T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2961 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1916 TÜRK YE N N KÜLTÜREL M RASI-II Yazarlar Prof.Dr. Ali BAfi (Ünite 1) Ö r.gör. Cengiz BEKTAfi (Ünite 2) Prof.Dr. R. Hüseyin ÜNAL (Ünite 3) Prof.Dr. Mustafa AKPOLAT (Ünite 4) Doç.Dr. Nurflen ÖZKUL FINDIK, Yrd.Doç.Dr. Nurdan KÜÇÜKHASKÖYLÜ (Ünite 5) Prof.Dr. Sema DO AN, Yrd.Doç.Dr. Nurdan KÜÇÜKHASKÖYLÜ (Ünite 6) Prof.Dr. Bülent ALANER (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Çi dem KARA (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Canan PARLA ANADOLU ÜN VERS TES
Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flmanlar Emine Koyuncu Gözde Metin Grafiker Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Türkiye nin Kültürel Miras -II ISBN 978-975-06-1623-5 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 1.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013
çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler... 2 G R fi... 3 ÇOK TANRILI DÖNEME A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER.. 3 Göbekli Tepe... 3 Ana Tanr ça (Kybele-Artemis) Kültü... 5 Apollon Kültü... 6 Letoon Kutsal Alan... 6 Yaz l kaya... 6 Nemrut Da... 7 HR ST YANLIK DÖNEM NE A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER... 8 Hatay St. Pierre Kilisesi... 8 Yalvaç St. Paulus Kilisesi... 9 Tarsus St. Paulus Kilisesi ve Kuyusu... 10 Demre St. Nikolaos (Noel Baba) Kilisesi... 11 Efes Meryem Ana Evi... 11 Sumela Manast r... 12 Ashab- Kehf (Yedi Uyurlar)... 13 SLAM DÖNEME A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER... 14 fianl urfa ve Harran... 14 Battal Gazi ve Külliyesi... 16 Hac Bektâfl- Velî ve Külliyesi... 16 Mevlâna ve Külliyesi... 19 Hac Bayrâm- Velî ve Külliyesi... 22 Somuncu Baba... 23 Eyüp Sultan ve Külliyesi... 24 Emir Sultan ve Külliyesi... 25 Topkap Saray Kutsal Emanetler Bölümü... 25 Gelibolu Yar madas (fiehitlik)... 26 An tkabir... 28 Özet... 30 Kendimizi S nayal m... 31 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 32 S ra Sizde Yan t Anahtar... 32 Yararlan lan Kaynaklar... 33 Türkiye de Sivil ve Kamusal Mimar... 34 G R fi... 35 S V L YAPILAR... 36 Evler... 36 Saray, Köflk, Kas r ve Tafl Odalar... 41 KAMU YAPILARI... 43 Sa l k Yap lar ve Darüflflifalar... 43 Su Kemerleri, Hamamlar ve Çeflmeler... 45 Kitapl k ve Okullar... 51 1. ÜN TE 2. ÜN TE
iv çindekiler Ticaret Yap lar... 56 Spor Tesisleri... 60 Özet... 62 Kendimizi S nayal m... 63 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 64 S ra Sizde Yan t Anahtar... 64 Yararlan lan Kaynaklar... 65 3. ÜN TE 4. ÜN TE Türkiye de Kervanyollar ve Kervansaraylar... 66 G R fi... 67 SELÇUKLU DÖNEM ÖNCES NDE ANADOLU YOLLARI... 68 Hitit Dönemi Yollar... 68 Kral Yolu... 70 Roma Dönemi Yollar... 70 Bizans Dönemi Yollar ve pek Yolu... 71 SELÇUKLULARIN ANADOLU YU FETH ; HAÇLI SEFERLER... 72 13. YÜZYILDA ANADOLU DA S YAS DURUM VE T CARET... 73 Anadolu dan hraç Edilen Ürünler... 75 Anadolu nun thal Etti i Ürünler... 76 SELÇUKLU DÖNEM NDE ANADOLU YOLLARI... 76 Anadolu Selçuklu Hanlar... 77 Hanlar n nfla Edilifl Nedenleri... 78 Hanlarda Yolculara Verilen Hizmetler... 79 Selçuklu Hanlar n n Mimari Kökeni... 81 Selçuklu Hanlar n n Mimari Özellikleri... 82 OSMANLI DÖNEM NDE ANADOLU YOLLARI... 89 Rumeli Yol fiebekesi... 89 Anadolu Yol fiebekesi... 90 Tali Yollar... 92 Osmanl Dönemi Hanlar... 92 Osmanl Dönemi Hanlar n n Mimari Özellikleri... 93 Menzil Hanlar... 93 Menzil Külliyeleri çinde Yer Alan Hanlar... 93 fiehir çi Hanlar... 94 Özet... 98 Kendimizi S nayal m... 99 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 100 S ra Sizde Yan t Anahtar... 100 Yararlan lan Kaynaklar... 101 Türkiye de Surlar, Kaleler ve Köprüler... 102 G R fi... 103 SURLAR... 104 stanbul Surlar... 104 Diyarbak r Surlar... 106 KALELER... 109 Rumeli Hisar (Bo azkesen Kalesi)... 109 Kadifekale... 110 Bodrum Kalesi... 113 Gaziantep Kalesi... 115
çindekiler v Bakras Kalesi... 118 KÖPRÜLER... 121 Cendere Köprüsü... 122 Malabadi Köprüsü... 122 Diyarbak r Ongözlü Köprü (Dicle)... 123 Irgandi Köprüsü... 123 Uzunköprü (Trakya)... 124 Büyükçekmece Köprüsü... 124 Özet... 126 Kendimizi S nayal m... 127 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 128 S ra Sizde Yan t Anahtar... 128 Yararlan lan Kaynaklar... 128 Türkiye de El ve Kitap Sanatlar... 130 G R fi... 131 SERAM K, Ç N VE CAM SANATLARI... 131 Seramik Sanat... 132 Çini Sanat... 138 Cam Sanat... 142 K TAP SANATLARI... 144 Hat Sanat... 144 Tezhip Sanat... 145 Minyatür Sanat... 146 Cilt Sanat... 149 HALI SANATI... 150 MADEN SANATI... 152 AHfiAP SANATI... 156 Özet... 160 Kendimizi S nayal m... 161 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 162 S ra Sizde Yan t Anahtar... 162 Yararlan lan Kaynaklar... 162 Türkiye de Modernleflme Sürecinde Resim ve Heykel Sanat... 164 G R fi... 165 OSMANLI DÖNEM NDE RES M VE HEYKEL SANATI... 170 CUMHUR YET DÖNEM NDE RES M VE HEYKEL SANATI... 178 Özet... 183 Kendimizi S nayal m... 184 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 185 S ra Sizde Yan t Anahtar... 185 Yararlan lan Kaynaklar... 186 Türkiye de Müzik...... 188 G R fi... 189 MÜZ OLUfiTURAN ÖGELER VE BATILI ANLAMDA DÖNEMLER... 190 Müzi in Dönemleri... 190 Müzikte Üç Büyük Oluflum Evresi... 191 5. ÜN TE 6. ÜN TE 7. ÜN TE
