Maden (Elazığ) Çevresinde Dere Sedimentlerindeki Metal Dağılımına Çözünmenin Etkisi

Fırat Üniv. Mühendislik Bilimleri Dergisi Fırat Univ. Journal of Engineering 22 (2), 147-155, 2010 22 (2), 147-155, 2010 Maden (Elazığ) Çevresinde Dere Sedimentlerindeki Metal Dağılımına Çözünmenin Etkisi Güllü KIRAT*, Cemal BÖLÜCEK** *Bozok Üniversitesi Mühendislik - Mimarlık Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Yozgat **Balıkesir Üniversitesi Mühendislik - Mimarlık Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Balıkesir g.kirat@hotmail.com (Geliş /Received: 11.10.2008; Kabul/Accepted: 28.10.2009) Özet İnceleme alanı Maden Bakır İşletmesi (Elazığ) ve çevresinde yer almaktadır. Bölge, karasal bir iklime ve engebeli bir topoğrafya sahiptir. Dere kumu çalışması ile bu tür bölgeler için çözme yöntemi ve metal dağılım şekilleri belirlenmiştir. Ortamın fiziko-kimyasal özellikleri nedeniyle, dere kumlarındaki elementlerin, kimyasal olaylardan çok fiziksel olayların etkisi ile meydana geldikleri düşünülmektedir. 180-106 µm kum fraksiyonunun kimyasal analizi yapılmıştır. Uygun çözme yönteminin belirlenebilmesi için iki farklı çözme yöntemi uygulanmıştır. Kral suyu ile çözme; bölgede mekaniksel dağılımın etkili olması, yüksek kontrast sunması ve uzun mesafede dağılımın takip edilebilmesi nedeniyle uygun çözündürme yöntemidir. Soğuk siyanür liçi (NaCN) ile çözme ise; örnekteki metal içeriğinin sadece kolaylıkla çözünebilen fraksiyonu için uygun olabilir. Anahtar Kelimeler: Dere mumu, Kral suyu, Soğuk siyanür liçi, Elazığ. The Effect of the Digestion to Metal Distribution in the Stream Sediments in the Maden (Elazığ) Vicinity Abstract The study area is located at Maden Copper Plant (Elazığ) and its vicinity. This district has a continental climate and a rough morphology. Dissolution method and metal dispersion patterns were determined suitable for such an area by stream sediment survey. The physical chemical feature of the area indicate that the metalic contents of the stream sediments originate from physical events rather than chemical events. 180 106 µm sediment fraction were analysed. In order to determine suitable solution method two different methods were experimented and aqua regia digestion was considered as the most effective method due to predominant mechanical dispertion, high contrast and follow up with long distance of the dispertion. Cold cyanide (NaCN) digestion is favourable for readily dissolution fractions of the metal contents of the samples. Keywords: Stream sediment, Aqua regia, Cold cyanide leach, Elazığ. 1. Giriş Maden (Ergani) bakır yatağı Türkiye nin en önemli ve tarihi maden yatağıdır. Bu yatağın MÖ 2000 yıllarından beri işletilmekte olduğu bilinmektedir [1]. Etikrom A.Ş. tarafından uzun yıllar işletilen Anayatak, 1995 yılında Ber-Oner Madencilik tarafından işletilmeye başlanmış ve işletme 2005 yılında kapatılmıştır. Bölgede genel jeoloji, tektonik, stratigrafik ve maden yatakları ile ilgili birçok çalışma [2-8, 13] yapılmıştır. Özkan ve Öztunalı ve Bingöl [9, 10] bölgedeki kayaçların petrografisini çalışmışlardır. Göymen ve Aslaner ve Üstüntaş, [11, 12] bölgedeki cevherleşmelerin mikroskobik incelemelerini, Çelebi ve Peker [14] tarafından ise, Ergani-Maden (Elazığ) bakır yatağı cevherlerinin Bi, La, Ce, Th ve U eser elementleri incelenmiştir. Özdemir [15], Maden Çayı (Elazığ) boyunca biyojeokimyasal anomalilerin varlığını araştırmıştır. Özdemir ve Sağıroğlu [1,16,17], Maden Çayı boyunca biyojeokimyasal Fe, Mn ve Zn anomalilerini incelemişlerdir. Bal ve Çelebi [18], Güneydoğu Anadolu Ofiyolit Kuşağı üzerinde yer alan Ergani-Maden ve Madenköy-Siirt bakır yataklarında Cu, Zn ve S ana bileşenlerini istatistiksel yöntemlerle karşılaştırmışlardır. Altunbey ve Çelik [19], Maden (Elazığ) Anayatak ın mineralojisini ve jeokimyasını incelemişlerdir. Araştırmacılar Anayatak ın; pirit, manyetit, pirotin, kalkopirit, kromit,

