplarından çıkartmıştır. Ermeni ders kitapları ise BM kararlarına aykırı olarak, Türklere karşı asılsız iddiaların yanı sıra birçok küfür, hakaret ve nefret söylemleri ile doludur [21]. Türkiye ye dost olduğunu söyleyen ülkelerin, Uluslararası Adalet Divanı nın zorunlu göçün soykırım olarak kabul edilemeyeceği kararına aykırı olarak, Ermeni ders
kitaplarındaki asılsız iddia ve hakaretleri kendi ders kitaplarına almaları uluslararası hukuka ve 1998 tarihli İnsanlığa Karşı İşlenen Suçlar Sözleşmesi ne aykırıdır. Bütün bu gerçekler, yabancı tarih ve bilim adamları tarafından da kabul edildiği halde, tarihi boyunca mertliği, dürüstlüğü, merhameti ve savaş ahlakı düşmanları tarafından bile kabul ve takdir edilen asil Türk Milletinin soykırımla suçlanması ve Ermenistan ve Diaspora nın bu suçlamalarda Hıristiyan dinini ve Papalık makamının nüfuzunu kullanmaya yeltenmesi, Türk Milleti tarafından üzüntüyle izlenmektedir. Türkiye Cumhuriyetinde yaşayan Müslüman, Hıristiyan ve Musevi dinlerine mensup halkların Papa Cenaplarından beklentisi şudur: 100 yıl önce, I. Dünya Harbinde, öncesi ve sonrasında yaşanan acıların dayandığı gerçeklerin ortaya çıkarılması için Sayın Papa 1. Franciscus nun 12 Nisan günü Vatikan da yapacağı tarihi konuşmada; 1. Bütün ülkeler arşivlerini açtığı halde, hala kapalı olan Ermenilerin Boston daki arşivlerini araştırmalara açmalarının şart olduğu, 2. Bugüne kadar bu meselede, dolaylı veya yakından ilgili olarak verilmiş olan, ülke mahkemeleri kararları ile Uluslararası Adalet Divanı nın ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nin kararlarının mutlaka dikkate alınması; özellikle de, savaşın hemen bitiminde İngiltere Kraliyet Başsavcılığının, arşivlerdeki her türlü bilgi ve belgeleri toplayarak yaptığı inceleme sonucunda, Malta Adasına getirilmiş olan üst düzey Osmanlı devlet adamlarını suçlayacak delil olmadığı gerekçesiyle dava açılamayacağını belirterek, tutukluları serbest bıraktığı, 3. Ermenistan ın uluslararası hukuka aykırı olarak Azerbaycan topraklarını 23 yıldır neden işgal altında tuttuğunu ve etnik temizlik yaptığını; Hocalı da savunmasız masum sivil kişileri niçin katlettiğini izah etmek zorunda olduğu, 4. Ermenistan ile Diaspora nın, hukukî bir meselenin çözümünü siyasi zeminlerde aramalarının; barış, güvenlik ve istikrara zarar verdiği; gerginlik, nefret ve intikam duygularını beslemekten başka bir sonuç vermediği dikkate alınarak, bu yanlış ve tehlikeli politikadan vazgeçmesi, 5. Bu gerçekler karşısında meselenin, kurulacak olan bir ortak tarihçiler komisyonunda ele alınması gerektiği, kararlı bir şekilde hatırlatılması hususlarını yüksek takdirlerine sunarız. Adalete ulaşmak için tarafların, bu araştırmaların sonucunu sabırla beklemekten başkaca bir çarelerinin olmadığı; güçlü bir şekilde ifade edildiğinde, barış ortamının tesisine önemli ölçüde hizmet sağlayacağını düşünmekteyiz. Yine, Her ihtilafın çözümünde, adaletin esas olduğunu en iyi şekilde bildiğine inandığımız Papalık makamının taraflara eşit mesafede durmasının büyük önem taşıdığı malumlarıdır. Esasen insanlık vicdanı Makamınızdan bunu beklemektedir. Papa Cenaplarının takınacağı adil ve tarafsız tutumun, insanlık alemini önemli ölçüde etkileyeceği ve dünya barışına katkıda bulunacağını düşünmekteyiz. Bu duygu ve düşüncelerimizi, diyalog ve çözüme yardımcı olacağı inancıyla yüksek takdirlerine sunarız. Türkiye Sivil Toplum Birliği