vi çindekiler ANT K ANADOLU... 192 TÜRK MÜZ K TAR H KAVRAMI VE SINIFLANDIRMA... 193 HALK MÜZ VE ULUSAL KÜLTÜR... 194 KLAS K TÜRK MAKAMLARININ KÖKEN... 198 OSMANLILARDA MEHTERHANE... 200 Teflkilat... 200 Mehter Müzi i... 201 Mehter Çalg lar... 201 Mehter Duas... 201 Mehter Harp Duas... 202 BATI MÜZ K SANATININ CUMHUR YET TÜRK YE S NDEK ÖYKÜSÜ.. 202 mparatorluk Dönemi ve Bafllang ç... 202 Cumhuriyet Türkiyesi... 203 Özet... 206 Kendimizi S nayal m... 207 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 208 S ra Sizde Yan t Anahtar... 208 Yararlan lan Kaynaklar... 209 8. ÜN TE Türkiye de Mutfak ve Yeme çme Kültürü... 210 G R fi... 211 Baz Adland rmalar... 212 TAR HÎ KÖKLER... 213 lk Kaynaklar... 213 Osmanl Saray Mutfa... 213 Kültürel Miras Niteli i... 215 YEMEK KÜLTÜRÜ ARAfiTIRMA YÖNTEMLER... 217 Claude Lévi-Strauss - Evrensel Piflirme Teknikleri... 217 Mary Douglas - Kal plaflm fl Yemek Düzeni... 218 Pierre Bourdieu -Damak Tad n n Hiyerarflisi... 219 Y YECEK ELDE ETME STRATEJ LER... 220 Stratejiler Aç s ndan Yemek Kültürümüz... 221 Çoklu G da Elde Etme Yollar... 223 Yeni G da Sistemine Tepkiler... 224 Ülkemizdeki Çoklu G da Elde Etme Yollar... 225 YEME HAZIRLAMA VE P fi RME SÜREC... 226 Geleneksel Yemek Kültürünü S n flamak... 226 Yeme i Piflirenler... 229 Piflirme Teknikleri... 230 Ö ünü Oluflturan Yiyecekler... 231 YEME N SUNUMU/TÜKET M... 234 Özet... 238 Kendimizi S nayal m... 239 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 240 S ra Sizde Yan t Anahtar... 240 Yararlan lan Kaynaklar... 240 Sözlük... 243
Önsöz vii Önsöz Türkiye nin kültürel miras na olabildi ince genifl bir perspektifle bakmay amaçlayan Türkiye nin Kültürel Miras -I ve II adl ders kitaplar ndan ilkinde somut kültür varl klar m zdan Dünyan n Yedi Harikas ve UNESCO nun Dünya Kültür Miras Listesi nde bulunan eserlerin yan s ra Mimar Sinan ve eserleri ile Türkiye deki dini mimari ve mezar yap lar na yer verilmifltir. Türkiye nin Kültürel Miras -II adl bu ders kitab nda yer alan Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler bafll n tafl yan birinci ünitede, çok tanr l dönemlerden bafllayarak Hristiyanl k ve slami dönemlere ait soyut ve somut kültürel de erleri oluflturan kutsal inançlar ve kutsal yerler; Türkiye de Sivil ve Kamusal Mimari bafll kl ikinci ünitede Neolitik Ça dan bu yana infla edilen önemli yap türleri; Türkiye de Kervanyollar ve Kervansaraylar bafll kl üçüncü ünitede Hitit döneminden bafllayarak Anadolu yollar, ipek yolu, Orta Ça Anadolu sunun siyasi ve ticari durumu, Anadolu Selçuklu ve Osmanl Dönemi hanlar ve bu hanlar n mimari özellikleri; Türkiye de Surlar, Kaleler ve Köprüler bafll kl dördüncü ünitede tarihi surlar yla öne ç kan stanbul ve Diyarbak r kentlerinin surlar, stanbul Rumeli Hisar, zmir Kadife Kale, Bodrum, Gaziantep, Bakras Kaleleri ile Cendere, Malabadi, Ongözlü, Irgandi, Uzunköprü ve Büyükçekmece Köprüleri ele al nmaktad r. Türkiye de El ve Kitap sanatlar bafll kl beflinci ünitede seramik, çini, cam, hal, maden ve ahflap sanatlar ile kitap sanatlar ndan hat, tezhip, minyatür ve cilt sanatlar na; Türkiye de Modernleflme Sürecinde Resim ve Heykel Sanat bafll kl alt nc ünitede Osmanl ve Cumhuriyet Dönemi resim ve heykel sanatlar na; Türkiye de Müzik bafll kl yedinci ünitede, Antik dönemden günümüze müzi i oluflturan ögelere, Klasik Türk makamlar n n kökenine, Osmanl larda mehterhane ve Bat müzik sanat n n Cumhuriyet Türkiye sindeki durumuna; Türkiye de Mutfak ve Yeme çme Kültürü bafll kl sekizinci ünitede konunun tarihi kökenlerine, Osmanl saray mutfa na, yemek kültürü araflt rma yöntemlerine, yiyecek elde etme stratejilerine, yeme i haz rlama ve piflirme süreçleri ile sunum ve tüketimine yer verilmektedir. Türkiye nin kültürel birikimin çok bileflenli ve derinlikli yap s, kayna n bu birikimden alan soyut ve somut kültürel miras ve de erlerin tan n p tan t labilmesinde hiç bitmeyecek uzun soluklu, zorlu araflt rma ve çal flmalar gerektirmektedir. lkinde oldu u gibi, bu ciltte de bütünlüklü bir yaklafl m izlenerek belli bafll klar alt nda toplanmak suretiyle Türkiye nin soyut ve somut kültürel miras ve de- erlerinin olabildi ince tan t lmas na ve bu alandaki büyük bofllu un doldurulmas na çal fl lm flt r. Editör Prof.Dr. Canan PARLA
1TÜRK YE N N KÜLTÜREL M RASI-II Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Türkiye deki önemli kutsal yerleri aç klayabilecek, Türkiye deki kutsal inançlar tan mlayabilecek, Türkiye nin dinî aç dan önemli flah slar n tan mlayabilecek, Türkiye nin kültür turizmini aç klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Kült Din Kutsal Yer Anadolu nanç Tarikat Tanr çindekiler Türkiye nin Kültürel Miras -II Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler G R fi ÇOK TANRILI DÖNEME A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER HR ST YANLIK DÖNEM NE A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER SLAM DÖNEME A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER
Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler G R fi Türkiye, insanl k tarihi boyunca çok say da dinî inanç ve farkl kültürlere ev sahipli i yapm fl bir co rafyada bulunmaktad r. nsano lunun ilk yerleflik hayata geçti i bölgeler de Türkiye, Suriye, Irak gibi Ön Asya denilen bu co rafyada bulunur. Bu ba lamda Türkiye binlerce y ll k bir kültür birikimine sahiptir. Buna ra men yaklafl k MÖ on binlerden günümüze kadar bu co rafyada yaflayan kültürlerin tamam n tespit etmek zordur. Fakat ülkemizde yap lan kaz lar ve araflt rmalar sonucu ortaya ç kan veriler, bu topraklarda yaflayan baz kültürlere ait kutsal inanç sistemi ve kültür varl klar konusunda bilgi vermektedir. Urfa yak nlar ndaki Göbekli Tepe den günümüze de in, çok tanr l inanç sisteminden, tek tanr l inanç sistemine kadar onlarca kültür verileri yine bu co rafyada izlenebilmektedir. Bu ünitede amac m z binlerce y ll k tarihi ve kültürel birikim sonucu Türkiye de öne ç kan kutsal inanç ve kutsal yerlere ait genel bilgiler aktarmakt r. Bu bilgiler mümkün oldu- u ölçüde sadelefltirilerek, rahatl kla anlafl labilir flekilde sunulmufltur. Sayfa s n r olan çal flma kapsam nda kült ve din ile ilgili olan ve farkl bölgelerde izlerine rastlad m z yüzlerce kutsal yer ve kültlere ait verilerden önemli gördüklerimiz de erlendirilmeye al nm flt r. Yine bu kapsamda mümkün oldu u ölçüde kronolojik s - ralamaya önem verilmifltir. UNESCO Dünya Miras Listesi nde yer alan Nemrut Da, Letoon ve stanbul un Tarihi Alanlar hakk nda birinci ve ikinci ünitelerde bilgi verilmiflse de kutsal alanlar olmalar nedeniyle söz konusu yerleflimlere bu ünitede de k saca de inilmifl ve stanbul da bulunan çok say daki kutsal yerden sadece en çok bilinen Eyüp Sultan Külliyesi de erlendirmeye al nm flt r. Amac m z, çok zengin kültür verilerine sahip olan ülkemizdeki bu birikimin bir bölümünü tan tmak, böylece hem bu konuda bilgi verirken hem de insanlar n ilgisini buralara çekerek, bu merkezlere seyahat etmelerini sa lamakt r. ÇOK TANRILI DÖNEME A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER Göbekli Tepe fianl urfa ya yaklafl k 20 km uzakl kta, Örencik Köyü s n rlar içerisinde bulunan Göbekli Tepe, Türkiye deki en eski mimari yap lar n bulundu u yer olmas aç - s ndan son senelerde en çok dikkati çeken yöre olmufltur. Göbekli Tepe Neoli-
