TÜRKİYE ile ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ ARASINDAKİ TİCARET AKIMLARININ PANEL ÇEKİM MODELİ İLE ANALİZİ 1

TÜRKİYE ile ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ ARASINDAKİ TİCARET AKIMLARININ PANEL ÇEKİM MODELİ İLE ANALİZİ 1 ÖZ Nalan IŞIK 2 Dış ticaretinde Avrupa Birliği ne (AB) bağımlı olan Türkiye, iç ve dış ekonomik etkenlerle dış ticaret ortaklarını çeşitlendirmeye yönelir. Bu nedenle Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), Türkiye nin Avrupa dışında dış ticaretini geliştirmeye katkı sağlayacak önemli bir entegrasyon olarak düşünülmektedir. Çalışmada, Türkiye ile ŞİÖ arasındaki dış ticaret akımlarını etkileyen faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Bunun için 2004-2014 yılları arasında çekim modeli kullanarak panel veri yöntemi uygulanmıştır. Sonuçlara göre, ŞİÖ üyelerinin ve Türkiye nin gayrisafi yurtiçi hâsılaları ile nüfusu iki taraf arasındaki dış ticaret akımlarını olumlu etkilemektedir. Bununla birlikte mesafe faktörünün etkisi olumsuz saptanmıştır. Gayrisafi yurtiçi hasılanın kullanıldığı denklemde, 2007-2008 küresel ekonomik krizi ticaret akımlarını olumsuz etkilemektedir. Nüfus değişkeni ile oluşturulan denklemde ise istatistiksel olarak anlamsızdır. Ortak dil, ortak ekonomik entegrasyona üyelik değişkenleri, ŞİÖ - Türkiye dış ticaret akımlarını olumlu etkilemiştir. Ortak sınır faktörü, nüfus değişkeninin kullanıldığı denklemde dış ticaret akımlarını pozitif etkilerken, gayrisafi yurtiçi hâsıla değişkeninin kullanıldığı denklemde istatistiksel olarak anlamsızdır. Anahtar Kelimeler: Dış Ticaret, Türkiye, Şanghay İşbirliği Örgütü, Çekim Modeli, Panel Veri Analizi. Jel Kodları: C59, F13, F14 THE ANALYZING OF FOREIGN TRADE FLOWS BETWEEN TURKEY AND SHANGHAI COOPERATION ORGANIZATION USING PANEL GRAVITY MODEL ABSTRACT Turkey addicted to European Union in foreign trading tends to diversify the foreign trading partners with internal and external economic factors. For this reason, Shanghai Cooperation Organization (SCO) have been considered as an important geographical integration which will contribute to develop the foreign trading flows of Turkey except Europe. İn this study, we aimed to investigate the factors that affect foreign trading flows between SCO and Turkey. For this purpose, panel data method has been performed by using gravity model between 2004-2014 years. According to results, gross domestic product and populations of SCO members and Turkey affect positively the foreign trading flows between both side. However, it has been found that the distance factor affects negatively. In the equation used gross domestic product, 2007-2008 global economic crises affects trading flows negatively. In the equation generated with population parameter is not significant statistically. Common language and membership to common economic integration has impressed positively the SCO-Turkey foreign trading flows. Common board factor affects foreign trade flows positively in the equation used population where it is non- significant in the equation with gross domestic product. Keywords: Foreign Trade, Turkey, Shanghai Cooperation Organization, Gravity Model, Panel Data Analysis. Jel Classification: C59, F13, F14 1 Bu çalışma yazarın 10-12 Haziran 2015 de Eskişehir de Anadolu Uluslararası İktisat Kongresi nde sunmuş olduğu Türkiye-Şanghay İşbirliği Örgütü Ticaret Akımlarının Belirleyicilerinin Panel Çekim Modeli İle İncelenmesi başlıklı bildirinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş halidir. 2 Yrd.Doç.Dr., Gaziantep Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü. isik@gantep.edu.tr Makalenin Geliş Tarihi: 31.08.2015 / Yayına Kabul Tarihi: 24.03.2016

152 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 1. Giriş Dünya ekonomisinde son zamanlarda meydana gelen gelişmeler uluslararası ticaret sistemi üzerinde etkilidir. Dünyanın çeşitli bölgelerinde milli gelirdeki büyüme hızı, gözlenen en üst seviyelere ulaşmıştır. Küresel ölçekteki hızlı büyümenin temel nedenlerinden biri Çin ve Hindistan ekonomilerindeki büyümedir (Deardorf, 2008: 8-10). Her ne kadar 2007-2008 küresel ekonomik krizi dünya ekonomisindeki büyümeyi yavaşlatsa da uluslararası ticaret artmaya devam etmektedir. 1980 sonrasında uluslararası ticarette çok taraflı müzakere sistemlerinden iki taraflı ticaret anlaşmaları ve / veya bölgesel oluşumlara doğru yönelim de dış ticaret akımlarını etkilemektedir. Aynı yıllarda küresel ekonomik gelişmelere paralel Türkiye, liberal ve ihracat odaklı dış ticaret stratejisini benimser ve Avrupa Birliği (AB) ile 1 Ocak 1996 den itibaren Gümrük Birliği ni gerçekleştirir. AB, dünyadaki en kapsamlı içeriğe sahip bölgesel entegrasyondur. Zamanla, Türkiye nin toplam dış ticareti içinde AB nin payı % 50 nin üzerine çıkar. Ancak dış ticarette küresel rekabetin artması, AB nin yeni ticaret ortakları araması, 2007-2008 küresel ekonomik kriz, AB borç krizi, kısır bir döngü olan Türkiye nin tam üyelik hikâyesi, Türkiye nin AB ile dış ticaretinin azalmasına neden olur. Türkiye nin bütün dış ticaretini etkileyen bu olumsuzluklar, Türkiye yi dış ticaret ortaklarını çeşitlendirmeye ve pazarlarını arttırmaya yöneltir. Türkiye, bir çok ülke ve entegrasyon ile ticari ilişkilerini geliştirebilecek coğrafi konuma sahiptir. Her yöne doğru elverişli ulaşım kanalları bulunmaktadır ve lojistik destek alt yapısı uygundur. Bu avantajlarını kullanarak Türkiye nin dış ticaretini farklı partnerle çeşitlendirmesi, ekonomik büyümesine katkıda bulunacaktır. Ayrıca dış ticarette tek bir ülke ve / veya ülke grubuna bağımlı olmanın dezavantajlarını da en aza indirmesine fayda sağlayacaktır. Bu açıdan, ŞİÖ, Türkiye nin ticari ilişkilerini geliştirmeye yöneldiği oluşumlardan biri olarak değerlendirilmektedir. ŞİÖ, bünyesinde Çin, Hindistan gibi dünya büyüme hızını sürükleyen, Rusya, İran gibi dünya enerji arzında büyük payı olan ekonomiler ile satın alma gücü giderek artan Kırgızistan, Kazakistan gibi gelişmekte olan ülkeleri barındırmaktadır. Türkiye ile ŞİÖ arasındaki dış ticaret akımlarının araştırılması, bu ticaret akımların genel durumu, bu akımlar üzerinde hangi faktörlerin etkili olabileceği ve bu faktörlerin ağırlıklarının ne olabileceğine dair kanı oluşturması açısından yararlı olacaktır. 1996 da Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında Şanghay Beşlisi olarak askeri ve siyasi alanda başlayan işbirliği, 2001 de ŞİÖ ne dönüşmüştür. 2003 den itibaren de serbest ticaret bölgesinin oluşturulmasını hedeflemiştir. Dünyanın geniş petrol ve gaz rezervlerine sahip ŞİÖ üyeleri Orta Doğu ve Asya nın gelişen diğer ülkeleri ile ticari ilişkilerini arttırmaya ve yeni pazarlar bulmaya önem vermektedir. Türkiye, 2005 de reddedilen ilk başvurusunun ardından diyalog ortağı statüsü olmak için 2011 de yeniden talepte bulunmuştur. Bu başvuru, 6-7 Haziran 2012 tarihlerinde Pekin de düzenlenen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi nde oybirliğiyle kabul edilmiştir (Özdaşlı, 2012: 109). International Journal of Economic and Administrative Studies

UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 153 Türkiye nin ŞİÖ ile ilişkisi oldukça yeni olmasına karşın entegrasyon üyeleri ile birebir ilişkileri yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. ŞİÖ ile yakınlaşmanın ekonomik, siyasi, kültürel açıdan faydalı olacağını savunan görüşlerin bir kısmı özellikle üye Türkî Cumhuriyetlerle olan tarihi bağlantılara atıfta bulunmaktadır. Çin ve Hindistan gibi ekonomik açıdan büyüyen ülkelerin bulunduğu ŞİÖ ile Türkiye nin ilişkilerini geliştirmesi yeni pazarlar kazanmasına katkı sağlayacaktır (Sagbansua ve Can, 2011: 82). Petrol, doğalgaz ve uranyum kaynakları açısından Türkiye nin enerji koridoru olabilmesi ve üretiminde kullanacağı enerjiye kolay erişebilme imkânı elde etmesi de ŞİÖ ile ilişkileri geliştirme nedenleri arasında gösterilmektedir. Ayrıca Batılı ülkelerin ŞİÖ ile enerji alanında hassas dengeler kurmaya çalışırken Türkiye den faydalanabileceği ifade edilmektedir (Kartal ve Sofyalıoğlu, 2011: 25). Literatürde arz ve talep yanlı dış ticaret teorileri çerçevesinde dış ticaret akımlarının belirleyicilerini tespit etmek, dış ticaret hareketlerinin ülkelerin ekonomik değerler üzerindeki etkileri, ekonomik büyüme, bölgesel ekonomik entegrasyona üye ve üye olmayan ülkelerin ticareti ile dünya ticaretine nasıl etkide bulunduğuna dair konuları açıklamaya yönelik farklı ekonometrik modellerle ampirik çalışmalar yapılmaktadır. İki taraflı dış ticaret akımlarını açıklamada kullanılan yöntemlerden biri de çekim modelidir. Bu model, dış ticaret akımlarının ülkelerin gayri safi yurtiçi hâsılalarıyla doğru orantılı, mesafe ile ters orantılı etkileneceğini ileri sürer. Uluslararası ticaret açısından çekim modeli ticarete taraf olanlar arasındaki potansiyel ticaretin ölçülmesi ve iki taraflı ticarette hangi faktörlerin etkili olabileceği konusunda yol gösterici bilgi sunmaktadır. Akademik çevrede Türkiye nin Orta Asya bölgesindeki ülkelerle dış ticaret ilişkisini inceleyen çalışmalar çok azdır ve yapılan çalışmalar da genellikle tek tek ülke düzeyindeki ticari ilişkileri ortaya koymaya yöneliktir. ŞİÖ ile Türkiye nin ilişkilerini araştıran akademik yazın ise genellikle siyasi içeriğe odaklıdır. Türkiye nin dış ticaretine dair analizlerde çekim modeli, sıkça Türkiye AB ve zaman zaman da Türkiye - diğer entegrasyonlar arasında dış ticaret ilişkisindeki faktörlerin belirlenmesi ile Türkiye nin küresel dış ticaret potansiyelinin tespit edilmesinde kullanılmıştır. Ancak, ŞİÖ - Türkiye arasındaki dış ticaret ilişkilerinin ampirik analizi yok denecek kadar azdır ve bu iki tarafı inceleyen çalışmalarda çekim modelinin kullanıldığına da rastlanmamıştır. Çalışma ile akademik literatürdeki Türkiye nin ŞİÖ ile ilişkilerine dair ampirik uygulaması da olan ekonomik analiz açığının giderilmesi amaçlanmıştır. Buna ek olarak çalışma, Orta Asya da oluşan ve dünyanın ekonomik geleceğinde ağırlığı büyük olan ülkeleri içeren bir entegrasyon ile Türkiye nin ticari ilişkisine etki eden faktörler ve bu faktörlerin ağırlıklarının belirlenmesinin politika yapıcılarına seçeneklerin değerlendirilmesi ile rasyonel karar alma aşamalarında katkıda bulunması beklenmektedir. Çalışmada giriş bölümünün ardından ilk olarak, Türkiye nin dış ticareti genel olarak değerlendirilecektir. Üçüncü bölümde, ŞİÖ- Türkiye arasındaki dış ticaret akımlarına yer verilecektir. Dördüncü bölümde dış ticaret akımlarının ampirik incelenmesinde çelim modelinin kullanımına dair literatür özeti sunulacaktır. Daha sonra Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi

154 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 çekim modelinin ekonomide kullanımı izah edilecek ve 2004-2014 dönemi yıllık verilerinin kullanılacağı panel çekim modelinde kurulan denklemler ve veri seti tanımlanıp, uygulama sonunda ortaya çıkan bulgular değerlendirilecektir. 2. Türkiye nin Dış Ticaretinin Genel Görünümü Ekonomik açıdan Türkiye, uzun süre dışa kapalı ülkeler kategorisinde yer almıştır. İhracatın, ithalatın ve dış ticaret hacminin gayrisafi milli hâsıla içindeki payının düşük olması, yabancı sermaye girişlerinin yetersizliği, sanayinin ve ekonominin dışa kapalılığı, dönemin göstergeleri arasında kabul edilir. 1980 li yıllardan sonra ithal ikamesi politikasının terk edilmesi ve dışa açılmayla birlikte Türkiye nin dış ticaret hacminde büyüme başlar (Pamuk, 2012: 265-271). Türkiye, 2000 yılından itibaren Avrupa perspektifinden kopmadan ama AB dışındaki ülkeleri de içerecek proaktif ticaret politikaları benimser. Politika yapıcılarının Türkiye yi, Afro - Eurasia nın ortasında merkez olarak tanımlamasıyla Türkiye, dünyanın her tarafındaki ülke ve ülke gruplarıyla çok taraflı, iki taraflı serbest ticaret anlaşmaları yapmaya başlar. Özellikle de komşu ülkelerle daha derin ticaret ilişkileri geliştirmeyi hedefler (Kirişçi ve Kaptanoğlu; 2011: 712). Bu çerçevede yenilikçi ve araştırma geliştirme (AR-GE) temelli, sürdürülebilir ihracat artışı gerçekleştirmeyi ve yüksek katma değeri olan ürünleri ihraç edebilmeyi amaçlayan Türkiye, İhracat Strateji Planını (2004-2006) kabul eder. AB ile yapılan gümrük birliği ve ihracata yönelik planların etkisiyle son on beş yılda Türkiye de ihracat artarken, ihraç ürün yelpazesi de çeşitlenir. Ancak ihraç ürünlerinin ileri teknolojiler içermemesi uluslararası rekabet karşısında savunmasız kalmasına neden olur. Bunun için Ekonomi Bakanlığı tarafından Türkiye nin 2023 yılında dünyanın en büyük 10 ekonomisine girmesinin ve ihracatının da 500 milyar dolara çıkartılmasının hedeflendiği 2023 Türkiye İhracat Stratejisi ve Eylem Planı oluşturulur (Ekonomi Bakanlığı, www.ekonomi.gov.tr, Erişim: 16.12.2015). Tablo 1. Türkiye'nin 2000-2014 Dış Ticaret İstatistikleri (milyon ABD $) 2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 İhracat 27.774 73.476 113.883 134.907 152.462 151.803 157.610 İthalat 54.502 116.774 185.544 240.842 236.545 251.661 242.177 Dış Tic. Hacmi 82.276 190.251 299.428 375.749 389.007 403.464 399.787 Dış Tic. Açığı -26.728-43.298-71.661-105.935-84.083-99.858-84.567 İhr. / İth. (%) 51 62,9 61,4 56,0 64,5 61 65 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK), www.tuik.gov.tr, Erişim: 12.07.2015 Tablo 1 de yer alan Türkiye nin son yıllara ait dış ticaret istatistikleri incelendiğinde yıllar itibariyle hem ithalatın hem de ihracatın rakamsal olarak sürekli arttığı, International Journal of Economic and Administrative Studies

UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 155 ancak dış ticaretin ithalat ağırlıklı sürdürüldüğü ve dış ticaret açığının ciddi bir sorun olduğu söylenebilir. Dış ticaret akımları ilişkiye girilen aktörlerin pozisyonunu etkilemede bir araç olarak kullanılmaktadır. Bunun için dış ticaretin açık vermeden sürdürülmesi, yüksek teknolojili ürünler ihraç edilmesi, küresel ekonomiye yön verecek olan ülkelerle ticari ilişkiye girildiğinde fazla veren ülke konumunda olunmalıdır (Kutlay, 2012:115). Bu durum Türkiye nin dış ticaret yapısı çerçevesinde incelendiğinde, Türkiye nin ihracat / ithalat dengesizliği ve ihracatta ara malı bağımlılığının yüksek olması dünyadaki dış ticaret stratejilerindeki gelişmeleri çok yakından izleme ve dış ticaret ortaklarını çeşitlendirme ihtiyacını ortaya koymaktadır. 3. Şanghay İşbirliği Örgütü ve Türkiye Arasındaki Dış Ticaret Akımları Uluslararası arenada artan rekabet, ülkelerin dış ticaretini geliştirmek amacıyla bölgesel ve/veya iki taraflı yeni ortaklıklar kurmaya zorlamaktadır. Nitekim Türkiye de Orta Doğu, bazı Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri, Asya da gelişmekte olan ülkeler ile ticari ilişkilerini geliştirmeye önem vermiştir. AB ile gümrük birliğini gerçekleştiren Türkiye, henüz AB nin tam üyesi değildir. Bu sebepten AB nin ABD, Rusya, Çin gibi üçüncü ülkelerle yaptığı ticari anlaşmalar, Türkiye nin ticari menfaatlerini zarara uğramaktadır. Bu bağlamda Türkiye, AB ile ticari ilişkilerini zedelemeden Asya bölgesinin yükselen ekonomilerini barındıran ŞİÖ ile ilişkilerini ve ticari olanaklarını arttırmanın yollarını aramaktadır. Bu durum 2013 yılından itibaren üst düzey politik söylemlerle de ortaya konmuştur. ŞİÖ nün oluşumunda Soğuk Savaş döneminde sınır itilafları nedeniyle sık sık karşı karşıya gelen Çin ve Rusya nın sorunun çözümü için yakınlaşması temel olur. Şanghay Beşlisi olarak bilinen Rusya, Çin, Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan ın bir araya gelmesiyle oluşan bu forum 1996 (ilk toplantı) ve 1997 de (ikinci toplantı) toplanarak sınır bölgelerinde karşılıklı askeri güçlerinde indirim yapma kararı alırlar. Askeri ilişkilerin güçlenmesiyle başlayan süreç politika, diplomasi ve ekonomi konularını da içerecek şekilde hükümet bakanlarının ve üst seviyede yetkili hükümet organlarının toplantıları ile genişler (Ambrosio, 2008: 1327). 2000 yılında gözlemci statüsüyle toplantılara katılan Özbekistan, 2001 yılında tam üye olur ve Şanghay Beşlisi, ŞİÖ ne dönüşür. ŞİÖ nün gelişimine paralel birçok ülke entegrasyon ile işbirliği içinde olmak ister. 17 Haziran 2004 tarihinde Taşkent te yapılan Devlet Başkanları Zirvesi nde Gözlemci Statüsüne İlişkin Yönetmelik, 28 Ağustos 2008 tarihinde Duşanbe de yapılan Zirve de de Diyalog Ortağı Statüsüne İlişkin Düzenlemeler kabul edilir. Afganistan, Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan olmak üzere gözlemci ülke statüsünde beş üye ile Türkiye, Sri Lanka ve Beyaz Rusya olmak üzere diyalog ortağı statüsünde üç ülke bulunmaktadır. ŞİÖ üyelerinin entegrasyondaki statülerine göre düzenlenmiş hali Tablo 2 de sunulmuştur. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi

156 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 Tablo 2: Şanghay İşbirliği Örgütü Devletleri Üye Devletler Gözlemci Devletler Diyalog Ülkeleri Çin Afganistan Türkiye Rusya Hindistan Belarus Kazakistan İran Sri Lanka Tacikistan Pakistan Kırgızistan Moğolistan Özbekistan Kaynak: Shanghai Cooperation Organisation (SCO), www.setcsco.org.tr, Erişim: 02.06.2015 Avrasya nın % 74 ünü kapsayan ŞİÖ, Kalingrad dan Vladivostok a, Beyaz Deniz den Güney Çin Denizi ne kadar uzanan coğrafi yapısıyla en geniş coğrafi alana sahip bölgesel entegrasyonlardan biridir. Gözlemci devletlerin eklenmesiyle ŞİÖ nün sınırları Hint Okyanusu ve Orta Doğu yu da içine almaktadır. ŞİÖ nün üye ve gözlemci devletleri, dünyanın bilinen petrol rezervlerinin % 17,5 ine, doğal gaz rezervlerinin % 45-50 sine ve dünya toplumunun % 45 ine sahiptir. Dünya petrol ve doğal gaz rezervlerinin önemli bir kısmını elinde bulundurması, ŞİÖ ne önemli bir stratejik üstünlük sağlamaktadır (Karluk, 2007: 412). Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nin veto hakkına sahip beş daimi üyesinden ikisi ŞİÖ üyesidir. Dünyada, nükleer silaha sahip olan 10 ülkenin (İsrail, ABD, Rusya, Çin, Hindistan, Pakistan, Kuzey Kore, İran, İngiltere ve Fransa) yarısı bu entegrasyonda yer almaktadır (Yener, 2013: 81). Coğrafi genişliği ve sahip olduğu toplam nüfus göz önüne alındığında ŞİÖ, Türkiye dış ticareti için önemli bir pazar olanağı sunmaktadır. Tablo 3 de de görüldüğü gibi 2004 den itibaren Türkiye nin ŞİÖ ile dış ticaret hacmi katlanarak artmaktadır. International Journal of Economic and Administrative Studies

UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 157 Yıllar Tablo 3 1. 2000-2014 Türkiye ŞİÖ Dış Ticareti (Milyon ABD $) ve ŞİÖ nün Türkiye Dış Ticaretindeki Payı (%) İhracat Pay (%) İthalat Pay (%) Dış Ticaret Hacmi Pay (%) Net Dış Ticaret 2000 1.321 4,75 7.031 12,9 8.352 10-5.710 2001 1.840 5,87 5.804 14 7.644 10,5-3.964 2002 2.215 6,1 7.202 13,97 9.417 10,8-4.987 2003 3.028 6,4 11.276 16,2 14.304 12,26-8.248 2004 3.977 6,3 17.463 17,9 21.440 13,34-13.486 2005 5.112 6,9 25.747 22 30.859 16,22-20.635 2006 6.523 7,5 36.626 26,24 43.149 19,15-30.103 2007 9.437 8,79 48.288 28,39 57.725 20,81-38.851 2008 12.393 9,38 60.914 30 73.307 21,94-48.521 2009 8.807 8,6 39.570 28,20 48.377 14,48-30.763 2010 12.441 10,92 53.161 28,65 65.602 21,9-40.720 2011 14.993 11,11 68.799 28,56 83.792 22,3-53.806 2012 22.840 14,9 69.550 29,40 92.390 23,75-46.710 2013 18.181 11,97 69.933 27,78 88.114 33,4-51.752 2014 16.037 10,17 69.634 28,75 85.671 21,42-53.597 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 26.07.2015 Tablo 3 değerlendirildiğinde Türkiye nin toplam dış ticaret hacmi içinde ŞİÖ ile gerçekleşen dış ticaret hacmi 2000 de %10, 2005 de % 13, 2010 da % 22 ve 2014 de % 21 civarında gerçekleşmiştir. Türkiye nin toplam ihracatı içinde ŞİÖ ye olan ihracatı 2000 de % 4,7, 2005 de % 7 2010 da % 11, 2014 de % 10 oranında gerçekleşmiştir. İthalat açısından ise Türkiye nin toplam ithalatı içinde ŞİÖ den gerçekleştirdiği ithalat 2000 de % 13, 2005 de % 22, 2010 ve 2014 de % 22.8 civarında olmuştur. ŞİÖ ile geliştirilen ekonomik ilişkiler neticesinde ihracat rakamları artmış olsa da ithalattaki artış, ihracattaki artıştan daha fazladır. Türkiye ve ŞİÖ arasında giderek açılan ithalat-ihracat makası dikkat çekicidir. Bu istatistikî verilere göre 2007-2008 küresel ekonomik krizi sonrasında Türkiye ile ŞİÖ arasındaki ithalat ve ihracat hacminde keskin bir düşme eğilimi görülmektedir. 2010 dan sonra tekrar toparlanma dönemine girilmiştir. Tablo 4 de görüldüğü gibi Türkiye, 2014 yılında ŞİÖ ülkeleri arasında en fazla dış ticaret hacmini Rusya, Çin, İran ve Hindistan ile gerçekleştirmiştir. TUİK in dış ticaret istatistiklerine göre 2014 de Rusya, Türkiye nin en çok ihracat yaptığı ülkeler 1 Tablo 3 ve Tablo 4 te Türkiye nin ŞİÖ ile ticari ilişkisine ait istatistikî verilerin hesaplanmasında ŞİÖ ne, üye ve gözlemci ülkelerine ait istatistikî verilerin toplamı alınarak ilgili veriler oluşturulmuştur. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi

158 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 arasında yedinci sıradadır ve % 3,8 paya sahiptir. İran ise Türkiye nin ihracatı içinde %2.5 pay ile onuncu sırada yer almaktadır. Türkiye nin en çok ithalat yaptığı ülkeler açısından değerlendirildiğinde 2014 de Rusya ve Çin ilk iki sırayı almaktadır. Türkiye nin tüm ithalatı içinde bu iki ülkenin her biri % 10 luk paya sahiptir. İran ise altıncı ülke konumunda olup payı % 4 civarındadır. Tablo 4. Türkiye ŞİÖ Üye Ülkeler 2014 yılı Dış Ticaret (Milyon ABD $) Ülke Adı İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi Rusya Federasyonu Kazakistan Özbekistan Tacikistan Kırgızistan İran Afganistan Pakistan Hindistan Moğolistan Çin 5.943 25.288 31.231 977 1.236 2213 603 781 1384 277 161 438 421 66 487 3.886 9.833 13.719 186 16 202 259 435 694 587 6.898 7485 35 35 2.861 24.918 27.779 Yıl Toplamı 16.037 69.634 85.671 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 27.12.2015 Türkiye nin ŞİÖ ile gerçekleştirdiği dış ticaretinin istatistiksel verilerle incelenmesine ek olarak mal grupları dağılımına göre de dış ticaret yapısına değinmek gerekir. Birleşmiş Milletler Geniş Ekonomik Grupların Sınıflandırılması (Broad Economic Categorization - BEC ) sistemine göre mal grupları yatırım, ara malı (hammadde), tüketim ve diğer mallar olarak ayrılır. International Journal of Economic and Administrative Studies

2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 ABD $ UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 159 Tablo 5. BEC Sistemine Göre 2000-2014 Türkiye ŞİÖ Dış Ticareti Yıllar Yatırım Malı İhracat Yatırım Malı İthalat (Milyon ABD $) Ara Malı İhracat Ara Malı İthalat Tüketim Malı İhracat Tüketim Malı İthalat 2000 106 386 769 6.382 575 407 2005 386 2.218 2.902 21.533 1.888 2.276 2006 746 3.143 3.673 30.812 2.472 3.004 2007 1.298 4.620 5.716 40.450 3.013 3.491 2008 1.644 5.300 7.603 51.675 4.064 4.460 2009 930 4.724 5.783 31.144 2.740 3.934 2010 1.177 6.158 8.016 42.230 3.937 5.007 2011 1.800 7.550 9.541 55.299 4.629 6.249 2012 1.732 8.050 17.440 55.780 4.857 5.866 2013 1.593 9.641 11.712 53.928 4.854 6.340 2014 1.619 9.086 8.946 54.276 5.438 6.235 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 12.08.2015 Bu sınıflandırma temel alındığında TUİK verilerinden hazırlanan Tablo 5 de de görüldüğü gibi Türkiye, tüm mal gruplarında ŞİÖ den ithalatçı konumundadır (diğer mal grupları dış ticareti çok düşük olduğundan Tablo 5 te yer almamaktadır). Şekil 1. Türkiye ŞİÖ Yatırım Malları İthalat ve İhracatı (ABD $) ŞİÖ-TR yatırım malları 12.000.000.000 10.000.000.000 8.000.000.000 6.000.000.000 4.000.000.000 2.000.000.000 0 ytr.malı ihr. ytr.malı ith. Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 15.08.2015 Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi

ABD $ 160 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 Tablo 3 ve Tablo 5 verileri kullanılarak Türkiye nin ŞİÖ ye yaptığı toplam ihracat içinde yatırım malı ihracatının payı çok az değişikliklerle sabit kalma eğilimindedir (2000 de % 10, 2010 de % 9, 2014 de % 10 ). Buna karşın Türkiye nin ŞİÖ den yaptığı toplam ithalat içinde yatırım malı ithalatının arttığı söylenebilir (2000 de % 5,5, 2010 de % 11, 2014 de %13). Şekil 1 de Türkiye nin ŞİÖ den yatırım malları ithalatı ile yatırım malları ihracatı arasındaki açıklık net bir şekilde gözlenmektedir. Türkiye nin ithalatında ara malı önemli yer tutmaktadır. Tablo 3 ve Tablo 5 e göre Türkiye nin ŞİÖ ye yaptığı toplam ihracat içindeki ara malı ihracatı payı 2000 de % 58, 2010 da % 64 ve 2014 de % 55 dir. Türkiye nin ŞİÖ den gerçekleştirdiği toplam ithalatı içinde ara malı ithalatının oranı ise 2000 de % 90 iken 2010 da % 79 ve 2014 de %78 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2 de Türkiye ve ŞİÖ arasındaki ithalat -ihracat dengesizliği en fazla ara malları sınıfındadır. Şekil 2. Türkiye ŞİÖ Ara Malları (Hammadde) İthalat ve İhracatı (ABD $) ŞİÖ-TR ara malları 60.000.000.000 50.000.000.000 40.000.000.000 30.000.000.000 20.000.000.000 10.000.000.000 0 200020062008201020122014 ara mal.ihr. ara mal.ith. Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 15.08.2015 Türkiye nin ŞİÖ ile dış ticaretindeki aramalı ithalatına olan bağımlılığını, ihracat rekabetçiliğini de sıkıntıya sokan yapısal bir sorun olarak değerlendirmek gerekir. Ara malları ithalatının yüksek olmasının temel nedeni Türkiye nin enerji kaynakları açısından dışa bağımlı olması ve doğalgaz ile petrol ithalatının büyük kısmını ŞİÖ ülkelerinden karşılamasıdır (Bayraç, 2009: 134-135). Türkiye ile ŞİÖ arasındaki dış ticaret ilişkisinde Türkiye nin ara malları ithalatının yüksek olmasının diğer nedeni ise Türkiye nin imalat sektöründe kullandığı hammadde ve ara girdilerin bir bölümünü yine ucuz işgücüne sahip ŞİÖ ülkelerinden sağlamasıdır (Atlı ve Ünal, 2014: 21-22). Şekil 3 de görüldüğü gibi tüketim malları sınıflamasında ise Türkiye ile ŞİÖ arasında ithalat ve ihracat değerleri birbirine yakın olsa da Türkiye yine ithalatçı konumundadır. Tablo 3 ve Tablo 5 e göre Türkiye nin ŞİÖ ye yaptığı toplam ihracat içinde tüketim malı ihracatı düşmüş (2000 de % 43, 2010 da % 31 ve 2014 de %34), International Journal of Economic and Administrative Studies

