Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 53, 1 (2013)

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 53, 1 (2013) 303-314 KÜLTEPE TABLETLERĐNDE GEÇEN YENĐ BĐR UNVAN, rabi æābātim TUZCULAR ÂMĐRĐ * Öz Murat ÇAYIR ** Kültepe Tabletlerinde Geçen Yeni Bir Unvan, rabi æābātim Tuzcular Âmiri Sadece insanlar için değil, doğadaki bütün canlılar için temel besin kaynaklarından birisi olan tuz, binlerce yıl önce de çeşitli alanlarda kullanılan temel maddelerden birisiydi. Tuz hakkındaki en eski bilgileri çivi yazılı tabletlerden öğreniyoruz. Tuz, Kültepe tabletlerinde, kap, çuval gibi hacim ölçüleri ile ölçülen ve düşük fiyata satılan bir madde olarak geçmektedir. Bu metinlerden, tuzcu olarak anılan bir meslek erbabının olduğunu biliyoruz. Ancak, bu kişilerin görevleri ve daha önemlisi tuz ocaklarının bulunduğu yerler hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Çalışmamızda, 1997 Kültepe kazılarında keşfedilmiş Kt. 97/k 149 envanter numaralı belgede geçen, tuz ile ilgili işleri denetleyen yüksek dereceli bir memur olan, rabi æābātim tuzcular âmiri unvanı üzerinde duracağız. Anahtar Kelimeler: Çivi Yazısı, Eski Asur, Asur Ticaret Kolonileri Devri, Kültepe, Kültepe Tabletleri, Tuz, rabi li Unvanlar. * Bu makale, yazarın Kültepe de 1997 Yılında Bulunan Tabletlerin Değerlendirilmesi adlı doktora tezinden üretilmiştir. ** Araş. Gör. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Eski Çağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Sümeroloji Anabilim Dalı, cayir@humanity.ankara.edu.tr

304 Murat ÇAYIR Abstract The New Title in Kültepe Texts, rabi æābātim The Chief of Salt Dealer Being one of the basic nutrients not only for humans, but also all the living creatures of the nature, salt was one of the fundamental substances used in various fields thousands of years ago as well. We learn the oldest information about salt from the cuneiform tablets. Salt is mentioned in the Kültepe tablets as an article measured in bowl, sack, etc. and sold at a lower price. Thanks to these texts, we know that there is a profession called salt-dealer. However, there is not any information with respect to duties of such people and more importantly, the locations of salt quarries and mines. Our study will deal with the title of a senior official, rabi æābātim the chief of salt-dealer, who supervises the works and activities about salt, as mentioned in the document with inventory number Kt. 97/k 149, discovered in the Kültepe excavations in 1997. Keywords: Cuneiform, Old Assyrian, Assyrian Trade Colony Period, Kültepe, Kültepe Texts, Salt, rabi Titles. Tuz, yemeklere lezzet katmasının yanında, yiyeceklerin uzun süre korunmasında, dericilik sanayinde ve hayvan yetiştiriciliğinde de kullanılmaktadır. 1 Çeşitli devirlere ait çivi yazılı metinlerden, en eski zamanlarda da bu amaçlar için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca tıp alanında ve dini ritüellerde de bu maddeden yararlanılmaktadır. 2 Tuzun çivi yazılı belgelerdeki karşılığı Sumerce MUN, Akadça æābtum dur. Tuz, Kültepe tabletlerinde, ucuza satılan bir madde olarak karşımıza çıkmaktadır. 3 Bir masraf listesi olan OIP 27, 10 da Tuzun fiyatı için 1 den ¼ šeqel eksik gümüş 4 ; CCT V, 32b de 1 šeqel gümüşü tuz için tarttım 5 sözlerini 1 Anadolu da, hayvanların et tutması ve belki de etin daha lezzetli olması için, küçük ve büyükbaş hayvanlara tuz topları yalatıldığını; toprak damlı evlerin damlarının akmaması için, tuz ve toprak karışımının damlara serilerek yuvak adı verilen bir taşla sıkıştırıldığını biliyoruz. 2 Bkz. CAD Æ, s. 11-14. 3 Metin yerleri için bkz. E. Öz 2011, s. 310 v.d. 4 OIP 27, 10: 5). 1 LÁ ¼ GÍN 6) KÙ.BABBAR {ší}-im æá-áb-tí 5 CCT V, 32b: 4)..1 GÍN KÙ.BABBAR 5) a-na æá-áb-tim 6) áš-qúl