4 Türkiye nin Kültürel Miras -II Resim 1.1 tik Dönem in çanak çömlek öncesine tarihlenmekte ve günümüzden yaklafl k 11 bin y l öncesine ait oldu u belirtilmektedir. Burada 1995 y l ndan beri yürütülen arkeolojik kaz lar sonucunda önemli verilerle karfl lafl lm fl, özellikle insano lunun henüz avc l k ve toplay c l k dönemini yaflad süreçte, tap nmak amac yla tap naklar infla etti i tespit edilmifltir. Kendisine henüz ev yapmam fl (henüz kaz larda tespit edilememifl) olan insan n ibadet amaçl olarak flaflk nl kla izlenen bu tap nak ve tafltan heykelleri yapm fl olmalar flafl rt c bir tutum olarak alg lanmaktad r. Göbekli Tepe, yaklafl k 3-6 m boyundaki T fleklindeki dikili tafllarla oluflturulan ve bir k sm aç a ç kar lan fakat yaklafl k yirmi civar nda oldu u ifade edilen dairesel ve oval yap lardan oluflan bir kült merkezidir. Yap m özellikleri tap naklar n üzerinin aç k oldu unu göstermektedir. Gün fl na ç kar lan 3 metre uzunlu undaki T biçimli dikili tafllardan baz lar n n çevrelerindeki duvarlardan daha alçak olmalar, kabartmalarla süslü bu tafllar n çat lara destek amaçl kullan lmad klar, bunlar n bölgede yaflayan toplulu a veya kabilelere ait totemler olabilece i ihtimali üzerinde durulmufl, o dönem insan n n do aüstü varl klara ve tanr inanc na sahip olduklar anlafl lm flt r. Kaz baflkan K. Schmit özellikle ortada karfl l kl olarak duran T fleklindeki tafllar n insan heykeli olabilece i görüflündedir (Resim 1.1). Göbekli Tepe (fiükrü Dursun) Tap naklarda çok say da kabartmalara rastlan l r. Figürler aras nda insan bafl, aslan bafl, domuz bafl, bo a bafl, aslan, y lan, öküz, koç, tilki, turna, ördek ve kurba a kabartmalar ile kaz ma tekni inde yap lm fl yatar vaziyetteki ç plak kad n figürü gibi eserler Anadolu nun en eski plastik sanat verileri olmas aç s ndan önem tafl maktad r. Ancak bu insanlar n, 300 metre yükseklikte, suyun olmad bu tepede neden tap nak yapt klar henüz anlafl lamam flt r. Fakat Göbekli Tepe nin, bölgede yaflayan insanlarca dinsel tören ve tap nmalar için düzenli olarak ziyaret edilen bir buluflma yeri olabilece i üzerinde durulmaktad r. Çakmak tafl ndan yap lm fl çok say da kesici ve delici aletler, tafl baltalar, tafl boncuklar ve kolye taneleri Göbekli Tepe kaz lar n n dikkat çeken di er buluntular ndand r.
DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M SORU SORU D KKAT 1. Ünite - Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler D KKAT 5 Göbekli Tepe deki kaz lar tamamland nda bugüne kadar gün fl na ç kar lan buluntulara ilave olarak elde edilecek yeni veriler Anadolu nun tarih öncesi dönemine ait bilinenleri ve kültür tarihini daha eskiye götürerek bu AMAÇLARIMIZ tarihin yeniden yaz lmas na sebep olacakt r. AMAÇLARIMIZ Göbekli Tepe ile ilgili olarak Kültür ve Turizm Bakanl Kültür Varl klar K T Ave PMüzeler Genel Müdürlü ü taraf ndan yay nlanan Kaz Sonuçlar Toplant s n n 1996 y l ve sonras na ait Bildiri Kitaplar nda yer alan Göbekli Tepe bölümlerini okuyabilirsiniz. TELEV ZYON Ana Tanr ça (Kybele-Artemis) Kültü Ana tanr ça kültünün ortaya ç k fl yeri Anadolu dur. Ana Tanr ça, tarih öncesi dönemden itibaren Akdeniz çevresinde çeflitli adlar alt nda tap n lan evrensel bir tanr çad r. Hiçbir mitolojide hiçbir tanr ana tanr ça kadar çeflitli adlarla an lmam flt r. NTERNET Hititler Dönemi nden itibaren Kubaba, Kuvava, Qubala, Kybele, Hepat, Artemis gibi Anadolu da verilen isimlerin yan nda Anadolu d fl nda da birçok isimle an l r. Ana tanr ça kültü Anadolu dan Mezopotamya ya, Suriye, Lübnan, Filistin, M s r ve Ege Adalar na, daha sonra da Yunanistan ve talya ya kadar yay lm flt r. Söz konusu kültle ilgili ilk verilere cilal tafl ça na ait Çayönü ve Nevali Çori de, daha sonra ise neolitik yerleflmeler olan Konya yak n ndaki Çatalhöyük ve Burdur yak n ndaki Hac lar da rastlan lm flt r. Bu merkezlerde bulunan ana tanr ça heykelleri genç bir kad n, do um yapan bir anne ve yafll bir kad n gibi görünümlerde betimlenmifltir. Bazen bir av kuflu, bazen de leopar ile gösterilmektedir. Zaman içinde farkl sembol veya aslan gibi hayvanlarla da görülen Kybele genel olarak do urganl ve üremeyi sembolize etmekle birlikte do aya egemenli in sembolü leopar veya aslanlarla hayvanlar n kraliçesi, savafllarda halk n koruyucusu, bafl nda tafl d surlu taç ile kentlerin koruyucusu, da lara yap lan ibadet yerleri ile de da da vahfli yaflam n kad n olarak tap n m görmüfltür. Anadolu da Kybele kültünün en fazla öne ç kt yerler Firigya bölgesinde Eskiflehir-Pesinus ile Psidia bölgesinde Yalvaç-Antiochia d r. Ana tanr ça kültü daha sonraki dönemlerde tanr ça Artemis ile karfl m za ç kar. Özellikle de Türkiye de Efes Artemis Tap na ve burada bulunan Artemis Heykeli bir bereket sembolü olarak dikkati çeker. Artemis kültü ile ilgili en önemli tap nak Efes teki dünyan n yedi harikas ndan biri olarak kabul edilen Artemis Tap na d r. Günümüze kadar tap na a ait baz temel kal nt lar ndan baflka bir fley ulaflamam fl olsa da kaz larda ç kan mimari parçalar yap n n