Güllü Kırat, Cemal Bölücek hematit, pentlandit, kübanit, markazit, sfalerit ve limonit mineral parajeneziyle temsil edildiğini belirtmektedirler. Gür ve diğ., [20], Maden Cu işletmesindeki flatasyon atıklarının Maden Çayına etkisini incelemişlerdir. Bölücek ve Kalender [21], Keban bölgesinde dere sedimentleri üzerinde jeokimyasal yönlendirme çalışması yapmışlardır. Kırat ve diğ., [22], Maden Çayı boyunca değişik noktalarda kum örneklemesi yapılmış ve bazı örneklerin farklı elek fraksiyonları incelenmiştir. Bu inceleme ile metallerin hangi kum boyutunda zenginleştiği ve dere boyunca metallerin nasıl dağıldığı ortaya çıkarılmıştır. Dünya çapında dere sedimentleri için uygun çözme yöntemi, sediment boyutu ve metal dağılım şekillerini belirleyen birçok çalışma bulunmaktadır [23 25]. Ancak Türkiye de bu tür çalışmalar oldukça sınırlı sayıdadır [26, 27]. Elazığ çevresinde, çalışma alanı dışında, dere kumlarının kullanıldığı bazı jeokimyasal çalışmalar bulunmaktadır [28, 29]. Bu çalışma, bölgede dere sedimenti örneklemesi ile yapılan ilk çalışma niteliğindedir. Çalışma alanında dere kumları için iki farklı çözme yöntemi denenmiş ve elek analizi yapılarak bölge için uygun kum fraksiyonu belirlenmiştir. Ayrıca elementlerin alansal dağılımı ortaya konulmuştur. Bu çalışma ile benzer bölgeler için yararlanılabilecek uygun jeokimyasal arama parametrelerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu çalışmanın amacı; dere sedimanlarının 180-106 µm fraksiyonunun ağır metal içeriklerinin ve dağılımlarının (soğuk siyanür ve kral suyu) farklı çözündürme yöntemlerine etkisinin belirlenmesidir. 2. Jeoloji İnceleme alanında, Jura-Alt Kretase yaşlı Guleman Grubu ve Orta Eosen yaşlı Maden Karmaşığı na ait kayaçlar yüzeylemektedir. Bölgede Maden Karmaşığı Alt Volkanik- Sediment birimi içerisindeki diyabaz ve karbonatlı çamurtaşları ile, Guleman Grubu ise, alttan üstte doğru peridotit, bantlı gabro ve bazaltik kayaçlarla temsil edilmektedir (Şekil 1). Serpantinitler, Guleman Grubu nun en yaşlı litolojisi olup ve en iyi yüzeylemelerini, Anayatak ın güneyinde ve Anayatak-Weiss arasında sunmaktadır. Serpantinitler, arazide grimsi, grimsi yeşil ve mavimsi yeşil gibi farklı renk tonlarındadır. Yoğun tektonizma nedeniyle kayma yüzeyleri oluşmuştur. Bu kısımlarda açık yeşil renk tonuyla yapraklanmalar ortaya çıkmıştır. Peridotitlerin yoğun alterasyonu sonucunda ortaya çıkan serpantinitler, oldukça duraysız ve dayanımsız bir yapıya sahiptirler. Serpantinitlerdeki bu duraysız ve dayanımsız yapı yağışların da etkisiyle birim içinde küçük çaplı heyelanların meydana gelmesine neden olmaktadır. Çelik [30], serpantinitlerin esas minerallerini serpantinit, antigorit ve krizotilin oluşturduğunu belirtmektedir. Araştırmacıya göre, serpantin minerallerine kalsit, piroksen, kuvars ve opak mineraller de eşlik etmektedir. Guleman Grubu na ait gabrolar, Anayatak ın güney, kuzeybatı ve kuzeydoğu kesimlerinde yüzeylemektedir. Genellikle orta ve iri tanelidir. Arazide açık yeşil, grimsi yeşil ve yeşilimsi gri renklerde izlenmektedir. Bölgedeki etkin tektonizma serpanitlerle gabrolar arasında belirgin faylı dokanakların oluşmasına neden olmuştur. Çelik [30] tarafından gabroik kayaçlarda yapılan mineralojik incelemelerde, bu kayaçların granüler dokulu gabro