Kültepe Tabletlerinde Geçen Yeni Bir Unvan, Rabi Æābātim 305 okuyoruz. Kısa bir kayıt olan TTC 7 de Tuz için 10 šeqel gümüş 6 ifadesi yer almaktadır. Tuz genellikle karpatum kap ve SÌLA litre ile ölçülmektedir. 7 BIN VI, 232 de 2 kap tuz 8 şeklinde geçmektedir. Asurlu kimseler arasında düzenlenmiş bir borç senedi olan KT 4, 8 (Kt. o/k 76) de şunları okuyoruz: 1) [x] GÍN KÙ.BABBAR øa-ru-pá-am 2) 15 SÌLA æá-áb-tám 3) i- øé-er Đd-na-[a] 4) DUMU Puzur 4 -Đštar ù 5) Da-da DUMU Du-[ ] 6) Đ-dí-Ašur i-šu x šeqel saflaştırılmış gümüşü (ve) 15 litre tuzu Puzur-Đštar ın oğlu Đdnāya dan Du[..] nın oğlu Dadāya alacaklıdır. 9 KT 5, 60 (Kt. 92/k 247) 10 da, ana karpat u nabīt æābtim (Bir) kap ve (bir) nabīt tuz ifadesinden tuzun nabīt le de ölçüldüğü anlaşılmaktadır. K.R. Veenhof, nabīt in, 30 litrelik kabın bir bölümüne karşılık gelen bir hacim ölçüsü olabileceğini belirtmiştir. 11 Yayınlanmamış Kt. 97/k 226 no lu belge, Ennānum un, yerli Azu ve karısı Hamana dan alacaklı olduğu gümüşle ilgili bir borç senedidir. 12 Burada, tuzun, asıl anlamı çuval, torba olan, 120 litrelik bir ölçü birimi karşılığındaki naruqqum ile ölçüldüğünü görüyoruz. Metnin ilgili satırları şöyledir: 5) 3 na-ru-uq 6) æá-áb-ta-am 7) ù 3 na-ru-uq 8) [KĐ]-iš-tam 9) ú-øú-bu 3 çuval tuzu ve 3 çuval k/qištum u faiz olarak ekleyecekler. Buradaki k/qīštum kelimesinin, hediye, bahşiş anlamındaki qīštum ile ilgisi olmadığı açıktır. Bu kelime, yerli kadın tüccar Madawada nın, Šarnikan ve karısı Hašušra dan alacağı bir miktar gümüş ilgili Kt. o/k 106 da 10 šeqel gümüş ve 2 çuval qīštum şeklinde geçmektedir. 13 Đ. Albayrak bu kelimenin, çuvala konulabilen bir nesne olması gerektiğini belirtmiştir. 14 Anadolu, tuz kaynakları bakımından çok zengindir. Ayvalık ve Çamaltı deniz tuzlaları; Tuz Gölü çevresinde bulunan Yavşan, Kaldırım ve Kayacık göl tuzlaları; Yozgat-Sekili, Çankırı, Kırşehir-Tepesidelik, Iğdır-Tuzluca ve 6 TTC 7: 1) 10 GÍN KÙ.BABBAR a-na 2) æá-áb-tim 7 karpatum için, CAD K, s. 220b ve CDA s. 149 da (naruqqum un ¼ ü karşlığında) bir ölçü ; SÌLA (qû/qa) için CAD Q, s. 288 de hacim ölçüsü, CDA, s. 290 da bir litrelik hacim ölçüsü karşılıkları verilmiştir. 8 BIN VI, 232: 11) 2 DUG æá-áb-tim 9 Đ. Albayrak 2006, s. 27-28. 10 K.R. Veenhof 2010,s.172. 11 K.R. Veenhof 2010, s. 172. 12 M. Çayır, Kültepe de 1997 de Bulunan Tabletlerin Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, s. 125-126. 13 1) 10 ½ GÍN KÙ.BABBAR 2) ù 2 na-ru-uq 3) qí-iš-tám (Đ.Albayrak 1998 s. 10). 14 Đ. Albayrak 1998, s. 10.