özgün hâlinin nas l olaca n ortaya koymufl, bu veriler çerçevesinde tap na n özgün durumunu gösteren çizimleri yap labilmifltir. Artemis Tap na infla edilmeden önce buras Anadolu nun yerli tanr ças Kybele nin kutsal alan yd. lk Artemis Tap na MÖ 560-550 y llar aras nda yap lm fl, uzun y llar antik dünyan n en görkemli tap na olarak hizmet vermifltir. Ancak söz konusu tap nak MÖ 356 y l nda yak lm fl ve üst örtüsü ahflap olan yap bu yang nda büyük ölçüde zarar görmüfltür. skender in Persler ile savafla bafllamadan önce Artemis Tap na n n harabesinde kurban kesti i ve bu tap na yeniden infla ettirmek istedi i belirtilir. Yeni Artemis Tap na MÖ 334-250 y llar aras nda eski tap - na n temelleri üzerine infla edilmifltir. Araflt rmac lar yeni tanr heykelinin de günümüzde Efes Müzesi nde sergilenen Artemis Heykeli gibi oldu u düflüncesindedirler. Roma Dönemi ne ait bugünkü heykel, do urganl ve bereketi sembolize eden motiflerden oluflan bir görünüme sahiptir. Çeflitli hayvan kabartmalar onun Kybele gibi hayvanlar n da tanr s oldu unu gösterir. K T A P TELEV ZYON NTERNET
D KKAT D KKAT 6 Türkiye nin Kültürel Miras -II AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P Ana Tanr ça K kültü T Aile P ilgili daha detayl bilgi edinmek için Azra Erhat n Remzi Kitabevi nde bas lm fl olan Mitoloji Sözlü ü (1972) adl kitab n okuyabilirsiniz. Apollon Kültü TELEV ZYON TELEV ZYON Anadolu da yayg n olan bir külttür. Kehanetin, güzel sanatlar n, güneflin, fliirin ve fl n tanr s olan Apollon un Yunan tanr s oldu u belirtilirse de son araflt rmalarda onun Anadolulu bir tanr oldu u ispatlanm flt r. lyada da, Apollon dan Zeus ile NTERNET NTERNET Leto nun o lu diye bahsedilir. Ayn zamanda yine Anadolu da çok sevilen tanr ça Artemis in de kardeflidir. Azra Erhat Yunan tanr dünyas na sonradan kat lan ve ad bile Yunanca olmayan Apollon un Kybele nin o lu Attis olmas gerekti ini vurgular. Sembolleri SIRA lir, S ZDE ok ve yayd r. Baz araflt rmac lar onun Delos ta do du unu söyler. Bu nedenle Deloslu diye de an l r. Delos tan Delphoi ye gitmifl ve Delphoi de kâhinlerin gelece i görmesine yard m etmifltir. Buna ba l olarak da Delphoi yüzy llarca kehanet mer- DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M kezi olmufltur. SORU Anadolu nun SORUbirçok yerinde Apollon kültü ile karfl laflmaktay z. Bunlar n en önemlisi Didim dir. Didim Apollon Tap na Anadolu da en çok tan nan tap naklardan biridir ve buraya kutsal bir yoldan geçilerek ulafl l r. Apollon özellikle Likya ve Pamfilya bölgesinde çok sevilen bir tanr d r ve yine Azra Erhat onun Likyal D KKAT D KKAT oldu u görüflündedir. Hatta do um yeri olarak Patara y gösterir. Çanakkale Ayvac k-gülp nar beldesinde, Klaros da, Didim de, Side de, Alabanda da, Aigai de, Hi- eapolis te, Letoon da tap naklar vard r. Didim deki tap na n yan s ra zmir Menderes Klaros Bilicilik Merkezi, Kumluova Köyü Letoon kült merkezi Anadolu da AMAÇLARIMIZ Apollon ile AMAÇLARIMIZ ilgili en çok tan nan tap nak ve kült yerleridir. K T A P TELEV ZYON 1 Apollon Kültü K ile T ilgili A P daha detayl bilgi edinmek için Azra Erhat n Remzi Kitabevi nde bas lm fl olan Mitoloji Sözlü ü (1972) adl kitab n okuyabilirsiniz. Kehanetin, TELEV ZYON güzel sanatlar n, güneflin, fliirin ve fl n tanr s kimdir ve Anadolu daki önemli kült yerleri nerelerdir? DÜfiÜNEL M NTERNET SORU D KKAT Letoon DÜfiÜNEL M Kutsal Alan Fethiye-Kafl NTERNET kara yolu üzerinde, Kumluova köyü yak n nda ve Likya bölgesinin en önemli antik SORU flehirlerinden biri olan Xanthos a 4 km. uzakl kta bulunan Letoon, Antik Ça da Likya birli inin kutsal yeri konumundayd. Letoon da 1950 y l ndan itibaren yap lan kaz lar sonucunda karfl lafl lan önemli kültür verileri aras nda Antik Ça n üç önemli tanr s Leto, Apollon ve Artemis e ait tap naklar önemli birer D KKAT yer tutarlar. Zeus ve Leto nun birleflmesinden do an Apollon ve Artemis yukar da da belirtildi i SIRA üzere S ZDE Anadolulu tanr lard r ve Anadolu da çok sevilirler. Letoon kutsal yerindeki Leto ya adanm fl tap nak di erlerinden daha büyüktür ve 30.25x15.75 m ölçülerindedir. Do uda yer alan Apollon Tap na 27.90x15.07 m, AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON bu iki tap na n aras nda kalan Artemis Tap na ise 18.20x8.70 m ölçülerindedir. Letoon, Xanthos ile birlikte UNESCO Dünya Miras Listesi nde yer alan kültür varl klar m zdan K biridir. T A P Yaz l kaya Çorum ili Bo azkale ilçesi s n rlar içerisinde kalan Yaz l kaya, Hititlerin baflkenti Hattuflafl n (Bo azköy) yaklafl k 2 km kuzeydo usunda bulunan üstü aç k TELEV ZYON do- NTERNET NTERNET
1. Ünite - Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler 7 al bir kaya tap na d r. Tap na n önüne ilk dönemde basit bir duvar örülmüfl, ön k sm na III. Hattuflili Dönemi nde, Bo azköy deki tap naklara benzeyen tap - nak yap lar infla edilmifltir. Kaya tap na asl nda iki do al galeriden oluflur ve bunlar özelli inden dolay büyük galeri ve küçük galeri olarak adland r lm flt r. Büyük galeri altm fl üç Hitit tanr s n n kabartma figürleriyle süslenmifl, küçük galeri ise kral ailesinin ölü kültüne ayr lm flt r. Hitit Dönemi nin en önemli tap na d r. Resim 1.2 Yaz l kaya (Zafer Karaçal k) Büyük galerinin (A Odas ) bat duvar nda tanr, do u duvar nda ise tanr ça kabartmalar bulunur. MÖ 1275-1250 y llar aras na, III.Hattuflili Dönemi ne tarihlenen büyük galeride, arka arkaya s ralanm fl hâlde verilen iki grup, galerinin arka duvar ndaki bir merkeze do ru ilerleyen topluluk görünümündedir. Tanr figürlerinin aras nda üç tanr ça, tanr ça figürlerinin aras nda ise bir tanr figürü görülür. Merkez konumdaki kuzey duvarda bafl tanr ve tanr ça hem büyüklükleri hem de konumlar itibar yla di erlerinden daha farkl ifllenmifltir. Tanr ve Tanr ça figürleri kendi içlerinde birbiriyle benzerlik gösterir. Tanr çalar figür dizisinin arkas nda kral IV. Tuthaliya (MÖ 