ve olivinli gabro olduğu belirlenmiştir. Araştırmacıya göre, gabroların esas bileşenlerini plajiyoklas ve proksen, nadiren de kuvars oluşturmaktadır. İkincil bileşenlerini ise kuvars, klorit, kalsit, epidot ve zeolit oluşturmaktadır. Opak mineraller ve apatit ise, tali bileşenlerdir. Manyetit, hematit, pirit, kalkopirit ve pirotin gibi opak mineraller; plajiyoklas, piroksen ve olivinler içerisinde saçınımlı olarak gözlenir ve bunlar minerallerin sınırlarında ve kayacın çatlaklarında yoğun olarak izlenir. Maden Karmaşığına ait diyabazlar, inceleme alanından başlayarak Anayatak ın kuzeydoğusuna kadar geniş yüzeylemeler sunmaktadır. Diyabazlar, arazide yeşil ve yeşilin farklı renk tonlarında izlenmektedir. Diyabazlar yoğun tektonizma nedeniyle kırıklı ve çatlaklıdır. Yapılan mineralojik incelemelerde, diyabazların yoğun olarak cevher içerdikleri belirlenmiştir. Araştırmacı bu kayaçların genellikle intersertal, intergranüler, subofitik ve ofitik doku gösterdiğini; bunların esas bileşenlerini plajiyoklas, piroksen ve kuvarsın oluşturduğunu; ikincil bileşenlerini ise, klorit, kalsit ve epidottan ibaret olduğunu 148

Maden (Elazığ) Çevresinde Dere Sedimentlerindeki Metal Dağılımına Çözünmenin Etkisi belirtmektedir. Diyabazlarda birincil kuvarslar yanında yaygın olarak ikincil kuvarslar gözlenmektedir. Tali bileşen olarak opak mineraller ve apatit bulunmaktadır. Cevherli diyabazlar cevhersiz diyabazlardan yoğun klorit, opak mineral ve kısmen kuvars içermesiyle ayrılmaktadır [30]. Maden Karmaşığı nın en genç litolojisi olan karbonatlı çamurtaşı, Anayatak ın kuzeyinde ve kuzeydoğusunda yüzeyleme sunmaktadır. Karbonatlı çamurtaşı, arazide kırmızı, yeşil, kırmızımsı-yeşilimsi gri renklerde izlenmektedir. Genellikle ince taneli olup kırıklı ve çatlaklı bir yapı sunmaktadır. Karbonatlı çamurtaşları; volkanizmanın yaygın olduğu yerlerde kırmızının değişik tonlarında izlenirken, volkanizmanın olmadığı yerlerde ise yeşil, yeşilimsi gri renkte gözlenmektedirler. Karbonatlı çamurtaşlarında yer yer Nummulite ve Discocyclina fosilleri izlenmektedir. İzlenen bu fosiller Maden Karmaşığı nın oluşum yaşı olarak bilinen Orta Eosen yaşını vermektedir [30]. 3. Materyal ve Yöntem Tipik karasal iklimin görüldüğü bölge, bitki örtüsü bakımından oldukça fakirdir. Bölgeye düşen yağış miktarı çok azdır. Elazığ Meteoroloji Bölge Müdürlüğü nden alınan yıllık yağış ortalaması 465 mm 3 dür. Maden Çayı nın yaklaşık 5 km lik kısmı üzerinde değişik lokasyonlarda (Şekil 1) 5 adet dere kumu örneği alınmıştır. Maden Çayı boyunca yüzeysel kirlenmenin etkilerinin azaltılması için örnekler yaklaşık 5 10 cm derinden mümkün olduğunca aktif dere yatağından birkaç noktadan alınmıştır. Örnek alım noktasında 2 mm lik plastik elekten geçirilerek alınan yaklaşık 1 2 kg ağırlığındaki örnekler polietilen torbalara konularak numaralandırılmışlardır. Örnekler oda sıcaklığında kurutulmuştur. Kurutulmuş örnekler, analize uygun tane boyutu fraksiyonlarının belirlenmesi için farklı elek açıklıklarına sahip eleklerle (850 500 μm; 500 180 μm; 180 106 μm; 106 75 μm; <75 μm) elenmiştir. 1 gr kum örneği, 6 ml 2 2 2 HCl HNO 3 H 2 O ile 95 0 C de 1 saat bekletilerek çözülmüş ve 20 ml seyreltilerek ICP/ES MS ve % 0,3 NaCN ve % 0,1 NaOH da bir saat santrifüj yapılarak, ICP yöntemiyle ACME (Kanada) laboratuarlarında farklı elek boyutlarındaki tüm örneklerin analizleri yaptırılmıştır. As, Co, Cu, Ni, Pb, Sb ve Zn elementleri Anayatak taki cevherleşme ile ilişkili olduğundan bu elementler değerlendirilmeye alınmıştır. Analizi yapılan elementlerin dedeksiyon limitleri şöyledir: As:10 ppm, Co: 2 ppm, Cu: 10 ppm, Ni: 10 ppm, Pb: 10 ppm, Sb: 2 ppm, Zn: 10 ppm. Analiz sonuçları ve anomali kontrastı aşağıdaki Tablo 1 de verilmektedir [31]. 149