306 Murat ÇAYIR Kars-Kağızman da bulunan tuz ocakları başlıca rezervlerdir. 15 Bu yatakların büyük bir kısmı şüphesiz eskiçağlarda da biliniyordu. Kültepe tabletlerinde, tuz ve tuz ticareti ile ilgili bilgiler bulunmasına karşın, tuz elde edilen merkezlerden bahsedilmemektedir. Bu konudaki bilgilere Hititçe metinlerden ulaşıyoruz. KBo XI 73 te tuz topakları Durmitta kentinden salarlar/sevk ederler ifadeleri yer almaktadır. 16 Burada, Kültepe tabletlerinde Turhumit 17 olarak geçen Durmitta dan tuz sevkiyatı yapıldığını görüyoruz. IBoT II 129 da.. tanrının tuzu Duhdušna kentinden temin edilirdi sözleri geçmektedir. 18 Bunlardan başka, Kalapiya, Kawarna ve Šarmana da tuz temin edilen merkezlerdi. 19 Šukziya ve Hapalla da tuzcularla ilgileri olan şehirlerdir. S. Erkut, bu meslekle uğraşan kimselerin yaptıkları işlerin tam olarak anlaşılmadığını fakat koyun kelimesiyle birlikte geçtiklerinden, bu hayvanların tuz ihtiyacını karşılayan kimseler olabileceklerini belirtmiştir. 20 1997 kazılarında ortaya çıkarılan, Ennānum un oğlu Aššur-malik in arşivine ait Kt. 97/k 149 21, Aššur-malik in yerli Luhurahšu ve karısı Waliwali den ½ mina gümüşe satın aldığı Aliahšušar adlı yerli cariye ile ilgili, ikisi yerli, altı şâhit huzurunda düzenlenmiş senettir. Yerli şâhitlerden Turhala nın oğlu Wašhuwani nin rabi lāsimē haberciler âmiri, Kammaliya nın oğlu Dumana nın rabi æābātim tuzcular âmiri unvanı taşıdıklarını görüyoruz. Kt. 97/k 149 (Açılmamış zarf; 6,3 x 5,1 x 2,7 cm.) 1 KĐŠĐB Du-ma-na DUMU Kà-ma-li-a (silindir mühür baskısı A) 2 GAL æá-ba-tim ša GAL sí-ki-tim 3 KĐŠĐB Wa-áš-hu-wa-ni DUMU Tur 4 -ha-lá 15 E. Yalçın-M. Ertem 1997, s. 208 v.d. 16 S. Erkut 1990, s. 2-3. 17 Bu şehrin lokalizasyonu hakkındaki görüşler için bkz. G. Barjamovic 2011, s. 242-266. 18 S. Erkut 1990, s. 4-5. 19 Bu konuda bkz. S. Erkut 1990, s. 5; krş. A. Ünal 2007, s. 170-171. 20 S. Erkut 1990, s. 5. 21 M. Çayır, Kültepe de 1997 de Bulunan Tabletlerin Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, s. 60-63.

Kültepe Tabletlerinde Geçen Yeni Bir Unvan, Rabi Æābātim 307 4 GAL lá-sí-me ša GAL sí-ki-tim 5 KĐŠĐB d EN.ZU-ba-ni DUMU Ì-lí-a-lim 6 KĐŠĐB En-um-A-šur DUMU A-na-za (damga mühür baskısı) 7 KĐŠĐB Lu-hu-ra-ah-šu DUMU Ki-il 5 -tù-lá K. 8 KĐŠĐB Wa-lí-wa-lí 9 a-ší-tí-šu (damga mühür baskısı) Ay. 10 ½ ma-na KÙ.BABBAR ší-im 11 A-li-ah-šu-šar (silindir mühür baskısı B) 12 GÉME a-na Lu-hu-ra-ah-šu 13 ú Wa-lí-wa-lí a-ší-tí-šu 14 A-šur-ma-lik iš-qúl 15 a-ma-at / A-šur-ma-lik 16 šu-ma / ma-ma-an / a-na hu-bu-ul 17 a-wi-lim / a-ší-tí-šu ú GÉME 18 lu ša tù-zi-ni 19 i-tù-wa-ar 2 ma-na KÙ.BABBAR 20 i-ša-qú-lu / ú Lu-hu-ra-ah-šu 21 ù Wa-lí-wa-lí K. 22 a-ša-sú / ú-ša-hu-tù 23 šu-ma / GÉME / iš-ta-lá-al-šu (silindir mühür baskısı C) 24 GÉME A-li-ah-šu-šar 25 a-na ší-mì-im Sol k. 26 a-šar / li-bi 4 -i-šu / i-da-an-ší 27 ma-ma-an / a-na A-šur-ma-lik 28 lá i-tù-ar