e-posta: turkbirplatform@gmail.com Dipnotlar: 1 Urfalı Mateos, Vekayiname(952-1136) ve Papaz Grigor un Zeyli (1131-1162), Çeviren: Hrant D. Andreasyan, Ankara, 1987, s.171 [2] Salih Yılmaz, Ermenistan Cumhuriyeti nde Okutulan 10. Sınıf Tarih Ders Kitabında Türkler Aleyhine İfadeler ve Sözde Ermeni Soykırımı, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:177, Aralık 2008, s.112 [3] Aide Mémorie Sur Les Droits Des Minoritiés En Turquie,Présentée Aux Représentants Des Membres De La Société Des Nations, Association Nationale Ottomone Pour La Sociéte Des Nations, Constantinople, 1922, s. 13-14 [4] Ermeni Komitelerinin Amaçları ve İhtilal Hareketleri, Genelkurmay Akeri Tarih ve Stratejik Etütler Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003, s.164 [5] Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi rektörlüğü Yayın No:5, Ankara, s.149-150; British Foreign Office Papers, Public Record Office, Nu:371/6556/E.2730/800/44 [6] Halaçoğlu, age, s.77-81-82-83; Başbakanlık Osmanlı Arşivi Şifre No: 63/119, 57/273, 62/21(Ek-XXX), 341055 [7] Halaçoğlu, age, s.58; Dahiliye Nezareti, Emniyet Umum Müdürlüğü 2.Şube, Nr: 2D/13 [8] US Archives NARA 867.4016/193,Copy No: 484 [9] Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, Yusuf Halaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara, 2004, s.75 ; US Archives NARA 867.48/271 : Ek 310 [10] Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, Çeviren: Bilge Umar, İnkılap Yayınları, Ankara, 1995, s. 273 ; Haluk Selvi, Geçmişten Günümüze Ermeni Sorunu ve Avrupa, Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi Yayını, Sakarya, 2006, s.102 [11] Ömer Lütfi Taşcıoğlu, Belgelere Göre Türk-Ermeni İlişkilerinde Katliam ve Soykırım İddiaları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 24 Haziran 2014, s.276-277;tuncay Öğün, Unutulmuş Bir Göç Trajedisi Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri(1915-1923), Babil Yayıncılık, Ankara, 2004, s. 37; Müslüman Muhacirler, Tasvir-i Efkȃr, 11 Mayıs 1919, s.2 [12] Tuncay Öğün, Unutulmuş Bir Göç Trajedisi Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri(1915-1923), Babil Yayıncılık, Ankara, 2004, s. 37; Müslüman Muhacirler, Tasvir-i Efkȃr, 11 Mayıs 1919, s.2 [13] Bruce Fein, Lies, Damn Lies And Armenian Deaths, Huffpost World, June 4, 2009 [14] Ömer Lütfi Taşcıoğlu, Belgelere Göre Türk-Ermeni İlişkilerinde Katliam ve Soykırım İddiaları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 24 Haziran 2014, s.291 [15] Ali Fuat Erden,!. Cihan Harbinde Suriye Hatıraları,İstanbul, 1954, s.171-184 [16] Erden, age, s. 214-221 [17] Hikmet Özdemir, Cemal Paşa ve Ermeni Göçmenleri, 4. Ordu nun İnsani Yardımları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2009, s. 218 [18] Hikmet Özdemir, Cemal Paşa ve Ermeni Göçmenleri, 4. Ordu nun İnsani Yardımları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2009, s. 222-229 [19] Özdemir, age, s. 231
[20] Özdemir, age, s. 216-219-220 [21] Yılmaz, Ermenistan Cumhuriyeti nde Okutulan 10. Sınıf Tarih Ders Kitabında Türkler Aleyhine İfadeler, agm, s.116-129 Tamamı: http://www.altayli.net/sayin-papa-1-franciscusa-ve-hiristiyan-kiliselerinetarihi-cagrimizdir.html TÜRKÇÜLERİN KAVŞIT YERİ: http://www.altayli.net [publicize twitter] [publicize facebook] [category istihbarat] [tags ERMENİ SORUNU DOSYASI, PAPA 1. FRANCISCUS, HIRİSTİYAN KİLİSELERİ, TARİHİ ÇAĞRI]