1250-1220) figürü bulunur. Bu figür büyük galerinin tamamlanmas nda IV. Tuthaliya n n katk s oldu unu gösterir. Benzer flekilde küçük galerinin (B Odas ) duvarlar nda da figürler bulunur. Bunlar aras nda arka arkay s ralanm fl durumda on iki figürden oluflan savaflç tanr lar ile yine kral IV. Tuthaliya ve alt taraf k l ç fleklinde sonlanan büyük boyutlu k l ç tanr yer al r. Ayr bir girifli bulunan küçük galeri IV.Tuthaliya zaman nda (MÖ 1250-1220) yap lm flt r. Yaz l kaya kült yeri Hitit Dönemi nin en önemli ibadet yerlerinin bafl nda gelir. Ön k s mdaki daha sonradan ilave edilen tap nak mekânlar n n sadece temelleri kalm fl olmakla birlikte, do al kayaya ifllenen kabartmalar Hitit Dönemi inanç sistemi ve k yafetleri konusunda bizlere bilgi vermektedir (Resim 1.2). Nemrut Da UNESCO Dünya Miras Listesi nde yer alan ve Do u Anadolu bölgesinde en çok tan nan yerlerin bafl nda gelen I. Antiochos un mezar an t ve üzerindeki tümülüsü Ad yaman ili Kâhta ilçesinin kuzeydo usunda bulunan Nemrut Da n n doru unda yer al r. Tümülüs küçük ölçekli tafllar n yaklafl k 50 m yükseklikte ve 150 m ça-
8 Türkiye nin Kültürel Miras -II Resim 1.3 p nda bir alana y lmas yla oluflturulmufltur. Tümülüsün do u, bat ve kuzey taraf nda üç avlu (teras) bulunur. Bunlardan do udaki avlu heykel ve mimari kal nt - lar yla di erlerinden daha fazla öne ç kar. Avlu bat da büyük boyutlu heykellerle do uda sunak, kuzey ve güneyde ise tafl bloklar n oluflturdu u duvarla çevrilidir (Resim 1.3). 8-10 m yüksekli inde ve tahtta oturur flekilde yap lan heykellerin bafllar düflmüfltür. Buradaki yaz tlar heykellerin kime ait oldu unu gösterir. Bunlar Apollon, Tyche, Zeus, Antiochos ve Herakles tir. Bunlar n iki taraf nda birer aslan ve kartal heykelleri bulunur. Benzer flekilde bat terasta da heykeller bulunmaktad r ve s ralan fl biçimi do- u terastaki gibidir. Heykellerin bafllar yine yere düflmüfl durumdad r. Buradaki heykeller de tahrip olmufl durumdad r. Bu heykeller d fl nda hem do u hem de bat terastaki büyük tafl levhalar n avluya bakan yüzlerinde Antiochos un Persli ve Makedonyal soyunu tasvir eden kabartmalar bulunur. Kabartmalar n d fl yüzeyinde ise bunlar n kimler oldu unu belirten yaz tlar bulunur. Ayr ca do u ve bat terastaki tafl bloklar n arkas nda adeta Antiochos un vasiyetnamesi niteli inde, ülkenin emir ve yasaklar ile kral n do um günü ile tap nma ifllerinin nas l yap laca - n gösterir uzun bir yaz t bulunur. Kuzey teras ise di er iki teras aras nda geçifl sa lamaktad r. Nemrut Da (Zafer Karaçal k) HR ST YANLIK DÖNEM NE A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER Hatay St. Pierre Kilisesi Y llard r etnik kökenleri ve dinleri farkl olan insanlar bir arada bar nd ran Hatay, özellikle Hristiyanl n ilk yay lma bölgelerinden biri olmas sebebiyle Hristiyanlarca kutsal say lan bir flehirdir. Benzer flekilde Yahudiler ve Müslümanlar taraf ndan da kutsal say lmakta, günümüzde üç semavi dinin buluflma yeri olarak bilinmekte, buna ba l olarak da kültürel etkinlikler yap lmaktad r. Pierre Kilisesi Hatay-Reyhanl yolu üzerinde, Habib-ün Neccar Da eteklerindedir. Yaklafl k 13 m uzunlu unda, 7,5 m geniflli inde ve 13 m yüksekli indeki do- al ma ara baz eklemelerle kiliseye dönüfltürülerek Pierre e ithaf edilmifltir (Resim 1.4). Kilisenin dünyan n ilk kilisesi oldu una inan l r. Ayr ca ilk kez bu kilisede Hz. sa n n dinini tan yanlara Hristiyan denildi i söylenir. Hristiyanlar n gizli olarak
1. Ünite - Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler 9 bulufltuklar ve sa n n havarilerinden Pierre in MS 29 y l nda Hristiyanl yeni kabul edenlere vaaz verdi i da n ete inde bulunan ma ara 13.yüzy lda haçl lar taraf ndan önüne gotik özellikte bir duvar örülerek kilise hâline getirilmifltir. Kilise, Hz. sa n n 12 havarisinden biri olan Pierre in Hz. sa n n ölümünden sonra Hristiyanl yaymaya çal flt yer olmas aç s ndan önemli bir dinî merkezdir ve bu nedenle azizin ad bu kiliseye verilmifltir. 1963 y l nda Papa VI. Paulus taraf ndan hac yeri olarak ilan edilen ve Pierre in ma aran n gizli tünelinde öldürüldü ü gün olarak kabul edilen 29 Haziran günü burada tören düzenlenir. Kilisenin zemininde mozaik kal nt lar, duvarlarda ise freskler bulunmaktad r. Resim 1.4 Hatay St. Pierre Kilisesi (Zafer Karaçal k) Yalvaç St. Paulus Kilisesi Isparta iline ba l bir ilçe olan Yalvaç eski bir yerleflim yeridir. Psidia Antiocheia antik kenti ise Yalvaç ilçesinin 1 km kuzeyinde yer al r. Her ne kadar Antiocheia n n kurulufl tarihi kesin olarak bilinmese de araflt rmac lar Seleukoslar taraf ndan kuruldu unu belirtirler. fiehir Kybele, Men, Musevilik, Hristiyanl k gibi inançlar aç s ndan önemli bir merkez konumuna gelmifltir. MÖ 25 y llar nda Roma kolonisi olan flehir yaklafl k 200 y l kadar bu özelli ini korumufltur. Antiocheia MS 3. yy.da ekonomik yönden Psidia eyaletinin merkezi olacak kadar geliflmifltir. 1912-1914 y llar ile 1924-1927 y llar aras nda W.M.Ramsay n yapt kaz larda, Antiocheia kentinin büyük bölümü ortaya ç kar lm fl, daha sonraki y llarda da Yalvaç Müzesi Müdürü Mehmet Tafll alan kilise ve çevresinde kaz çal flmalar yürüterek, kilisenin tamamen aç a ç kar lmas n sa lam flt r. Kentin Hristiyanl k aç s nda önemi, havari olmad hâlde, Hristiyanl n yay lmas nda önemli görev üstlenen Paulus un birkaç kez buraya gelip, belli bir süre kalmas ve yine ilk vaaz n burada vermesine dayanmaktad r. Daha sonraki y llarda onun ad na burada Paulus Kilisesi infla edilmifltir. Paulus un MS 50-52 y llar aras nda gerçekleflen ve Avrupa ya kadar uzanan ikinci misyonerlik seferine Antiocheia y merkez alarak bafllamas da hem kentin o dönemdeki önemini göstermekte hem de Hristiyanl k tarihi aç s ndan büyük de er tafl maktad r. Paulus un MS 53-58 y llar aras nda buraya tekrar geldi i ve Hristiyanl n Anadolu da kökleflmesi için çaba harcad tarihî kay tlardan anlafl lmaktad r.