308 Murat ÇAYIR 1-2) rabi sikkitim in hizmetinde çalışan tuzcular âmiri Kammaliya nın 3-4) oğlu Dumana nın mührü; rabi sikkitim in hizmetinde çalışan haberciler 5) âmiri Turhala nın oğlu Wašhuwani nin mührü; Đlī-alum un oğlu Su en-bāni nin mührü; 6) Anaza nın oğlu Ennum-Aššur un mührü; 7-9) Kiltula nın oğlu Luhurahšu nun mührü; karısı Waliwali nin mührü. 10-14) Aššur-malik, Luhurahšu ve karısı Waliwali ye cariye Aliahšušar ın fiyatı (olarak) ½ mina gümüş ödedi. 14) (O artık) Aššur-malik in cariyesidir. 16-22) Eğer herhangi bir kimse adamın, karısının ve kadın kölenin borcu için ya da tuzinnum (için) hak iddia ederse, 2 mina gümüşü ödeyecekler ve Luhurahšu ve karısı Waliwali borcu temizleyecekler. 23-28) Eğer cariye ona (Aššurmalik e) saygısızca davranırsa, o (Aššur-malik) cariye Aliahšušar ı istediği birisine satacak. Hiç kimse Aššur-malik e hak iddiasında bulunmayacak. Açıklamalar: St. 2: rabi æābātim: Kültepe tabletlerinde, Akadça rabium büyük, şef, âmir kelimesinin Sumercesi GAL ile teşkil edilmiş, yüksek dereceli memurları ve bazı mesleklerin yöneticilerini gösteren 50 kadar unvan geçmektedir. Metinlerde bu unvanları taşıyan kimselerin görevleri konusunda fazla bir bilgi bulunmamasına rağmen, çok azı dışında, verdikleri hizmetleri kelimelerin anlamlarından kolayca anlayabiliyoruz. 22 tuzcular âmiri ne ilk defa burada rastlıyoruz. Bu görevlinin rabi sikkitim in hizmetinde çalıştığı anlaşılmaktadır. 23 rabi sikkitim/sikkatim, rabi simmiltim den sonra, saray teşkilatında görev yapan en yüksek dereceli memurdu. Fakat nasıl bir görev yürüttüğü konusunda kesin bir şey söyleyemiyoruz. E.Bilgiç, bu yöneticinin ordu komutanı 24 ; P. Garelli maden ticaretini denetleyen görevli 25 ; C.Günbattı ise panayır yerinden sorumlu olan kimselerin başı 26 olabileceğini belirtmiştir. Metinlerde tuzcu, ša MUN / ša æābtim şeklinde geçmektedir. 27 J.G. Dercksen, TC 3, 214 B:6 daki KĐŠĐB Haduwan ša MUN ifadesini Seal of 22 Bu unvanlar için bkz. K.R. Veenhof 2008, s. 220-224. 23 rabi æābatim ve metinimizde geçen rabi lāsime haberciler âmiri dışında, rabi m- ūøêm mūøi um memurlarının âmiri, rabi øābim işçiler âmiri ve rabi alahinnim kâhyalar âmiri nin de rabi sikkitim in hizmetinde çalıştıklarını görüyoruz (Bkz. K.R. Veenhof 2008, s. 220-224). 24 E. Bilgiç 1948, s. 504. 25 P. Garelli 1963, s. 217, n. 4. 26 C. Günbattı 1999, s. 82. 27 CAD Æ, s. 15.