Güllü Kırat, Cemal Bölücek Şekil 1. İnceleme alanının yer bulduru, topoğrafik ve jeolojik (Erdoğan [46] dan değiştirilerek alınmıştır) haritası ve örnekleme lokasyonları 150

Maden (Elazığ) Çevresinde Dere Sedimentlerindeki Metal Dağılımına Çözünmenin Etkisi Tablo 1. Maden Çayı boyunca 5 adet dere kumu örneğinin As, Co, Cu, Ni, Pb, Sb ve Zn içerikleri ve anomali kontrastı Melo ve Fletcher [31] tarafından önerildiği gibi maksimum değerli iki örnek ortalamasının minimum değerli iki örnek ortalamasına bölümüyle elde edilmiştir Soğuk siyanür Kral suyu 1 2 3 4 5 Kontrast 1 2 3 4 5 Kontrast ppm ppm As 0.162 1.534 3.461 0.894 0.413 1,87 5,5 19 250 60.7 31.2 Co 0.108 5.255 6.744 2.532 2.613 1 35.4 145.7 473.9 489.7 409.3 Cu 14.71 978.21 1643.81 331.11 171,93 1,44 146.35 2373.34 10661.28 3935.01 2270.25 Ni 0.54 5,67 1,96 1,49 1,28 0,51 134.5 311.3 159.4 184.1 203.9 Pb 0.01 0.037 1.014 0.01 0.01 17 11 179.89 1006.13 75.12 79.74 Sb 0.005 0.128 0.228 0.47 0.31 4,85 0.3 2,83 26.21 3,49 2,49 Zn 1.44 70.75 64.67 16,02 14.46 0,88 92.3 541.5 1337.4 354.1 341.7 9,3 5,05 4,46 0,82 4,05 6,83 2,14 4. Jeokimyasal İncelemeler Çalışma alanından alınan 5 adet dere kumu örneğinin ince taneli kum fraksiyonunda metal değerlerinin yüksek olması ve çok iri tanelilerin homojeniteyi bozarak hatalara neden olabileceği düşünülerek, 180-106 μm boyutu hem kral suyu hem de soğuk siyanür yöntemi ile çözündürülerek analiz edilmiştir. Kral suyunda çözünmüş Maden Çayı boyunca dere kumu örneklerinin 180-106 µm fraksiyonunun kral suyu (2-2-2 HCl-HNO 3 -H 2 O) ve soğuk siyanür (% 1 NaOH ve % 3 NaCN) yöntemiyle çözeltiye alınmış element dağılımları görülmektedir (Şekil 2 a-g). İşletme atıklarının döküldüğü alandan daha yukarıya olan kısım zenginleşme öncesi, daha aşağı olan kısım ise zenginleşme sonrası olarak isimlendirilmiştir. Zenginleşme öncesinde (1 ve 2 nolu örnekler) kral suyu ve soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş metallerdeki genel derişim düşüktür. Ancak her iki çözünme yönteminde de Ni değeri oldukça yüksektir (kral suyunda 311.3 ppm; soğuk siyanürde 5.67 ppm) (Şekil 2d). İnceleme konusunu oluşturan her bir elementin anomali kontrast değeri; zenginleşme bölgesi ve zenginleşme sonrası ortalama metal değerinin zenginleşme öncesi ortalama metal değerlerine bölümü ile elde edilmiştir. Kral suyunda çözünmüş metal değerleri soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş metal değerlerine göre genel olarak (Pb dışında) yüksek kontrasta sahiptir. Kral suyu ve soğuk siyanür yöntemi ile elde edilen kontrast değerleri Tablo 1 de görülmektedir. Zenginleşme bölgesinde (3 nolu örnek) hem kral suyunda hem de soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş metallerin (Cu, Zn, Pb, Ni, Co, As ve Sb) hepsinde genel bir artış görülmektedir (Şekil 2 a-g). Kral suyunda çözünmüş metal (As, Cu, Pb, Sb ve Zn) içerikleri, soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş metal (As, Co, Cu ve Pb) içerikleri ve anomali kontrastı Tablo 1 de görülmektedir. Zenginleşme sonrasında (4 nolu örnek) ise, kral suyunda çözünmüş Co değeri (489.7 ppm) ve soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş Sb değeri (0.47 ppm) oldukça yüksektir. Her iki çözünme yönteminde de Cu, Zn, Pb ve As te normal bir seyrelme görülmektedir. Cu ve As deki bu seyrelme son örnek alım noktasına (5 nolu örnek) kadar devam etmektedir. Bu seyrelme metallerin dere tabanına çökelmesi ve dereye bu metallerce fakir kumların katılmasıyla açıklanabilir. 5 nolu lokasyondan alınan metallerin değeri zenginleşme öncesinde alınan 1 nolu örneğe göre daha yüksektir (Şekil 2 a-c, e- g). Kral suyu yöntemi ile çözünmüş metal değerleri soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş metal değerlerinden yüksektir. Kral suyu yöntemi ile çözünmüş metal değerlerinin yüksek olması ortamın fiziko kimyasal özellikleri nedeniyle bu elementlerin kimyasal özelliklerinden çok fiziksel olayların etkisi ile meydana geldikleri düşünülmektedir. 151