10 Türkiye nin Kültürel Miras -II Antik kentte bulunan dinî yap lar n bafl nda Paulus Kilisesi gelmektedir. Büyük Bazilika olarak da adland r lan Paulus Kilisesi, ayn zamanda Erken Hristiyanl k Dönemi ne ait kiliselerinden biri olmas aç s ndan da önemlidir. Belli bir yüksekli e kadar ayakta kalabilen ve yaklafl k 70x27 m boyutlar ndaki kilisenin bat daki girifl bölümü flehir surlar na yaslanm fl olup, yap do u-bat yönünde uzanmaktad r. Üç nefli ve bazilikal planl olan kilisenin apsisi yar m daire formludur. Narteksi yoktur. Orta nefi yan neflerden ay ran destek sisteminde 13 er sütun bulunur. Orta nefin zemini mozaikle süslüdür. Mozai in apsis önündeki bölümünde bulunan bir yaz tta, 381 y l nda Antiocheia y Konstantinopolis Konsili nde temsil eden ve Ortodoks mezhebinin kurucular ndan biri olan piskopos Optimus un ismi bulunmaktad r. Bu isim, ilk kilisenin 4. yüzy l sonlar na do ru yap ld n gösterir. Bugünkü kilise ise 5.yüzy lda önceki kilisenin yerine yap lm fl ve yukar da belirtilen mozaikler bu yap m sürecinde korunmufltur. Erken Hristiyan misyonerlerinin en ünlüsü ve hatta en etkilisi olarak kabul edilen Paulus MS 46-62 y llar aras nda Antiocheia ya üç kez gelerek, flimdiki kilisenin temelleri alt nda olan sinagogda vaaz vermifl ve Hristiyanl buradan dünyaya duyurmufltur. Burada yapt konuflma Paulus un misyonerlik görevinde yapt ilk konuflma olarak bilinmektedir. Son senelerde önemi giderek artan Paulus Kilisesi özellikle inanç turizmi aç - s ndan önemli bir yap olarak dikkati çeker. Tarsus St. Paulus Kilisesi ve Kuyusu Tarsuslu Yahudi bir ailenin çocu u olan Paulus miladi y llar n hemen bafllar nda Tarsus ta do mufltur. Kendisinin ilk ad Saul dür. Saul ün Elçilerin (Habercilerin) flleri nde, fiam da yaflayan küçük bir Hristiyan toplulu u yok etmek için oraya gitti- i fakat gökyüzünde aniden bir fl k görünerek gözlerinin görmez oldu u, bunun üzerine Saul, Saul bana zulmediyorsun diye bir ses duydu u, Paulus un da sen kimsin diye sordu unda Ben sa y m cevab n ald belirtilir. Paulus, gözleri iyileflince vaftiz olur ve Saul olan ad n Paulus a çevirir. Paulus e itimini tamamlamak üzere Kudüs e gider. Bir süre Kudüs te kalarak tekrar Tarsus a döner ve buradan Yalvaç a gider. Yaklafl k iki y l burada kalan Paulus tekrar Kudüs e döner. Buradan ayr larak yaklafl k on y l sürecek olan misyonerlik yolculu una ç kar. Bu süreçte Anadolu da Karaman, Yollarbafl (Lystra), Konya, Yalvaç, Efes, Ege Adalar, Yunanistan ve Makedonya ya gider. Daha sonra Filistin bölgesine döner ve burada tutuklan r. Roma ya götürülür ve orada öldürülür. Tarsus ilçe merkezinde Ulu Cami semtinde bulunan Paulus Kilisesi nin 1102 y - l nda Paulus Katedrali olarak yap ld söylenmektedir. Baz kaynaklarda Orta Ça n bafllar na ait bir Ayasofya Kilisesi nden de söz edilir ve Papa n n elçisi Mainz Piskoposu Konrad Von Wittelsbach n 6 Ocak 1198 e burada, I.Leon u Ermeni Kral olarak tan d ve taç giydirdi i anlat l r. 1704 te Tarsus a gelen P.Lucas burada bir Grek ve bir Ermeni kilisesinden söz ederek Ermeni kilisesinin Paulus un kendisi taraf ndan infla edildi ini belirtir.1851 y l nda Tarsus a gelen V.Langlois de bu kiliseyi ziyaret etmifltir. Günümüzde Paulus Kilisesi olarak bilinen ve 19.yüzy lda yap ld san lan yap n n, yukar da belirtilen eski Paulus Kilisesi nin yerine yap lm fl olabilece i düflünülmektedir. Kesme tafl ile infla edilen kilisenin uzun cephelerinde sivri sa r kemerler bulunur. Girifl cephesinde ise k sa sütunlar n birbirlerine sivri kemerlerle ba lanmas ile oluflan revak vard r. Yap, boyuna düzenlenmifl üç neflidir ve neflerin üzeri beflik tonoz ile örtülüdür. Do uda apsis ile apsisin iki yan nda flapeller bulunur.
