ÇOCUK OYUN ALANLARI VE TRABZON KENTİ ÖLÇEĞİNDE BİR İNCELEME Ozge Volkan AKSU¹ Fahrettin ULU Peyzaj Yük. Mim. Orman Yük. Müh. (¹)Doğu Karadeniz Ormancılık. Araştırma Müdürlüğü-Trabzon ÖZET Kentsel kamusal açık yeşil alanların en önemli parçalarından biride çocuk oyun alanlarıdır. Kentsel yaşamın getirdiği zorunluluklar ve teknolojik gelişmelerden dolayı kapalı mekanlarda yaşamak zorunda kalan çocuklar için çocuk oyun alanları, oyun gereksinimlerini karşılayan en önemli mekanlardır. Ayrıca konut bahçeleri ve sokaklarda oyun kavramının, kentleşme süreci ile ortadan kalkmaya başlaması da yeni oyun mekanlarını gerekli hale getirmiştir. Bu çalışmada Trabzon kentinde yer alan çocuk oyun alanlarının mahalleler düzeyinde dağılımı incelenmiştir. Çocuk oyun alanlarının büyüklükleri, çocuk nüfüsu ile ilişkilendirilerek yeterlilikleri ortaya koyulmaya çalışılmış ve genel bir gözlem ile değerlendirme yoluna gidilmiştir. Anahtar Kelimeler: Açık ve yeşil alan, Çocuk, Çocuk oyun alanı, CHILDREN PLAYGRAUNDS AND SCALE OF TRABZON IN STUDY ABSTRACT The most important one of the parts of the urban public open-green areas is child playgrounds. Child playgrounds for children who are compelled to to live in closed areas due to the essentials of life and technological improvements existed by the urban life, are the foremost places that compensate the game needs. Furthermore, the game concept in residence gardens and streets is beginning to put away as well with urbanization period, the new game residence is to be essential. In this study distribution of street s level of Child playgrounds which is located in the Trabzon city had been examined. That has been try to reveal its sufficiencies of the size of Child playgrounds as related with the child population and has made an evaluation with a general observation. Keywords: Open-green space, Children, Children playground 102
1. GİRİŞ Oyun çocuğun bedensel, ruhsal, duygusal, zihinsel ve sosyal açıdan gelişimini sağlayan önemli bir gereksinimdir. Önceleri çocuklar oyun gereksinimlerini bahçelerinde veya sokakta arkadaşlarıyla oyun araçlarını kendileri yaratarak oynarlardı. Günümüzde ise özellikle büyük kentlerde artan trafik ve hızlı kentleşme nedeniyle çocukların oyun için kullandıkları alanlar nerede ise ortadan kalkmıştır. İyi tasarımlanmış çocuk oyun alanları birçok yönden yarar sağlar. Çocuk orada vücudunu kullanmayı, tehlikeyi tanımayı, onu yenmeyi ve korkuları ile başa çıkmayı öğrenir. İşbirliği ve dayanışma duygusu gelişerek çevresine karşı girişken olur. Konsantrasyon yeteneğini, yaratıcılık gücünü arttırır (ÖZGENÇ ve ark., 1994). Şehir planlamalarında, çocuğu iç mekandan kurtarıp, o nu doğayla ve yaşıtlarıyla başbaşa bırakacak ve hayatı tanımasına yardımcı olacak mekanlar olan çocuk oyun alanlarına olan gereksinim gün geçtikçe artmaktadır. Bu ihtiyaç hem çocuğun bedensel gelişmesine yardımcı olacak fiziksel (motor) aktiviteler açısından, hem de çocuğun zihinsel gelişmesine, problemlere çözümler üretmesine, yaşıtları ve büyükleriyle ilişkiye geçebilmesini sağlayacak ruhsal (mental) aktiviteler açısından önemlidir. Bir toplumun geleceği olan çocukların hem fiziksel hem de psikolojik olarak sağlıklı yetişmesi, sağlıklı toplumlara ulaşmada önemli etkenlerden biri olduğu bilinen bir gerçektir (FANUSCU, 1994). Çocuk psikologlarının ve doktorlarının ortak kanısı, dış mekandan yoksun, kapalı alanlarda oyun oynamanın çocukların zihinsel, fiziksel ve sosyal gelişimlerini olumsuz yönde etkilediğidir. Bu nedenle Çocukları Şiddetten Koruma Ulusal Birliği (NSPCC) gibi kuruluşlar yerel yönetimlere çocukların güven içinde oynayabilecekleri, iyi tasarlanmış park alanları oluşturmaları çağrısında bulunmaktadırlar (YILMAZ ve ark., 2003). Oyun alanı, çocuğun sosyal, duygusal, bilişsel ve fiziksel gelişim ve eğitimi için esas olan aktivitelerini desteklemek için tasarlanmış mekansal bir eğitim çevresidir. Oyun mekanı farklı aktivitelere, strüktüre edilmiş oyunlar, yaratıcı oyunlar, doğal elemanlarla oyunlar, su ve kum oyunları, sessiz oyunlar, paylaşılan açık-alan oyunları gibi farklı oyun türlerine olanak sağlamaktadır. İyi tasarlanmış, iyi yönetilen bir oyun çevresi çocuklara motor becerilerin geliştirilmesi, sosyal gelişim, öğrenme, karar verme, fantezi oyun, eğlenmek için oyun oynama gibi gelişim fırsatları tanır (TEKKAYA, 2001). Kentleşme süreci içinde yaşanan sorunların başında gelen, kamusal mekanlar için açık yeşil alan yetersizliği, bu mekanların önemli bir parçası olan çocuk oyun alanları içinde söz konusudur. Trabzon kentinde yer alan çocuk oyun alanlarının mahallelere göre dağılımları her mahallenin çocuk nüfusu ile ilişkilendirilerek büyüklüklerinin yeterli olup olmadığı ortaya koyulmuştur. 103
2. ÇOCUK OYUN ALANLAR 2.1.Çocuk Oyun Alanlarının Sınıflandırılması 2.1.1. Amaçlarına Göre Çocuk Oyun Alanları Amaçlarına göre çocuk oyun alanları 4 ana grupta toplanabilir. Geleneksel oyun alanı: Standart oyun donanımına dayanır. Genellikle komşuluk birimlerinde parkların, konut ve okulların bir parçasıdırlar. Bu oyun alanı genellikle çeşitli salıncaklardan, kaydıraklardan, tahteravalli, dönme dolap, tırmanma çubukları gibi oyun aletlerinden oluşur. Geleneksel oyun alanı tek bir amaç için kullanılan araçların birleşimidir. Bu tür araçlar öncelikle egzersiz ve işlevsel oyun için tasarlanırlar ( SAĞSÖZ ve ark., 1996). Çağdaş oyun alanları: Bu tip oyun alanı yalnızca basit araçlardan oluşmuş oyun alanları gibi kolayca tanımlanamaz. Geleneksel oyun alanının tersine, hoşa giden farklı yükseklikteki düzenlemelerden, çeşitli strüktürlerden oyulmuş yapılardan, iyi kompoze edilmiş masal formları içinde tasarlanırlar. Renk ve yapılaşma bu tip oyun alanı tasarımının en önemli karakteristikleri olmuştur (SAĞSÖZ ve ark., 1996). Maceracı oyun alanları:bu oyun alanları genellikle boş olarak başlar ve çoğunlukla sınırlandırılır, çocuklar meraklarını yendikçe alanı tekrar tekrar keşfetmek ve planlamak için cesaretlenirler. Macera (serüven) oyun alanları çocuklara kendilerine sunulan malzemeleri istedikleri gibi kullanma ya da kullanmama ya da en önemlisi bu alanı istedikleri yönde dönüştürmeye olanak veren bir oyun mekanıdır (SAĞSÖZ ve ark., 1996). Yaratıcı oyun alanları:tasarım ve donanımda çeşitlenir. Genelde kum gibi şekillendirilebilir malzemeler bulunur. Su ve kum alanı, tırmanma, sallanma ve fantezi oyunu için karmaşık birimler bulunabilir. Yaratıcı oyun problem çözme konusunda çocuğa esnek bir yaklaşım kazanma fırsatı sağlar; ancak tasarımcı için bu oyunu sağlamak güçtür.hareket ettirilebilen ya da değiştirilebilen esnek elemanlar daha çok yaratıcı oyunu sağlar. Geleneksel oyun donanımının yaratıcı oyunu azalttığı görülür (TEKKAYA, 2001). 104