Güllü Kırat, Cemal Bölücek Şekil 2. Maden Çayı boyunca dere kumu örneklerinin 180-106 µm altındaki fraksiyonunun soğuk siyanür (% 1 NaOH ve % 3 NaCN) ve kral suyu (2-2-2 HCl-HNO 3 -H 2 O) yöntemiyle çözeltiye alınmış element dağılımı. Bütün değerler ppm cinsinden verilmiştir 152

Maden (Elazığ) Çevresinde Dere Sedimentlerindeki Metal Dağılımına Çözünmenin Etkisi 5. Sonuçlar ve Tartışma Bu çalışmada Maden Çayı boyunca farklı lokasyonlardaki kum örneklerinin element içerikleri incelenerek, uygun sediment boyutu, çözme yöntemi ve elementlerin dağılımı incelenmiştir. İnceleme alanında kimyasal bozunmanın az olması elementlerin birincil sülfitler şeklinde bulunduğunu göstermektedir. Kral suyu bu tür örnekler için oldukça iyi bir çözücüdür [32, 33, 34, 28]. Bu asit hem primer sülfit fazlarını hem de sekonder fazları çözebilmekte [35] olup, silikatlar üzerindeki etkisi sınırlıdır [28, 36]. Bu karışım (2-2-2 HCl-HNO 3 -H 2 O), kolloidlerle ilişkili metalleri, oksit çökeltilerini ve minerallerini de çözebilmekte [37] ve bu yöntemle sadece bir örneğin çözündürülmesi ile birçok element analizi yapılabilmektedir. Soğuk siyanür yöntemi ile nabit Au, platinyum grubu elementler, killer, amorf Fe-Mn oksit-hidroksitler üzerine zayıf bağlı elementleri, sülfatları ve kloritleri çözer. Bu yöntem, jeokimyasal arama çalışmalarında dünyada gittikçe artan oranda kullanılmaya başlamıştır [21, 38, 39]. Zenginleşme öncesinde alınan örneklerin kral suyu ve soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş Ni değerleri zenginleşme bölgesi ve zenginleşme sonrasındaki değerlere göre daha yüksektir. Bu alandan alınan örneklerdeki Ni değerlerinin iki çözündürme yönteminde de yüksek olmasının nedeni şöyle açıklanabilir: Ni ve Co daha çok silikatların (ferromagnezyen minerallerin) yapısına girme eğilimindedir [40]. Bölgedeki kayaçlar (bazaltlar ve gabroik kayaçlar) ferromagnezyen mineraller bakımından zengindirler. Bu mineraller de her iki yöntemle çözünebilmektedirler. Zenginleşme bölgesinde hem kral suyu hem de soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş metallerin (kral suyunda çözünmüş Ni, Co ve soğuk siyanürde çözünmüş Ni, Sb ve Zn dışında) hepsi zenginleşme öncesi ve zenginleşme sonrasına göre oldukça yüksek değerlere sahiptir. Bu alandan alınan örneklerde metal değerlerinin yüksek olması, işletme katı atıklarındaki kalıntı cevher minerallerinden (pirit, manyetit, pirotin, kalkopirit, kromit, hematit, sfalerit ve limonit) kaynaklanmış olabilir. Zenginleşme sonrasında ise, kral suyunda çözünmüş Co değeri ve soğuk siyanürde çözünmüş Sb değeri diğer lokasyonlardan daha yüksektir. Co değerinin kral suyu yöntemi ile yüksek çıkması bu elementin esas olarak sülfitler şeklinde bulunduğunu işaret edebilir. Sb değerinin soğuk siyanür yöntemi ile yüksek değere sahip olması bu elementlerin sülfürlerin yapısında Cu, Pb ve As elementlerinin yerini almış olabileceğini göstermektedir. Maden Çayı boyunca Sb çok düşük derişimlerde de olsa Cu, Pb ve As ile uyumlu bir dağılım göstermesi (Şekil 2 a, c, e-g) bölgede yer alan piritik masif sülfit