Kültepe Tabletlerinde Geçen Yeni Bir Unvan, Rabi Æābātim 309 Haduwan, of the salt olarak tercüme etmiştir. 28 V. Donbaz bu görüşe katılmayarak, ucuz bir madde olduğu için tuzla ilgili bir yöneticiye ihtiyaç olmadığını belirtmiştir. 29 Ona göre MUN işareti GÍR (patrum) olarak okunmalıdır. Yayınlanmamış Kt. 86/k 153 A: 2-3 deki KĐŠĐB ŞA ša æá-ábtim Tuzcu ŞA (şahıs adı) nın mührü 30 ve Kt. ş/k 3:3 de geçen KĐŠĐB Peruwa ša MUN Tuzcu Peruwa nın mührü 31 sözleri ve tuz ile ilgili işleri denetleyen yüksek dereceli bir memurun bulunması, Donbaz ın görüşünün isabetli olmadığını göstermektedir. St. 18: tuzinnum: Sadece Kültepe metinlerinde rastladığımız bu kelime için, CAD T, s. 493b de, seller with right of pre-emption, redeemer ; CDA, s. 63 te potential claimant karşılıkları verilmiştir. E. Bilgiç, tuzinnum ile Hititçe tuzzi- ordu kelimesi arasında bir ilişki olabileceğini söylemiştir. 32 F. Starke, tuzzi- ve tuzinnum un etimolojik olarak birbirine benzediğini 33 ; J.Tischler ise iki kelime arasında akrabalık bulunabileceğini ancak bunu şüpheyle karşılamak gerektiğini belirtmiştir. 34 K. Hecker tuzinnum u işveren ; 35 B. Kienast, satın alınan bir şey için rehin verilen kişi 36 ; W. Farber ise öncelikli alım hakkı 37 olarak tercüme etmiştir. C. Günbattı, tuzinnum ile birlikte geçen ubadinnum ların, asıl mülkiyeti başkasına ait olan ve işletme özelliği bulunan bir emlak üzerinde, bilinmeyen bazı imtiyazlara sahip kiracılar olduklarını söylemektedir. 38 tuzinnum ların ise, ubadinnum ların içerisinde yer alan daha alt rütbedeki kimseleri gösterdiğini ifade etmiştir. 39 J. G. Dercksen, tuzinnum ve ubadinnum kelimeleri ile ilgili, metin yerlerini de vererek detaylı bir çalışma yapmış, tuzinnum un, arhalum ve unuššum gibi yükümlülüklere bağlantılı olduğunu ve askerî bir görevi 28 J. G. Dercksen 2004, s. 173. 29 V. Donbaz 2010, s. 107. 30 K.R. Veenhof 2003, s. 25. 31 C. Günbattı 2013, s. 60. 32 E. Bilgiç 1953, s. 40-42. 33 F. Strake 1993, s. 25. 34 J. Tischler 1994, s. 501. 35 K. Hecker 1980, s. 71. 36 B. Kienast 1984, s. 65. 37 W. Farber 1990, s. 201. 38 C. Günbattı 1989, s. 59. 39 C. Günbattı 1989, s. 56-57.

310 Murat ÇAYIR yerine getirmekle yükümlü, tarım arazisinin kiracısı olarak tercüme edilebileceğini belirtmiştir. 40 Eldeki bilgilerle kelimenin anlamı konusunda kesin bir hükme varmak zordur. C. Günbattı ve J.G. Dercksen in görüşleri doğrultusunda; kelimenin etimolojik olarak Hititçe tuzzi ordu kelimesiyle olan benzerliğini de göz önünde bulundurarak; tuzinnum un, askerî nitelikteki tarım arazileri ve bunları kiracı olarak kullanan kimseler karşılığında kullanıldığını söyleyebiliriz. St.23: iš-ta-lá-al-šu: šalālum saygısızca davranmak, CAD, Š/I, s.202b; CDA s.350. Sonuç olarak, Kültepe tabletlerinde çok az geçen ṭābtum tuz, šeqel ile tartılan; karpatum, naruqqum, nabīt ve SÌLA (qû/qa) gibi hacim ölçüleriyle ölçülen ucuz bir madde olarak karşımıza çıkmaktadır. Asur Ticaret Kolonileri Devri nde, ša MUN / ša ṭābtim tuzcu olarak anılan bir meslek erbabının ve daha da önemlisi rabi sikkatim e bağlı olarak çalışan ve tuz ticareti ile ilgili işleri denetleyen rabi ṭābātim tuzcular âmiri unvanını taşıyan yüksek dereceli bir yöneticinin bulunması, tuzun kontrollü bir şekilde alınıp satılan önemli bir ürün olduğunu göstermektedir. Hititçe belgelerde geçen Durmitta, Duhdušna, Kalapiya, Kawarna ve Šarmana gibi tuz elde edilen merkezler, Anadolu da bulunan zengin tuz yataklarının eskiçağlarda da bilindiğini göstermektedir. Kt. 97/k 149 ön yüz 40 J.G. Dercksen 2004, s. 147-148.