2.1.2. Büyüklüklerine Göre Çocuk Oyun Alanları Şehirlerin yeşil saha sistemlerinin bir kısmı olan çocuk oyun alanları, genel olarak 1-14 yaş grupları arasındaki çocukların yararlanabileceği oyun parkları olarak tanımlanmaktadır ve bunlar genellikle: 1. Çocuk bahçeleri (Playlot) 2. Oyun alanları (Playground) olarak iki ana bölümde incelenebilir. Çocuk Bahçeleri: Çocukların okul öncesi devresine ait oyun yerleridir. 1-3 ve 3-6 yaşlar arasındaki çocuklara hizmet edecek şekilde planlanırlar. Hemen her mahalle ünitesinde ve belirli bir ulaşılabilirlik mesafesi içinde yerleştirilmeleri gerekir.lewis (1957) e göre, genellikle bunlar için minimum ölçünün 250 m² olmak üzere ihtiyaca göre 500-1000 m² arasında değişmesi gerekliliğine değinmektedir (SAĞSÖZ ve ark., 1996). Daha küçük alanlarda yapılan planlamalar sadece oyun aletlerinin yığıldığı yerler olarak kalmaktadır. Bu tür alanlar planlanırken o mahalledeki çocukların 1/3 ünün aynı anda oyun alanlarında olacağı düşünülmeli ve alan ihtiyacı buna göre belirlenmelidir (Akdoğan, 1972). Çocuk bahçeleri barındırdığı oyun aletlerinin tek ya da çok işlevli olmasına ve malzeme özelliklerine göre geleneksel ve çağdaş olarak sınıflandırılırlar. Geleneksel çocuk bahçelerinde tahterevalli, salıncak, sallanma, tırmanma barları ve dönen tablalar vb. donatılar bulunur. Günümüz çocuk bahçeleri ise farklı form, doku ve renkte ve farklı yüksekliklerde oyun mekanlarından oluşmaktadır. Beton, fiberglas, ahşap malzemeden, canlı renkli oyun elemanları bulunur (VAR ve ark., 2004). Oyun alanları: Mahalle veya birlikleri için daha esaslı fonksiyonları olan açık sahalardır. Ana gayeleri 6-14 yaş arasındaki çocuklara hizmet etmek olmakla beraber, diğer yaş gruplarına belirli ölçüde yarayacak alan ve tesisleri de kapsar (Sağsöz ve ark, 1996). İyi planlanmış oyun alanı içinde okul öncesi çocuklar için küçük ölçüde bir oyun yeri yanında, daha büyük yaştakilerin kullanabileceği belirli spor aktivitelerine yarayışlı (jimnastik, futbol, voleybol, basketbol, tenis ve kurallara bağlı fizik hareketlerine imkan sağlayan gürültülü aktif oyun alanları) mekanlar olmalıdır (Var ve ark., 2004). Bu tür alanlar konut alanları içinde ana ulaşım sisteminin yakınında ve güvenli olarak ondan ayrılmış yerlerde bulunmalıdır. İlk ve orta dereceli okullara yakınve/veya bitişik olarak düşünülmesi uygundur. Planlama yapılırken de bulunacağı mahallenin nüfus yoğunluğuna bakılarak mekan büyüklükleri ve kapasiteler belirlenmelidir (Var ve ark., 2004). 105
2.2. Çocuk Oyun Alanlarının Standartları Yeşil alan donatımları için kentlerde ve kent çevresinde ayrılan alanlar ülkelere göre değişmektedir. Örneğin, Amerika da oyun alanları; çocuk bahçesi-ilkokul birlikteliği ve çocuk bahçesi-park birlikteliği şeklinde ele alınmıştır. Almanya da oyun ve çocuk bahçeleri için 0.5-2.4 m²/kişi lik bir değer öngörülmektedir. Avusturalya da 5000 kişinin yaşadığı bir mahallede oyun alanı olarak 14.000 m² önerilmiştir. Fransa da kent içi oyu alanlarında çocuk başına 5 m² lik alan, serbest oyun alanlarında ise çocuk başına 10 m² lik alan önerilmiştir. İngiltere de ise çocuk başına düşen öneri oyun alanı 24.1 m² dir. (YILMAZ ve ark, 2003). Ülkemizde ise çocuk oyun alanları, Çocuk Bahçesi olarak ele alınmakta, alan ihtiyaçları ise kent plancılarına göre değişiklik göstermektedir. Apartman tipi yerleşim ünitelerinde çocuk bahçesinin 1000 m² den az olmaması savunulurken, bazı araştırmacılara göre ise her çocuk için 6.5 m² ayrılarak, en küçük çocuk bahçesinin 250 m² den küçük olmaması ve yerleşim alanı büyüdükçe 250-1000 m² ye kadar genişlemesi önerilmektedir. 