cevherleşmesi ile ilgili olabilir. Genel olarak, Maden Çayı boyunca dere kumlarındaki metal dağılımı incelendiğinde her iki çözündürme yönteminde de işletme katı atıklarının biriktiği alanda elementlerin en yüksek değere sahip olduğu görülmektedir. Kral suyu, 2-2-2 HCl-HNO 3 -H 2 O karışımından oluşmuş kuvvetli bir asittir. Bu nedenle oksitleri, karbonatları, sülfitleri ve kloritleri kolaylıkla çözer. Kayaç oluşturan mineralleri, killeri ve refrakter karakterli mineralleri çok az oranda etkiler. Bu nedenle, kral suyu jeokimyasal prospeksiyon çalışmalarında yaygın olarak kullanılan bir asittir [28, 41]. Soğuk siyanür yöntemi (% 0,3 NaCN ve % 0,1 NaOH) ile örnekteki metal içeriğinin sadece kolaylıkla çözeltiye alınabilen fraksiyonu ölçülür. Özellikle örnekte derişimi az olan altın değerleri için kullanışlı bir yöntemdir. Altın, siyanür (NaCN) kompleksleri oluşturarak çözülür. Siyanür çözeltisi nabit Au, platinyum grubu elementleri, killer, amorf Fe-Mn oksithidroksitler üzerine zayıf bağlı elementleri, sülfatları ve kloritleri çözer. Bu teknik jeokimyasal arama çalışmalarında dünyada gittikçe artan oranda kullanılmaya başlamıştır [42, 43, 44]. Hem kral suyu hem de soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş element değerlerinin dere akış yönünde dağılımına bakıldığında; kral suyunda çözünmüş kum örneklerinin metal içerikleri soğuk siyanüre göre daha yüksek olmasına rağmen, her iki çözünmede de metal değerlerinin yaklaşık aynı dağılımı gösterdiği belirlenmiştir. Bu durum Rose ve diğ. [45] nin de işaret ettiği gibi bölgede mekaniksel dağılımın etkili olduğunu gösterir. Çalışma alanının 153

Güllü Kırat, Cemal Bölücek fiziko-kimyasal özellikleri nedeniyle, dere kumlarındaki elementlerin, kimyasal olaylardan çok fiziksel olayların etkisi ile meydana geldiği düşünülmektedir. Bu nedenle dere kumlarında element dağılımı hidromorfik fraksiyondan ziyade klastik fraksiyonun içerisinde yoğunlaşmaktadır. Maden Çayı boyunca alınan dere kumu örneklerinde kral suyunda çözünmüş metal değerleri soğuk siyanür yöntemi ile çözünmüş metal değerlerine göre (Pb dışında) yüksek 7. Kaynaklar 1. Özdemir, Z., Sağıroğlu, A. (1999). Biogeochemical Manganese Anomalies along the Maden Çayi Valley, Maden-Elaziğ. Geochemistry İnternational, 37(7), 673-677. 2. Bamba, T. (1976). Güneydoğu Anadolu Ergani- Maden Bölgesi ofiyolit ve ilgili bakır yatağı. MTA Dergisi, 86, 35-49. 3. Erdoğan, B. (1977). Geology, geochemistry and genesis of the sulphide deposits of the Ergani-Maden region, SE Turkey. Ph.D. Thesis, The University of New Brunswick, 289p. (unpublished). 4. Özkaya, İ. (1978). Ergani-Maden yöresi stratigrafisi. TJK Bülteni, 21, 129-139. 5. Perinçek, D. (1979). The geology of Hazro- Korudağ-Çüngüş-Maden-Ergani-Hazar-Elazığ- Malatya region; Guide Book, TJK Yayını, 33. 6. Hempton, M. R., Savcı, G. (1982). Petrological and structural Features of the Elazığ complex. Bull. Geol. Soc. Turkey. 25(2), 143-150. 7. Karul, B., Pehlivanoğlu, H., Teşrekli, M., Demiray, B., Taner, A. (1990). Ergani bakır aramaları projesi hedef sahalar nihai raporu,; MTA (Yayınlanmamış). 8. Şat, M. (1991). Maden Mihrap Dağı yatağının özellikleri. Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniv. Fen Bil. Enst., 55s (Yayınlanmamış). 9. Özkan, Y. Z., Öztunalı, Ö. (1984). Petrology of the magmatic rocks of Guleman Ophiolite, In: The Geology of the Taurus Belt, International Symposium Proceedings; O. Tekeli and M. C. Göncüoğlu (Eds.), 26-29 September 1983, Ankara-Turkey, 285-293. 10. Bingöl, A. F. (1986). Petrographic and petrologique characteristics of the Guleman Ophiolite (Eastern Taurus-Turkey). Geosound / Yerbilimcinin sesi, 13(14), 41-57. 