Kültepe Tabletlerinde Geçen Yeni Bir Unvan, Rabi Æābātim 311 alt kenar Kt. 97/k 149 arka yüz üst kenar

312 Murat ÇAYIR sol kenar

Kültepe Tabletlerinde Geçen Yeni Bir Unvan, Rabi Æābātim 313 KAYNAKÇA VE KISALTMALAR Đ. ALBAYRAK 1998 Koloni Çağında Yerli Bir Bayan Madawada, 3. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri, s. 1-14. 2006 KT 4: Ankara Kültepe Tabletleri 4, Ankara. G. BARJAMOVĐC 2011 A Historical Geography of Ancient Anatolia in the Assyrian Colony Period, Copenhagen. BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of J.B. Nies (New Haven). E.BĐLGĐÇ 1948 Anadolu nun Đlk Tarihî Çağının Ana Hatları ile Rekonstrüksiyonu, DTCFD 6, s. 489-516. 1953 Kapadokya Metinlerinde Geçen Yerli Appellatifler ve Bunların Eski Anadolu Dilleri Đçerisindeki Yeri, DTCFY 89, Ankara. CAD The Assyrian Dictionary of The Oriental Institute of The University of Chicago. CDA Concise Dictionary of Akkadian (Wiesbaden). CCT Cuneiform Texts from Cappadocian Tablets in The British Museum (London). J.G. DERCKSEN 2004 Some Elements of Old Anatolian Society in Kaniš, Assyria and Beyond, Studies Presented to Mogens Trolle Larsen, Nederlands Instituut voor Het Nabije Oesten, PIHANS C, s. 137-177. V. DONBAZ 2010 Yüksek Makamlar Tarafından Onaylanan iqqātē Belgeleri Rubā um Prens ve Rabi Simmiltim Merdiven Büyüğü, Anadolu nun Önsözü Kültepe Kaniş- Karumu, s. 104-108. S.ERKUT 1990 Hititlerde Tuz ve Kullanımı, Belleten Cilt LIV, Sayı 209, s. 1-7. W. FARBER 1990 Hanum kauft Gadagada: Eine altasyyrische Selbstverkaufs-Urkunde, Aula Orientalis 8, s. 197-205. P.GARELLĐ 1963 AC: Les Assyriens en Cappadoce, Bibliothèque archéologique et historique de l institut français d archéologie d Istanbul XIX, Paris.

314 Murat ÇAYIR C.GÜNBATTI 1989 Ev Satışı ile Đlgili Beş Kültepe Tableti ve Bunlardan Çıkan Bazı Sonuçlar, Belleten 206, s. 51-62. 1999 Asur Ticaret Kolonileri Devri nde Anadolu Kralları ile Asurlu Tüccarlar Arasındaki Đlişkilere Işık Tutan Đki Yeni belge, XII. TTK, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, s. 75-83. 2013 Harsamna Kralı Hurmeli ye Gönderilen Mektup ve Kaniš Kralları, Ankara (Basımda). K.HECKER 1980 Zur Beurkundung von Kauf und Vekauf im Altasyyrischen, WO 11, s. 64-75. B.KĐENAST 1984 Das altassyrische Kaufvertragsrecht, FAOS Bh. 1, Stuttgart. OIP Oriental Institute Publications (Chicago). E. ÖZ 2011 Çivi Yazılı Belgelere Göre Eski Anadolu Mutfağında Bir Besin Maddesi: Tuz, International Journal of History Studies, Volume 3/3, s. 309-317. F. STARKE 1993 Zur Herkunft von Akkad. ta/urgumannu(m),dolmetscher, WO 24, s. 20-38. TC Tablettes cappadociennes du Louvre (Paris). J. TĐSCHLER 1994 Hethitisches Etymologisches Glossar III/10, D/3, s.501. TTC Trente Tablettes Cappadociennes (Paris). A. ÜNAL 2007 Anadolu nun En Eski Yemekleri, Hititler ve Çağdaşı Toplumlarda Mutfak Kültürü, Đstanbul. K.R. VEENHOF 2003 The Old Assyrian List of Year Eponyms from Karum Kanish and Its Chronological Implications, TTKY VI/ 64. 2008 Mesopotamia, The Old Assyrian Period, Orbis Biblicus en Orientalis 160/5, Göttingen. 2010 KT 5: Kültepe Tabletleri 5: The Archive of Kuliya son of Ali-abum (Kt. 92/k 188-263), TTYK VI/33 c, Ankara E.YALÇIN-M. ERTEM 1997 Deniz Tuzlalarının Türkiye Tuz Potansiyelindeki Yeri, 2. Endüstriyel Hammaddeler Sempozyumu, s. 208-215, Đzmir.