1. Ünite - Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler 11 Paulus Kuyusu olarak bilinen eser ise Tarsus ta, eski Tarsus evlerinin yo un oldu u K z lmurat Mahallesi nde, Paulus un evinin yeri oldu u belirtilen bir avluda bulunmaktad r. Kuyu bilezi i silindirik, kuyunun kendisi ise kübik formludur. Tarsus un Paulus un do du u yer olmas ve burada ona ithaf edilen kilise ve kuyunun bulunmas, Tarsus un Hristiyanlarca kutsal bir yer olmas n sa lam flt r. Demre St. Nikolaos (Noel Baba) Kilisesi Patara do umlu Nikolaos MS 4. yüzy lda Demre de yaflam fl ve burada ölmüfltür. 325 y l ndaki znik Konsili ne kat lm flt r. Yard mseverli i ve mucizeleriyle tan nan Nikolaos Do u kiliselerinin en sevilen azizleri aras nda gösterilmektedir. Mezar Demre de, kendi ad ile an lan kilisede bulunur. Nikolaos Kilisesi 529 y l nda meydana gelen deprem s ras nda tahrip olmufl, Jüstinyen kent ile birlikte kilisenin de yeniden yap lmas n emretmifltir. 8.yüzy lda kilise yine büyük ölçüde hasar görmüfl, bu dönemde kilisenin temelleri üzerine kubbeli bir bazilika yap lm flt r. 12.yüzy lda kilise hem onar m görür, hem de baz ilaveler yap l r. Yörenin Türklerin eline geçmesinden sonra kilisenin önemi azalm fl, zaman içerisinde bak ms z hâle gelmifltir. 1862-63 y l nda Rus Çar I.Nikolaos kilisenin onar m n sa lam fl, bu s rada yap n n plan nda da baz de ifliklikler yap lm flt r. Hristiyan dünyas n n Noel Baba s olarak bilinen Nikolaos, önceleri sade bir rahip iken bu ünü dolay s yla aziz ilan edilmifltir. Bu yüzden Nikolaos Kilisesi, bir hac merkezine dönüflmüfltür. Her y l 6-8 Aral k tarihlerinde Demre de Uluslararas Noel Baba Festivali düzenlenmekte buraya pek çok ziyaretçi gelmektedir. Efes Meryem Ana Evi Efes e yaklafl k dokuz kilometre uzakl kta, Bülbül Da nda bulunan Meryem Ana Evi nin kesin olarak hangi tarihte infla edildi i bilinmemekle birlikte, genel olarak araflt rmac lar MS IV. yüzy lda infla edildi ini ve 13.yüzy lda büyük ölçüde onar m gördü ünü belirtmektedirler. Günümüzdeki geç döneme ait haç planl yap, moloz tafl ve tu la kullan larak infla edilmifl olup, ibadet yeri ile ba ms z odalardan oluflmaktad r (Resim 1.5). Hz. Meryem in ölüm yeri ile ilgili olarak farkl görüfller bulunmaktad r. Bunlar n bafl nda Kudüs gelir. Di er bir yer de Efes tir. Hz. Meryem in Efes te öldü üne dair efsane flöyledir: Hz. sa, yakalan p çarm ha gerilmeden k sa bir süre önce annesini, arkadafl ve havarisi olan Yahya ya teslim etmifl, Yahya da Hz. sa n n çarm ha geriliflinden sonra Hz. Meryem in Kudüs te kalmas n n sak ncal olaca n düflünerek, onu yan na alarak Efes e getirmifltir. Anlat lanlara göre Yahya, Meryem i putperestlerin yaflad Efes te b rakmak yerine, Bülbül Da eteklerinde s k a açlarla kapl bir yerde yapt kulübede gizlemifltir. Yine efsaneye göre Meryem burada ölmüfl ve Yahya, Hz. Meryem i yine bu da da kendisinden baflka hiç kimsenin bilmedi i bir yere gömmüfltür. Hz. Meryem in öldü ü yerin tespiti konusunda, kötürüm olan Alman rahibe Katharina Emmerick (1774-1824) in gördü ü hayaller önemli rol oynam flt r. Türkiye ye hiç gelmeyen Emmerich in baz ayr nt lar da vererek Hz. Meryem in öldü ü yerin Efes oldu unu belirtmesi üzerine Hristiyan din adamlar, Efes çevresinde yapt araflt rmalar sonras nda bugünkü Hz. Meryem Ana Evi nin bulundu u alan n, Hz. Meryem in öldü ü yer oldu unu belirtmifllerdir. Buna ba l olarak da 19.yüzy l n sonlar ndan itibaren Hz. Meryem in öldü ü ev olarak bilinen ve geçen yüzy lda restorasyon geçiren yap, papal k taraf ndan 1967 y l nda Hristiyanl n
12 Türkiye nin Kültürel Miras -II Resim 1.5 kutsal bir yeri olarak ilan edilmifltir. Burada, Hz. Meryem in ölüm tarihi olarak kabul edilen 15 A ustos ta ayin yap l r ve gelen Hristiyanlar hac olur. Meryemana Evi (Zafer Karaçal k) Sumela Manast r Sumela Manast r, Trabzon un Maçka ilçesi Alt ndere Millî Park içerisinde, Zigana Da n n dik yamac na, do al bir kaya oyu una yap lm flt r. Halk buraya k saca Meryemana demektedir. Manast r n yap m ile ilgili birçok efsane bulunmaktad r. Bunlardan en çok bilineni Meryemana konas efsanesidir. Efsane hakk nda Semavi Eyice k saca flöyle demektedir: Buran n bafll ca gelir kayna olan bir Meryemana resminin eskili ine ve mucizeler yaratmaya kadir oldu u kolayca sezilen bir efsaneye göre güya bu resim, sa n n havarilerinden Lucas taraf ndan yap lm fl idi ve Lukas n terekesinden Atina ya geçmifl fakat Theodosius devrinde, IV.yüzy lda, resim kendili inden buradan ayr lmak istemifl, bir gün melekler taraf ndan gökte uçurularak Trabzon da lar ndaki bu kovu a getirilip bir tafl n üzerine b rak lm flt r. Tam bu s ralarda Atina dan Trabzon a gelen Barnabas ve Sophronius ad nda iki keflifl de bu ücra da n ss z yamac nda bu resmi bulmufllard r. Buna ba l olarak da buraya bir kilise yap l r. Bu efsanenin hem kilisenin tarihini eskiye götürmek ve böylece yörenin eski bir Hristiyan yerleflmesi oldu unu vurgulamak, hem de halktan para toplamak için uyduruldu u anlafl lmaktad r. Manast r n ne zaman olufltu una dair kesin bilgi bulunmamaktad r. Fakat Sumela Manast r bu ad ile Trabzon Komnenoslar Devleti (1204-1461) zaman nda tan nm fl ve en parlak dönemini yaflam flt r. II.Ioannes zaman nda (1280-85) Sumela Manast r dinî bir merkez hâline getirilmeye bafllanm fl, özellikle III.Aleksios Sumela ya özel bir önem vermifltir. Manast r n ön cephesinin yap m na onun zaman nda bafllanm fl, befl katl 72 odal bölüm yine onun zaman nda tamamlanm flt r (Resim 1.6). Trabzon ve çevresi Türklerin eline geçtikten sonra Osmanl Sultanlar Sumela n n eski hak ve hukukunu dikkatle korumufllar, hatta buraya imtiyazlar vermifller, baz hediyeler de yollam fllard r. Sumela 18.yüzy lda Voyvodalar n himayesinde geliflmifl ve birçok k s mlar yeniden yap lm fl, Ignatios ad nda bir baflpiskopos 1749 da duvarlara yeniden freskler yapt rm flt r.