11. Göymen, G., Aslaner, M. (1969). Doğu Anadolu da bulunan Ergani-Maden Bakır yatağının ve bilhassa yantaşlarının maden mikroskopik incelenmesi. MTA Dergisi, 72, 176-188. 12. Üstüntaş, A. (1988). Zahuran-Maden-Elazığ pikritik Cu cevherleşmeleri. Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniv. Fen Bil. Enst., 58s (Yayınlanmamış). kontrasta sahiptir. Dolayısıyla bölgede dere kumu ile prospeksiyon çalışması yaparken kral suyunda çözünmüş metal değerlerini kullanmak daha etkin sonuçlar verebilir. 6. Katkı Belirtme Bu çalışma FÜBAP 661 nolu projenin desteği ile yapılmıştır. Bu nedenle Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi ne katkılarından dolayı teşekkür ederiz. 13. Perinçek, D., Özkaya, İ. (1981). Arabistan Levhası kuzey kenarı tektonik evrimi. Hacettepe Üniv., Yerbilimleri Enst. Bült., 8, 91-101. 14. Çelebi, H., Peker, İ. (1994). Ergani-Maden (Elazığ) bakır yatağı cevherlerinin Bi, La, Ce, Th ve U eser elementleri. TJK Bülteni, 37(2), 149-154. 15. Özdemir, Z. (1996). Maden Çayı (Elazığ) boyunca biyojeokimyasal anomalilerin incelenmesi. Doktora Tezi. Fırat Üniv. Fen Bil. Enst., 144 (Yayınlanmamış). 16. Özdemir, Z., Sağıroğlu, A. (1998). Maden Çayı (Maden-Elazığ) boyunca Fe elementi için biyojeokimyasal anomalilerin incelenmesi. Türkiye Jeoloji Bülteni, 41(l), 49-54. 17. Özdemir, Z., Sağıroğlu A. (2000). Maden Çayı (Elazığ) boyunca biyojeokimyasal çinko anomalilerinin incelenmesi. Mersin Üniv. Müh. Fak. Derlemeler dizisi, Mersin, 4, 93-100. 18. Bal, D., Çelebi, H. (2000). Ergani-Maden ve Madenköy-Siirt bakır yatakları Cu, Zn ve S elementlerinin istatistiksel analizlerle karşılaştırılması. Fırat Üniv. Fen ve Müh. Bilimleri Dergisi, 12(1), 155 165. 19. Altunbey, M., Çelik, S. (2005). Anayatak (Maden -Elazığ) Bakır cevherleşmesinin Jeolojik, Mineralojik ve Jeokimyasal Özellikleri. Geosound/Yerbilimleri, 47, 63-90. 20. Gür, F., Tümen, F., Bıldık, M. (1994). Ergani Fe işletmeleri flatasyon atıklarının Maden Çayının Kirletmesindeki rolü. J. for Science and Eng. of Firat University, 6 (1), 67-87. 21. Bölücek, C., Kalender, L. (2009). A drainage sediment geochemical orientation study under semiarid conditions, Keban (Elazığ Province), Eastern Turkey. The Arabian Journal For Science and Engineering, 31 (1A), 1-12. 22. Kırat, G., Bölücek, C., Kalender, L. (2008). Maden (Elazığ) çevresinde dere kumlarında Cu, Pb, Zn, As, Cd ve Fe dağılımı. Geosound/Yerbilimleri, (Baskıda). 23. Rolf T.O., Paul K.T. (1994). "Stream sediments in mineral exploration", In: Govett, G.J.S. (ed.) 154

Maden (Elazığ) Çevresinde Dere Sedimentlerindeki Metal Dağılımına Çözünmenin Etkisi Drainage Geochemistry. Handbook of Exploration Geochemistry, Elsevier, Amsterdam, 6, 147. 24. Eppinger, R.G., Briggs, P.H., Brown, Z.A., Crock, J.G., Meier, A., Theodorakos, P.M., Wilson, S.A. (2001). Baseline geochemical data for stream sediment and surface water samples from Panther Creek, the Middle Fork of the Salmon River, and the Main Salmon River from North Fork to Corn Creek, collected prior to the severe wildfires of 2000 in central Idaho; U.S.G.S. Science for a changing world, 20, 1-161. 25. Box, S.E., Wallis, J.C., Briggs, P.H., Brown, Z.A. (2005). Stream-Sediment Geochemistry in Mining- Impacted Streams: Prichard, Eagle, and Beaver Creeks, Northern Coeur d Alene Mining District; Northern Idaho U.S. Geological Survey Scientific Investigations Report, 2004-5284. 26. Çiçek, F. (1994). Gümüşköy'de siyanür liçi ile gümüş üretimi. Altın Madenciliği Semineri. Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı, 60-65. 27. Akçay, M., Tüysüz, N. (1997). Lateral distribution of heavy elements from the Murgul Cu deposit and their impact on environmental pollution. Geosound, 30, 725-741. 28. Bölücek, C. (2002). Derince (Keban-Elazığ) çevresinde dere sedimenti jeokimyasal yönlendirme çalışması. Hacettepe Üniv., Yerbilimleri Enst. Bült., 25, 51-63. 29. Bölücek, C., Kalender, L. (2005). Elazığ kuzeyindeki dere kumlarında Cu, Pb, Zn, As ve Cd dağılımı. Geosound/Yerbilimleri, 47, 91-101. 30. Çelik, S. (2003). Maden (Elazığ) Anayatağın mineralojisi ve jeokimyası. Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniv. Fen Bil. Enst., 93s., (Yayınlanmamış). 31. Melo G. Jr. and Fletcher, W.K. (1999). Dispersion of gold and associated elements in stream sediments under semi-arid conditions, northeast Brazil. J. Geochem. Explo.,. 67, 235-243. 32. Schüler, V.C.O. (1971). Chemical Analysis and Sample Preparation. In:R.E. Wainerdi and E.A. Uken (eds.), Modern Methods of Geochemical Analysis, London, 53-71. 33. Allcott, G.H., Latin, H.W. (1978). Tabulation of geochemical data furnished by 109 laboratories for six exploration reference samples. U.S. Geological Survey, Open File Report, 78-163. 34. Rubeska, I., Ebarvia, B., Macalalad, E., Ravis, D., Roque, N. (1987). Multi-element preconcentration by solvent extraction compatible with an aqua regia digestion for geochemical exploration samples. Analyst, 112, 27-29. 35. Church, S.E., Mosier, E.L., Motooka, J.M. (1986). Mineralogical basis fort he interpratation of multi-element (ICP-AES), oxalic acid and aqua regia partial digestions of stream sediments for reconnaissance exploration geochemistry. In: R.G. Garret (ed.), Geochemical Exploration 1985, Journal of Geochemical Exploration, 29, 207-333. 36. Fletcher, W.K. (1983). Analitical methods in geochemical prospecting; In: G.J.S. Govett (ed.), Handbook of Exploration Geochemistry, Elsevier, Oxford, 255 pp. 37. Mothersill, J.S. (1977). Selected element concentrations in the post-glacial sediments of Thunder Bay, Lake Superior: Distribution and methods of analysis. Canadian Journal of Earth Science, 14, 1054-1061. 38. Kelley, D.L., Hall, G.E.M., Closs, G.L., Hamilton, I.C., McEwen, R.M. (2003)."The use of partial extraction geochemistry for copper exploration in northern Chile"; Geochemistry, Exploration, Environment, Analysis, 3, 85. 39. Keiko, H. H., Cameron, E.M. (2004). "Using the high mobility of palladium in surface media in exploration for platinum group element deposits: evidence from the Lac des Iles region, north-western Ontario", Economic Geology, 99, 157. 40. Gökçe, A. (1995). Maden Yatakları; Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları. Sivas, 59, 307. 41. Chao, T.T., Sanzolone, R.F. (1992). Decompozition techniques, In G.E.M. Hall (ed.), Geoanalysis. Journal of Geochemical Exploration, 44, 65-106. 42. Fuller, W. (1988). Cyanides, and the environment with particular attention to the soil; D.van Zyl (ed.), Cyanide and The Environment, 2.Baski, l, 19-44. 43. Jones, K., Staunton,W. (1991). "Basic Cyanide Chemistry", Fate of Cyanide in the Environment Near Mine Tailings; AMIRA Project P277, Final Report Volume l:review. 44. Haque, K.E. (1992). "The Role of Oxygen in Cyanide Leaching of Gold Ore"; CIM Bulletin, Vol.85, No.963, 31-38. 45. Rose, A. W., Hawkes, H. E., Webb, J. S. (1979). Geochemistry in mineral exploration. Academic Pres., London, 657. 46. Erdoğan, B. (1982). Ergani-Maden yöresindeki Güneydoğu Anadolu Ofiyolit Kuşağının Jeolojisi ve volkanik kayaları. TJK Bülteni, 25, 49-59. 155