2 Eylül 1999 tarih ve 23804 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan imar kanunda 10 m² kişilik öneri yeşil alan değeri dikkate alınarak, kişi başına yaklaşık 2.14 m² çocuk oyun alanı öngörüldüğü belirlenmiştir. (YILMAZ ve ark, 20003). 3. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmada Trabzon kenti için çocuk oyun alanları büyüklükleri açısından ele alınmış ve değerlendirilmiştir. Trabzon Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğü nden alınan çocuk oyun alanlarına ait veriler 2000 yılı nüfus sayımı verileri ile ilişkilendirilerek mahalleler düzeyinde çocuk oyun alanları hesaplanmıştır. Ayrıca oyun alanlarının fonksiyonel ve görsel durumu da incelenmiş ve çözüm önerileri sunulmaya çalışılmıştır. 4. BULGULAR Trabzon kentinde belediye sınırları içinde yer alan 34 mahallede bulunan çocuk oyun alanlarının mahallelere göre dağılımı hesaplanarak Tablo 1 de verilmiştir. 2000 yılı verilerine göre 0-15 yaş grubu çocuk nüfusu 100.341 dir. Toplam çocuk oyun alanı sayısı 84 dür. Toplam çocuk oyun alanı 25.748 m² dir. Çocuk başına düşen oyun alanı ise, Toplam çocuk oyun alanı (25748 m²)/toplam çocuk nüfusu (100.341) şeklinde hesaplandığında ortalama 0.31 m² dir (Tablo 1). 106
Tablo 1. Çocuk Oyun Alanlarının Mahallelere Göre Dağılımı Mahalle Adı Nüfus Çocuk Oyun Toplam Oyun (0-15 yaş) Alanı Sayısı (Adet) Çocuk Oyun (m²/kişi) Alanı (m²) 1 Aydınlıkevler 3402 6 990 0.29 2 Bahçecik 3824 1 400 0.10 3 Boztepe 6035 5 1233 0.2 4 1 Nolu Beşirli 3057 2 782 0.26 5 2 Nolu Beşirli 5850 4 1400 0.24 6 2 Nolu Bostancı 603 2 430 0.71 7 Çarşı 1106 1 714 0.65 8 Çömlekçi 1552 2 506 0.33 9 Değirmendere 1618 4 1665 0.99 10 Esentepe 2564 1 650 0.25 11 1 Nolu Erdoğdu 5615 1 120 0.02 12 2 Nolu Erdoğdu 4298 6 1475 0.34 13 3 Nolu Erdoğdu 5292 7 3004 0.57 14 Fatih 5498 4 1387 0.25 15 Gülbaharhatun 2304 1 713 0.31 16 Gazipaşa 2610 1 324 0.12 17 Hızırbey 1803 1 130 0.07 18 İskenderpaşa 1422 1 280 0.2 19 İnönü 6426 3 485 0.08 20 Kalkınma 3420 3 954 0.28 21 Kemerkaya 1530 2 1435 0.94 22 Karşıyaka 2163 1 414 0.19 23 Konaklar 1804 1 133 0.07 24 Kaymaklı 2642 1 120 0.05 25 Ortahisar 1742 1 80 0.05 26 Pazarkapı 1507 2 330 0.22 27 Sanayi 1355 2 605 0.45 28 Soğuksu 2902 5 1173 0.4 29 Toklu 4358 4 882 0.2 30 Yalı 2284 3 890 0.39 31 Yenimahalle 1298 1 693 0.53 32 Yenicuma 4005 1 208 0.05 33 Yeşiltepe 3456 3 553 0.16 34 Zafer 996 1 590 0.6 Toplam 100.341 84 25748 Ortalama 0.31 Alanı Kişi başına 2.14 m² lik çocuk oyun alanı standardından hareketle Trabzon da 214.729 m² çocuk oyun alanı olması gerekmektedir. Bir başka deyişle 188.981 m² lik bir alan gereksinimi vardır. 107