1. Ünite - Türkiye de Kutsal nançlar ve Kutsal Yerler 13 Resim 1.6 Sumela Manast r (Zafer Karaçal k) Sumela, Anadolu da bütün Rum-Ortodoks topluluklar n n zenginleflerek manast r ve kiliselerini adeta yeniden infla ediyormuflças na elden geçirdikleri, on dokuzuncu yüzy lda en parlak dönemini yaflam flt r. 19. yüzy l n ikinci yar s nda yeni binalar n yap lmas yla büyük bir yap lar toplulu u hâlini alm flt r. Mübadele sonucu yöredeki Ortodokslar n Yunanistan a gitmesi üzerine terk edilen manast r harap olmaya bafllam fl, bu süreçte meydana gelen bir yang n ahflap olan k s mlar yok etmifl, defineciler taraf ndan büyük çapl hasarlar oluflturulmufltur. Bu dönemde fresklerin baz lar çal nm fl, baz lar ise tahrip olmufltur. Sumela Manast r na orman n içerisinden dar bir patika yoldan geçilerek ulafl - l r. Sumela Manast r n n ortas nda küçük bir avlu bulunur. Buradaki esas yap kilise hâline getirilen do al kovuktur. Avlunun etraf nda birçok flapel ile çeflitli bina- DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M lar görülür. Ma aran n içine yerlefltirilen kilisenin duvarlar fresklerle kapl d r. Yamaç taraf n boydan boya kaplayan ve üç katl olarak infla edilen SORU bina ise burada SORU yaflayan keflifllerin yaflad klar mekânlard r. Eski yay nlarda, baz k s mlarda alt tabakalarda erken tarihli fresklerin oldu u görülse de günümüzde D KKAT bunlar izlenememektedir. D KKAT Bu binalar ile fresklerin 18-19 yüzy la ait oldu u anlafl l r. Ayr ca avlunun etraf ndaki binalar n dolap, ocak gibi baz bölümlerinde Türk sanat n n izlerini görmek mümkündür. Manast r son senelerde restore edilerek bugünkü fleklini alm flt r. 15 A ustos Hz. Meryem in ölümü ve gö e yükselme günü olarak kabul AMAÇLARIMIZ edildi i için bu tarihte son senelerde burada ayin yap lmaya bafllanm flt r. Sumela Manast r ile ilgili daha detayl bilgi edinmek için Yap Kredi K Yay nlar ndan T A P ç kan Bir Tutkudur Trabzon (1997) isimli kitapta Semavi Eyice nin Trabzon Yak n nda Meryemana (Sumela) Manast r s.25-48 isimli makalesini okuyabilirsiniz. TELEV ZYON Ashab- Kehf (Yedi Uyurlar) Ashab- Kehf ma ara arkadafllar demektir. Konu hem Hristiyanl kta, hem de Müslümanl kta geçmektedir. Konu Kuran- Kerim de bir k ssa olarak verilir ve olay bir NTERNET sureye de ismini vermifltir (Kehf Suresi 9-26.ayetler). Ashab- Kehf in Hristiyan olduklar na dair çeflitli rivayetler ve görüfller bulunmakla birlikte Kuran- Kerim de bu konuda bir aç kl k bulunmaz. Kuran- Kerim de geçen bilgilerle Hristiyan anlat m birçok noktada örtüflür. Kuran- Kerim de k ssan n nerede ve ne zaman geçti ine dair bir bilgi bulunmamaktad r. Ayn zamanda yedi kifliye ait isim de geçmemektedir. Fakat günümüzde spanya, Cezayir, M s r, Ürdün, Suriye, Afganistan ve Türkistan da Ashab- K T A P TELEV ZYON NTERNET
14 Türkiye nin Kültürel Miras -II Kehf e ait oldu u iddia edilen çok say da ma ara vard r. Türkiye de ise Ashab- Kehf ile ilgili olarak Tarsus, Efes ve Afflin deki ma aralar öne ç kar. Hem Orta Ça Hristiyan sanat nda hem de slam minyatür sanat nda bu konuya iliflkin resimler bulunmaktad r. Efsane baz yorum farklar olsa da genel anlamda flöyledir: Putperest olan Roma mparatoru Dakyanus kendisini tanr ilan etmifltir. Fakat sarayda, yak n nda bulunan ve tek tanr ya inanan alt genç onun tanr l n kabul etmemifl, kral tekrar putperestli e dönmeleri için onlara düflünme f rsat tan m flt r. Bunun üzerine alt genç Dakyanus un yan ndan kaçarak baflka bir yere gitmeye karar verirler. Yolda bir çobana rastlarlar. Çobanla konufltuktan sonra onu ve köpe i K tmiri de yanlar na alarak yola devam ederler. Böylece yedi genç (Yemliha, Mekselina, Mislina, Mernufl, Sazenufl, Debernufl ve Kefefltetayufl) ve köpek yola koyulurlar. Yorulunca bir ma araya girip uykuya dalarlar. Allah taraf ndan kendilerine 309 y l (rivayetlere göre zaman de ifliklik gösterir) bir uyku verilmifltir. Bunlardan ilk uyanan (Yemliha) yiyecek almak için kente gitmifl ama elindeki Dakyanus un portresi olan para yüzünden yakalanm flt r. Yakalayanlar onunla birlikte ma araya geldiklerinde Yemliha siz burada bekleyin, ben onlara haber vereyim, sizi birden karfl lar nda görürlerse korkarlar diyerek içeri girer. çeriden kimsenin ç kmad n gören askerler, içeri girdiklerinde gençleri görememifl, buna karfl n ma aran n bir köflesinde birbirine sokulmufl durumda yedi kufl görmüfllerdir. Bu nedenle ma ara, Yedi Uyurlar Ma aras diye de an l r. Efes te Panay r Da eteklerinde bulunan ma aran n üzerine bir kilise yap lm flt r. çerisinde çok say da mezar vard r. Tarsus taki ma araya ise birkaç basamakl merdivenle inilir. Ma aran n yan na 1873 y l nda Sultan Abdülaziz taraf ndan bir cami yapt r l r. Benzer flekilde Afflin deki ma ara da düzenlenerek ziyaretçilerin hizmetine sunulmufltur. SLAM DÖNEME A T KUTSAL NANÇLAR VE KUTSAL YERLER fianl urfa ve Harran fianl urfa Türkiye deki en önemli dinî merkezlerden biridir, hatta bafl nda gelir. Peygamberler diyar, peygamberler flehri olarak da bilinmektedir. Hz. brahim, Hz. Eyyub, Hz. El-Yasa, Hz. Musa, Hz. fiuayb, Hz. Adem, Hz. Nuh, Hz. shak, Hz. Ya kub, Hz. Yusuf ve Hz. sa ya ait makamlar n oldu u bilinmektedir. Bu makamlardan baz lar günümüzde mevcuttur, baz lar ise ortadan kalkm flt r. Bunlar n d - fl nda fianl urfa da baz azizlere ithaf edilen çok say da kilise de bulunmaktad r. fianl urfa en çok Hz. brahim Peygamber ile an lmaktad r. Bilindi i üzere Hz. brahim Kâbe yi infla etmifl, kurban gelene ini bafllatm flt r. Üç büyük semavi din taraf ndan da kutsal say lan bir peygamber olan Hz. brahim, Kuran- Kerim de isminden en fazla söz edilen peygamberdir. Hz. brahim in fianl urfa da do du una ve yaflad na dair baz rivayetler bulunmaktad r. Damlac k Da n n alt ndaki ma- arada do du u ve bir süre de Harran da yaflad, zalim hükümdar Nemrut a karfl tek tanr l dini savundu u için, fianl urfa Kalesi nden manc n kla atefle at ld söylenir. Tanr n n ol emriyle ateflin suya, odunlar n da bal klara dönüfltü ü rivayetinin Halil-ür rahman (Bal kl göl) oldu u, buna ba l olarak da bu gölün kutsiyetine inanlar n buray ziyaret etti i bilinir. Ayn zamanda do du u yer olarak kabul edilen ma ara da en çok ziyaret edilen yerler aras ndad r. Hem ma ara hem de Bal kl göl çevresinde kutsal say lan birçok yap bulunmaktad r (Resim 1.7).