5. SONUÇ VE ÖNERİLER Yapılan çalışmada görüldüğü gibi Trabzon kentinde yer alan çocuk oyun alanları yeterli düzeyde değildir. Toplam 84 çocuk oyun alanından hiç birinde kişi başına düşmesi gereken 2.14 m² lik standart mevcut değildir. Çocuk oyun alanı demek zaten yetersiz olan bir alan içerisinde bir köşeye bir iki oyun elemanı yerleştirmek olarak algılanmamalıdır. Trabzon kentinde bulunan çocuk oyun alanlarının tamamında bu olumsuz durumu gözlemlemek mümkündür. Seçilen oyun elemanları ne kadar iyi olursa olsun yerleştirilecek alan ile ilişkilendirilmezse, yani alan da tasarım yapılmazsa çocuk oyun alanından söz etmekte mümkün değildir. Bir başka ifade ile çocuk oyun alanı kavramının ana bileşenlerini oyun alanı, oyun ögeleri ve tasarım oluşturmaktadır. Çocuk oyun alanları tasarımında dikkat edilmesi gereken noktaları aşağıdaki gibi özetlemek olanaklıdır; 1. Bu tip olanaklara görsel ve fiziksel erişimin kolay olması, 2. Yaya ulaşımının taşıt yolları ile kesintiye uğramaması, 3. İş bölgelerine yakın olması, 4. Komşuluk birimi içindeki diğer açık alanlarda kolayca ayırdedilmesi için bazı zemin ve sınır özellikleri taşımalı, 5. Davet edici olması, 6. Komşuluk birimi içinde her eve yakın olacak biçimde olabildiğince lineer olması, 7. Mikro-klimasının konfor koşullarında olması, 8. Oyun alanının oyunun örgütlenişine göre uygun olması, 9. Her türlü kazayı önleyici biçimde tasarlanması, 10. Olanaklıysa, 6-11 ve 12-18 yaş grubunun oyun ve spor etkinliklerinin ayrı çözülmesi şeklinde sıralanabilir (GÜR, 1999). İmar yönetmeliklerinin sadece nicelik değil nitelik açısından da gözden geçirilmesinin zamanı gelmiştir. Konut, Toplu Konut, Sosyal Konut Yönetmelik ve Standartları, Çocuk Oyun Alanı Standartları öneriler doğrultusunda revizyondan geçirilmeli ve uygulamada yaptırım sağlanmalıdır (GÜR, 1999). Bu bağlamda halen kullanılan bu çocuk oyun alanlarının ve oyun elemanlarının tekrar gözden geçirilerek yeniden düzenlenmesi ve gereksinimler doğrultusunda yeni oyun alanları kurulması gerekmektedir. Bu alanların kullanıcıları olan çocukların istekleri yapılacak anket çalışmaları ile belirlenmeli ve her mahalle için çocuk yaşı, cinsiyeti, sayısı,özürlülük durumu vb. özellikler göz önünde bulundurularak çocuk oyun alanları yapılandırılmalıdır. 108
KAYNAKLAR ÖZGEN, Y., ÖZGÜNÇ, İ. M., 1994. Çocuk Oyun Bahçelerinde Tasarım Sorunları. İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Sayı 1-2, Cilt 44, İstanbul FANUSCU, E.M., 1994. Çocuk Oyun Alanları. İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Sayı 1-2, Cilt 44, İstanbul YILMAZ, S., BULUT, Z., 2003. Kentsel Mekanlarda Çocuk Oyun Alanlarının Yeri ve Önemi. Erzurum Örneği. Milli Eğitim Dergisi, Sayı 158, Ankara TEKKAYA, E., 2001. Tasarlanmış Çocuk Hakları: Ankara Çocuk Oyun Alanları. Milli Eğitim Dergisi, Sayı 151, Ankara SAĞSÖZ, A., KARADAYI, A., AKSU, V., 1996. Kent Mekanlarında Parklar, Çocuk Oyun Alanları: Trabzon Kenti Ölçeğinde Bir İnceleme. VII. Kentsel Tasarım ve Uygulamalar Sempozyumu, Mimar Sinan Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Böl., 23-24 Mayıs 1996, İstanbul AKDOĞAN, G., 1972. Beş Büyük Şehirde Çocuk Oyun Alanları, Okul Bahçeleri ve Spor Alanlarının Yeterlilikleri ve Planlama Prensipleri Üzerine Bir Çalışma. AÜ. Ziraat Fak. Yayını, No:522, Ankara VAR, M., ACAR, H., 2004. Peyzaj Mimarlığında Çocuk Oyun Alanları ve Önemi, Gazi Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Cilt:4, No:1, Kastamonu GÜR, Ş.Ö., 1999. Çocuk ve Mekan, I. İstanbul Kurultayı, Bildiriler Kitabı, İstanbul Çocuklar Vakfı, İstanbul 109