2000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 ABD $ UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 161 Türkiye nin ŞİÖ den yaptığı toplam ithalatı içinde tüketim malı ithalatı az da olsa artmıştır (2000 de % 6, 2010 da % 7, 2014 de % 9 ). Şekil 3. Türkiye ŞİÖ Tüketim Malları İthalat ve İhracatı (ABD $) ŞİÖ-TR tüketim malları 8.000.000.000 6.000.000.000 4.000.000.000 2.000.000.000 tük.malı ihr. tük. malı ith. 0 Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 15.07.2015 Yukarıdaki istatistikî verilerin tümü değerlendirildiğinde Türkiye nin toplam ihracatının toplam ithalatını karşılama oranı 2005 de % 63, 2010 de % 61 ve 2014 de % 65 dir. Türkiye ile ŞİÖ arasındaki ihracatın ithalatı karşılama oranları ise aynı yıllar için % 20, % 24 ve % 23 şeklindedir. Türkiye nin ŞİÖ ülkelerinden yaptığı enerji hammadde ithalatı, dengesiz bir dış ticaretin temel nedenidir. 4. Literatür Uluslararası ticaret alanında ülkelerin ikili ticaret hacimlerini çekim modeli üzerinden açıklayan çalışmaların temeli Newton un yerçekimi yasasına dayanmaktadır. Tinbergen (1962), bu fizik yasasının ülkeler arasındaki ticaret akımlarını açıklamak için kullanılabileceğini öne sürmüştür. Araştırmacı, çekim yasasının matematik formunu ekonomiye uyarlamış ve iki ülke arasındaki karşılıklı ticaretin ülkelerin ekonomik büyüklüklerinden doğru orantılı etkileneceğini belirtmiştir. Tinbergen e göre ülkelerin potansiyel ihracat hacimleri ile fiili ihracat hacimleri arasındaki farkın hesaplanması, ihracatın belirleyicilerini ortaya çıkaracaktır. 1958 yılı verileri ile 18 ülke için ve daha sonra 1959 yılı verileri ile 42 ülke için modeli test etmiştir. Tinbergen analizinde ülkelerin ihracat hacmini açıklayan en etkili değişkenin ülkelerin ekonomik büyüklüğü olduğunu ve uzaklığa bağlı olarak ulaştırma maliyetlerinin arttığını tespit etmiştir. Daha sonra analizini İngiliz Milletler Topluluğu olma, Benelüks ülkesi olma ve sınır komşuluğu kukla değişkenlerini ekleyerek geliştirmiştir. Kukla değişkenlerin korelasyon katsayılarını çok fazla arttırmadığından hareketle temel üç değişkenin rolüne vurgu yaptığı sonucuna ulaşmıştır. Tinbergen, 1959 yılı verileri ve 42 ülke için yaptığı çalışmasına da Gini endeksini kukla Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi

162 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 değişken olarak eklemiştir. Buna göre ihracatta yoğunlaşma katsayısı arttıkça ihracat hacminin azaldığı sonucuna ulaşmıştır. Modelin ampirik uygulanmalarında açıklama gücü yüksek sonuçlar elde edilmesine rağmen teorik alt yapısının yetersizliği eleştirilere neden olmuştur. Bu nedenle 1960 lardan sonra literatürde kuramsal altyapı eksikliğini gidermeye yönelik çalışmalar artmıştır. Kuramsal yapıyı oluşturmada öne çıkan akademisyen ve çalışmaları şöyledir: Linnemann (1966), yurt içi talebin göstergesi olarak modele nüfus değişkenini eklemiş ve Walrasyan denklik sistemine dayanarak modeli açıklamaya çalışmıştır. Anderson (1979), Bergstrand (1989), ürün farklılaştırmasına dayalı eksik rekabet modelini kullanarak çekim modeline katkıda bulunmuşlardır. Her iki yazar da çalışmasında çekim modelindeki gelir değişkenindeki anlamlılığı destekleyen sonuçlara ulaşmıştır. Bergstrand, karşılıklı ticaret akımlarında kişi başına düşen gelirin de önemli olduğunu vurgulamıştır. Helpman (1987), da ölçeğe göre artan getiri ve ürün farklılaştırmasına dayalı karşılıklı ticaret akımlarını çekim modeli ile incelemiştir. Karşılıklı ticaret akımlarında endüstri- içi ticaretin payı ile faktör bileşimlerindeki farklılığın ilişkisinin giderek azalmakta olduğu sonucunu çok uluslu firmaların faaliyetlerine bağlamıştır. Helpman & Krugman (1985), yeni coğrafya ekonomisi ile bağ kurarak modele mikro ekonomik bir temel oluşturmuşlardır. Deardorf (1995) çalışmasında çekim modelinin Heckscher-Ohlin Modeli ile sürtünmesiz ticaret durumunda benzer sonuçlara sahip olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile sabit ikame esnekliğine dayalı (CES) üretim fonksiyonunu kullandığı analizlerinde eksik rekabete dayalı dış ticaret kuramları ile aynı yönde sonuç verdiğini bulmuştur. Anderson ve Bergstrand gibi Deardorf da çekim modelini eksik rekabete dayalı dış ticaret kuramları ile de kuramsal olarak örtüştürmektedir. Modelin kurumsal yapısının da zenginleştirilmesiyle model coğrafi ekonomi ile uluslararası ticaret literatürünün önemli bir parçası olmuştur. Büyüklük ve uzaklık temel değişken olmakla birlikte yeni açıklayıcı değişkenlerin de eklendiği ampirik uygulamalar da artmıştır. Bu konuda çalışan akademisyenlerin bir kısmı potansiyel ticaretin ölçülmesi ve bu potansiyelin hangi faktörlerle arttırılacağına odaklanmıştır. Chionis vd. (2002) Yunanistan ın Balkan ülkeleri ile ticaret potansiyeli, Batra (2006) Hindistan ın küresel ticaret potansiyelini Karagöz ve Karagöz (2009) Türkiye nin küresel ticaret potansiyelini, Sorhun (2013), Türkiye nin farklı coğrafi bölgelerle dış ticaret potansiyelini ölçen ampirik uygulama örneklerinden bir kaçıdır. Bazı akademisyenler ise serbest ticaret bölgeleri, gümrük birlikleri gibi bölgesel entegrasyonların dış ticaret akımlarına etkisini çekim modeliyle analiz etmişlerdir. Çalışmaların çoğunluğundaki ampirik sonuçlar, J. Viner in (1950) gümrük birliği kuramının ticaret arttırıcı etkisini doğrulamaktadır. Aitken (1973), Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA) ülkelerinin ticaret akımlarını incelemiştir. Soloaga ve Winters(1999), EFTA, AET ve Güney Yarımküresi Ortak Pazarı (MERCOSUR), Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması ( NAFTA), International Journal of Economic and Administrative Studies

UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 163 Güney Doğu Asya Ulusları Birliği (ASEAN) gibi bir çok bölgesel entegrasyonun ülkelerin toplam ithalat ve ihracatlarına etkilerini kukla değişkenler de kullanarak çalışmışlardır. Genç vd.(2011) Karadeniz Ekonomik İşbirliği Bölgesi nde ticaret akımlarını etkileyen faktörleri analiz etmiştir. Literatürde sıklıkla çalışılan entegrasyon Avrupa Birliği olmakla birlikte, BRIC ülkeleri, İslam Ülkeleri Teşkilatı, G7 ülkeleri, OECD ülkeleri şeklindeki bütünleşmeler ve bu bütünleşmelerle ticaret ilişkisi olan ülkeler arasındaki ticaret akımları da araştırılmıştır. Bir kısım akademisyen de standart değişkenlerin kullanıldığı (büyüklük ve uzaklık ) çekim modelini genişletmişler ve farklı faktörlerin dış ticaret akımlarındaki etkisini değerlendirmişlerdir. Örneğin, Saygılı ve Manavgat (2014) talebin benzerliğini ölçen Linder değişkenini Türkiye ve 30 ülke arasındaki dış ticarete etkisi açısından değerlendirmiş ve ithalat açısından hipotez desteklenmiştir. John McCallum (1995), ortak sınır değişkenini kullanmış ve Kanada nın çeşitli bölgeleri arasındaki ticaretin ilgili bölgelerin ABD nin aynı ekonomik büyüklüğe ve aşağı yukarı benzer kurumsal yapılara sahip bölgeleri ile olan ticaretinden yaklaşık 20 kat daha fazla olduğunu ortaya koymuştur. Ortak dil kullanımını ölçen ve pozitif etkileri olduğunu bulan araştırmacılardan. Frankel vd. (1995), Melitz (2006) ortak dil kullanımının dış ticaret üzerinde anlamlı etkisi olduğunu bulmuşlardır. Ayrıca kültürel benzerlikler/ farklılıklar, din ve/ veya kurumsal benzerlikler/ farklılıklar, teknolojik gelişmedeki benzerlikler/ farklılıklar gibi unsurlar da, salt ekonomik olgular olmamalarına karşın çekim modeli uygulamalarında sıkça kullanılmaktadır. Bu bağlamda, 2000-2014 yılları arasında literatürde yer alan seçilmiş ampirik uygulamalardan bazı örnekler daha detaylı şekilde aşağıda sunulmuştur: Egger (2002), OECD ülkeleri ve Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin ticaret akımlarını incelemiştir. Egger, modelinde 1986-1997 dönemi için GSYH, fiziki ülke büyüklükleri, ülkelerin göreli faktör donatımlarındaki farklar, reel döviz kuru değişkenleri, fiziki uzaklık değerleri ile kukla değişkenler olarak ortak sınır ile ortak dili kullanmıştır. Modelde değişken seçiminde bazı sıkıntılar yaşanmasına rağmen simülasyon analizlerinde faydalı bir araç olduğu belirtilir. Martinez-Zarzoso & Nowak-Lehman (2003), Güney Ortak Pazarı (MER- COSUR) ve AB arsındaki ticareti 1988-1996 yılları için çekim modelini kullanarak analiz etmiştir. İhracat ve ithalat gelirlerinin iki taraflı ticaret akımlarını pozitif etkilediği, ihraç eden ülkelerin nüfusunun ihracat üzerinde negatif etkili, ithalat eden ülke nüfuslarının ihracat üzerinde pozitif etkili olduğu sonucuna varmıştır. Shon (2005), Kore ile 30 ticaret ortağı ülke arasındaki iki taraflı ticaret akımlarını analiz etmiştir. GSYH, kişi başına düşen gelir ve uzaklık değişkenlerine ek olarak Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) üyeliği ve ticaret yapısı için ticari uyumluluk endeksini kukla değişken olarak kullanmıştır. Bulgularına göre GSYH ve kişi başına düşen gelir, Kore nin ikili ticaretini pozitif; uzaklık değişkeni negatif etkilemektedir. APEC üyeliği değişkeni istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif etkili bulunmuştur. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi

164 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 Antonucci & Manzocchi (2006), Türkiye nin AB ile olan ihracatını 1967-2001 yılları verilerini kullanarak çekim modeli ile incelemiştir. Belirlenen zaman dilimi içindeki analizlerinde Türkiye AB arasındaki ilave ticarete dair kanıt elde edememişlerdir. Ancak, zaman boyutunu üç alt dilime ayırarak yaptıkları çalışmalarında 1970 yılı için bazı özel ticaret etkisine dair zayıf kanıt elde etmişlerdir. 1970 yılı, Türkiye nin göreceli olarak kapalı ekonomiye sahip olduğu ve gümrük birliğinin tesis edilmeye çalışıldığı tarih olarak değerlendirilir. Karagöz ve Karagöz (2009), Türkiye nin küresel ticaret potansiyelini genişletilmiş çekim modeli kullanarak 2005 yılı verileri ve 169 ülkeye ait yatay kesit verisi kullanarak analiz yapmıştır. Modelin tahmin sonuçlarına göre Türkiye dış ticaretindeki partner ülkelerin ekonomik büyüklüğünden olumlu, nüfus büyüklüğü ve aradaki mesafeden olumsuz etkilenmektedir. Partner ülkenin Türkiye ile tarihsel, kültürel bağları, İslam ülkesi olması ticareti olumlu etkilerken AB üyeliği ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü üyesi olmasının ticareti arttırıcı yönde katkı yaptığı ve komşuluğun anlamlı etki doğurduğu sonuçlarına ulaşılmıştır. Peci, Holzner & Kutllovci (2010), Kosova nın ticaret ortakları arasındaki ithalat ve ihracat dengesini çekim modeli kullanarak analiz etmişlerdir. Hem ithalat, hem de ihracat modellerinde mesafe değişkeni istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Ticaret ortaklarının GSYH büyüklüklerinin sadece ithalat modelinde anlamlı olduğu bulgusu edinilmiştir. Ayrıca ticaret hattında Kosovalı göçmen ailelerin hem ithalata hem de ihracata daha fazla yön verdiğini ve ticaret ortaklarındaki yozlaşma ve gayri resmi durumların Kosova nın ithalatına etkide bulunmadığı ve Merkez Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması nın Kosova nın ticaretine pozitif katkıda bulunduğu belirtilmiştir. Gencer ve Öngel (2011), Türkiye ile Arap İşbirliği Forumu ndaki ülkeler arasındaki dış ticaret hacmini 1990-2010 yılları verileri ile analiz edilmiştir. Türkiye, Suriye, Lübnan ve Ürdün arasındaki ticaret hacminin çekim modelinin beklediğinden daha düşük olması dolayısıyla ülkeler arasında serbest ticaret bölgesi kurulmasının Türkiye için bir dış ticaret fazlası yaratacağını tahmin etmiştir. Aysun, Öksüzler ve Yılgör (2012), 1980-2009 döneminde Gümrük Birliğinin Türkiye ve AB (15 ülke) arasındaki dış ticarete etkide bulunup bulunmadığı panel çekim modeli uygulanarak araştırmışlardır. Tahmin sonuçlarına göre Gümrük Birliği, Türkiye nin ithalatına önemli etkide bulunurken ihracatında önemsiz çıkmıştır. Sandalcılar (2012), 2002-2009 dönemi yıllık verilerini kullanarak Türkiye nin Brezilya, Hindistan, Rusya, Çin (BRIC ülkeleri) ile dış ticaret akımlarını genişletilmiş panel çekim modeli ile araştırmıştır. Türkiye ile BRIC ülkelerinin gayrisafi yurtiçi hasılaları ve nüfusları arttığında dış ticareti pozitif etkilediği; söz konusu ülkeler arasında coğrafi uzaklık artınca dış ticareti negatif etkilediği; ortak sınıra sahip olmanın da ticareti pozitif etkilediği sonuçlarına ulaşılmıştır. International Journal of Economic and Administrative Studies

UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 165 Ülengin vd.(2015), Türkiye ve AB nin seçilmiş 18 ülkesi arasındaki dış ticaretinde karayolu taşımacılığı üzerindeki kotaların etkisini panel çekim modeli kullanarak analiz etmişlerdir. 2005-2012 dönemi verilerine göre Türkiye nin AB ye yaptığı tekstil ihracatında ve toplam ihracatında istatistiksel olarak anlamlı ve negatif etkisinin bulunduğu ve kotaların olmadığı bir durumda daha yüksek ihracat değerlerine ulaşılabileceğini bulgusu edinilmiştir. 5. Model, Veri Seti ve Bulgular Newton Çekim Yasası na (The Law of Gravity) göre iki cisim arasındaki kuvvet, bu iki cismin kütlesi ile doğru, uzaklığı ile ters orantılıdır. Sosyal bilimler alanında Newton un yasası uygulama alanı bulmuş ve bir çok araştırmacı ampirik analizlerinde kullanmaya başlamıştır. Uluslararası ekonomide çekim modeli, farklı coğrafi konumlar arasındaki ekonomik akımları, konumların büyüklüğü, coğrafi uzaklığı ve incelenen konuya göre farklılaşabilen ek değişkenlerle ölçen ampirik bir model olarak kullanılmaktadır. Günümüzde dış ticaret akımlarını incelemede sıkça başvurulan bir yöntem olmasının yanında uluslararası para akışları, doğrudan yatırımlar, uluslararası finans, uluslararası göç hareketlerini açıklamada da etkili olduğu vurgulanmaktadır (Genç, Artan ve Berber, 2012: 212). Newton Çekim Yasası nın, dış ticaret akımlarını tahmin etmek için oluşturulan standart çekim denklemi şu şekildedir: Y iy j T ij = A (1) Di j Burada Tij, i ve j ülkeleri arasında gerçekleştirilen dış ticaret akımını; A, orantı sabitini; Y i ve Y j; i ve j ülkesinin ekonomik büyüklüğünü (gayrisafi yurtiçi hâsıla (GSYH), kişi başına düşen gelir veya nüfus büyüklüğünü) temsil etmektedir (Deardorff, 1995: 9). Yüksek milli gelire veya yüksek bir nüfusa sahip bir ülke bir taraftan yüksek miktarda mal ve ürün arz ederken; sahip olduğu alım gücü açısından daha yüksek talebe yol açarak dış ticaretin büyümesine etken olabilir. İki ülke arasındaki uzaklık ise ulaştırma süresi, taşıma, uyumlaştırma, işlem maliyetleri ile kültürel farklılıklar bakımından negatif yönde etkileyen bir unsur olarak kabul edilmektedir (Karagöz ve Karagöz, 2009: 130). Standart çekim modelinde kullanılan temel açıklayıcı değişkenlere nüfus, Linder değişkeni, Gini katsayısı, ortak dil, ortak sınır, ortak din, kolonyal bağların bulunup bulunmadığı, kurumsal benzerlikler, teknolojik benzerlikler, ulusal sınır etkileri, serbest ticaret anlaşmaları, ekonomik ve/veya parasal birlikleri temsil eden parametreler ilave edilmek suretiyle model genişletilmiştir (Dinçer, 2014: 15-16). Standart çekim modeli her iki tarafın logaritmasının alınmasıyla doğrusal formda aşağıdaki gibi tanımlanır. lnt ij = A + αln (Y i x Y j ) βln D ij + µ ij (2) Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi

166 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 2 numaralı denklemde α ve β tahmin edilecek parametrelerdir. µ ij ise sıfır ortalamalı, sabit varyanslı hata terimidir. İki ülke arasındaki ticaret hacmi, ülkelerin büyüklüklerinin artan ve aralarındaki uzaklıkların ise azalan bir fonksiyonudur (Starck, 2012: 5). Bu çalışmada Türkiye ve ŞİÖ 1 arasındaki dış ticaret akımlarının belirleyicileri panel çekim modeli kullanılarak analiz edilmiştir. Çalışmada açıklayıcı değişkenlerden biri (mesafe değişkeni) zamana göre sabit olduğu için tesadüfi etkiler modeli tercih edilmiştir. Tesadüfi etkiler modeli, sabit terim katsayılarının yatay kesit birimlerine bağlı olarak dağılmak yerine rassal olarak dağıldığını varsaymaktadır (Tatoğlu, 2013:104). 2004-2014 dönemi yıllık verilerinin kullanıldığı çalışmada 2 numaralı standart çekim denklemine kukla değişkenler ilave edilerek model genişletilmiştir. Biri 2007-2008 küresel ekonomik krizin etkilerini yansıtan kukla değişkenidir. Diğerleri ortak dil kullanımının, ortak sınırın ve ülkelerin üye oldukları ekonomik birliklerin dış ticaret akımlarına etkisini ölçen kukla değişkenlerdir. Tahmin edilen modeller aşağıdaki gibidir: lndt ijt = β 0 + β 1lnGDP it + β 2lnGDP jt β 3lnDIST ij β 4CRISE + β 5LANG + β 6 BORD + β 7ECOENTEG + µ ijt (3) lndt ijt = α 0 + α 1lnPOP it + α 2lnPOP jt α 3lnDIST ij α 4CRISE + α 5LANG + α 6 BORD + α 7ECOENTEG + µ ijt (4) (3) ve (4) numaralı denklemdeki değişkenler ile bu değişkenlere ait katsayılara ait beklentiler şöyledir: DT ijt : t yılında i ve j ülkeleri arasında ticaret akımlarını göstermektedir ve Türkiye den her bir ŞİÖ üye ve gözlemci ülkesine yapılan ihracat ile her bir ŞİÖ üye ve gözlemci ülkesinden Türkiye ye yapılan ihracat şeklinde formüle edilmiştir. Ticaret akımı verileri yıllık olup dolar cinsindendir. Veriler, Trade Statistics for İnternational Business Development (www.trademap.org) elektronik veri tabanından elde edilmiştir. GDP it ve GDP jt: Sırasıyla t yılında i ülkesinin (Türkiye nin) ve t yılında j ülkesinin (ŞİÖ üye ve gözlemci ülkeleri) gayrisafi yurtiçi hâsıla değerlerini göstermektedir. Yıllık veriler, dolar cinsinden kullanılmış olup; Dünya Bankası nın elektronik veri tabanından (www.data.worldbank.org) alınmıştır. Bir ülkenin ekonomik büyüklük ölçütü olan gayrisafi yurtiçi hâsıla, çekim modelinde ülkelerin ithalat ve ihracat potansiyelini göstermektedir. Bu değişkenlerin ticaret akımlarını pozitif etkilemesi beklenmektedir. 1 Ampirik uygulamada ŞİÖ, üye ve gözlemci ülkelerinin istatistikî verileri kullanılmıştır. İstatistikî verileri kullanılan ŞİÖ üye ve gözlemci ülkeleri şunlardır: Çin Halk Cumhuriyeti, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Tacikistan, Özbekistan, Afganistan, Hindistan, İran Moğolistan, Pakistan. International Journal of Economic and Administrative Studies

UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 167 POP it ve POP jt : Sırasıyla t yılında i ülkesinin nüfusunu (Türkiye nin) ve t yılında j ülkesinin (ŞİÖ üye ve gözlemci ülkeleri) nüfusunu göstermektedir. Nüfus değişkeni ülkelerin büyüklüğünün göstergesi olarak kullanılmaktadır. Büyük nüfus iç talebi arttırarak ihracatı olumsuz etkileyebileceği gibi geniş bir pazar yaratarak ticaret akımlarına olumlu katkıda da bulunabilir. Bu nedenle nüfus değişkeninin katsayısı negatif ve pozitif işaretli olabilir. Veriler, Dünya Bankası nın elektronik veri tabanından (www.data.worldbank.org) alınmıştır. DIST ij: i (Türkiye) ve j (ŞİÖ üye ülke) arasındaki uzaklığı göstermektedir. Uzaklığın hesaplanmasında Türkiye ve ŞİÖ ülkelerinin başkentlerinin bir birine olan uzaklığı kilometre cinsinden kullanılmıştır. Veriler, MapCrow Travel Distance Calculator ( http://www.mapcrow.info) adlı siteden alınmıştır. Mesafe değişkeni ülkeler arasındaki fiziksel mesafeyi ölçmesinin yanında transfer maliyetlerini anlamada ve ülkenin ticaret yapma tercihinin belirlenmesinde önemli etkiye sahiptir. Ülkelerin birbirine uzaklığı ile ticaret akımları arasında ters yönlü bir ilişki söz konusu olduğundan değişkenin katsayısının negatif olması beklenmektedir. CRISE: Bu kukla değişken oluşturulurken 2007-2008 küresel ekonomik kriz dikkate alınmıştır. 2007 yılının ikinci yarısında Amerika Birleşik Devletleri gayrimenkul piyasasında ortaya çıkan ve 2008 den itibaren tüm dünyaya yayılarak mali ve reel sektörlerde küresel ekonomik krize dönüşmüştür (Doğru, 2012: 113-114). Ekonomik kriz dönemlerinde milli gelirin, dış ticaret akımlarının, sermaye akımlarının olumsuz etkilenmesi beklenir. Buna göre, 2008, 2009, 2010 kriz dönemlerine 1, diğer dönemlere sıfır değeri verilerek kriz kukla değişkeni oluşturulmuştur. İşaretinin negatif olması beklenmektedir. LANG: Eğer ülkeler aynı dili konuşuyorsa 1 değilse sıfır değerini alan LANG kukla değişkeninin katsayısı, ortak dili konuşan ülkeler arasında ticaretin daha fazla olması gerektiği varsayımından dolayı pozitif olarak beklenmektedir. BORD: i (Türkiye) ve j (ŞİÖ üye ülke) arasında sınır olup olmadığını gösteren kukla değişkeni göstermektedir. Eğer ülkeler sınır ise 1 değilse sıfır değerini alan BORD değişkeninin katsayısının pozitif işaretli olması beklenmektedir. Ticaret ortakları arasında sınır olması mesafeyi kısalttığı gibi benzer kültürü paylaşabilecekleri varsayımından hareketle ticareti olumlu etkileyeceği düşünülmektedir. ECOENTEG: Eğer ülkeler aynı ekonomik birliğe üye iseler 1 değilse sıfır değerini alan ECOENTEG kukla değişkeninin katsayısının ekonomik entegrasyonlarda bulunan ülkeler arasında ticaret anlaşmalarının ve/veya serbest ticaret bölgelerinin oluşturulmasına katkı sağlayacağı düşünüldüğünden pozitif olarak beklenmektedir. Bu çalışmada hem Türkiye nin hem de ŞİÖ üyelerinin yer aldığı G-20 oluşumu ile Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) na üye olma durumu ortak ekonomik entegrasyon olarak seçilmiştir. Tablo 6 da görüldüğü gibi 3 numaralı denklemdeki modelden elde edilen tahmin sonuçlarına göre incelenen dönemde dış ticaret akımları ŞİÖ ülkelerinin gayrisafi Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi

168 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 yurtiçi hâsılasından olumlu etkilenmiştir ve % 1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Türkiye nin gayrisafi yurt içi hâsıla değişkeni ise % 5 istatistiksel olarak anlamlıdır. Tablo 6 da görüldüğü gibi ŞİÖ ülkelerinin gayrisafi yurtiçi hasılasındaki % 1 lik artış dış ticaret akımlarını % 0.53, Türkiye nin gayri safi yurt içi hasılasındaki %1 lik artış dış ticaret akımlarını % 82 arttırmaktadır. Mesafe değişkeninin katsayısı %1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır ve işareti beklendiği gibi negatiftir. Ülkeler arasındaki mesafenin artması ulaşım ve işlem maliyetlerini arttırarak dış ticaret akımlarını olumsuz etkilemektedir. Türkiye ile ŞİÖ üyeleri arasındaki uzaklık % 1 oranında arttığında dış ticaret akımları % 1.3 oranında azalmaktadır. 2007-2008 küresel krizin etkisini tahmin etmek için kullanılan CRISE değişkeninin katsayısının işareti beklendiği gibi negatif ve % 5 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Oluşturulan model için küresel ekonomik kriz dış ticaret akımlarını olumsuz etkilemiştir. Ortak dil kullanımının etkisini tahmin etmek için kullanılan LANG değişkeninin katsayısının işareti literatürdeki sonuçlara uygun olarak pozitiftir ve % 1 istatistiksel düzeyde anlamlıdır. Ortak sınırın etkisini ölçmek için SINIR değişkeni istatistiksel olarak anlamlı değildir. Türkiye ve ŞİÖ üyelerinden birinin ortak bir ekonomik entegrasyonda yer almasının etkisini ortaya koyan ECOENTEG değişkeninin katsayısı da pozitif işaretlidir ve % 1 istatistiksel düzeyde anlamlıdır. İncelenen dönemde ortak dil kullanımı ve ortak bir ekonomik entegrasyona üyelik dış ticaret akımlarını olumlu etkilemektedir. Aynı tabloda, 4 numaralı denklemdeki modelden elde edilen tahmin sonuçlarına göre incelenen dönemde dış ticaret akımları hem Türkiye nin hem de ŞİÖ ülkelerinin nüfusundan olumlu etkilenmiş ve % 1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Model logaritmik formda olduğundan katsayılar esneklikleri vermektedir. Bu nedenle, ŞİÖ ve Türkiye arasında gerçekleşen dış ticaret hacminin nüfus değişkenine karşı duyarlı olduğunu söyleyebiliriz. Türkiye nin nüfusundaki % 1 lik artış dış ticaret akımlarını % 9.60 oranında arttırmakta iken ŞİÖ üye ve gözlemci ülkelerinin nüfusundaki % 1 lik artış dış ticaret akımlarını % 0.70 oranında arttırmaktadır. Mesafe değişkeninin katsayısı %1 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır ve işareti beklendiği gibi negatiftir. 3 numaralı denklem modelinde olduğu gibi mesafe değişkeni dış ticaret akımlarını olumsuz etkilemektedir. Türkiye ile ŞİÖ üyeleri arasındaki uzaklık %1 oranında arttığında dış ticaret akımları % 1.27 oranında azalmaktadır. International Journal of Economic and Administrative Studies

UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 169 Tablo 6. Türkiye ve ŞİÖ Arasındaki Dış Ticaret Akımları için Panel Veri Analiz Sonuçları 3Nolu Denklem Değişken Adı Tesadüfî Etkiler Modeli Katsayısı t-istatistiği LnGDP i 0.82 b 2.30 LnGDP j 0.53 a 8.21 LnDIST ij -1.30 a -4.91 CRISE -0.35 b -2.06 LANG 1.79 a 3.99 BORD 0.40 1.13 ECOENTEG 1.31 a 3.52 Sabit Terim -11.88-1.24 Diagnostik İstatistikler Gözlem Sayısı: 605(kukla değişkenler hariç) Ülke sayısı:12 R 2 : 0.84, F: 77.5416 a d: 1.878, D-W ist: 0.7221 4Nolu Denklem Tesadüfî Etkiler Modeli Değişken Adı Katsayısı t-istatistiği LnPOP i 10.58 a 3.96 LnPOP j 0.27 a 3.33 LnDIST ij -0.0002 a -3.06 CRISE -0.25-1.18 LANG 1.18 a 4.77 BORD 1.79 a 4.52 ECOENTEG 2.95 a 7.64 Sabit Terim Diagnostik İstatistikler Gözlem Sayısı: 605 (kukla değişkenler hariç) Ülke sayısı:12 R 2 : 0.74, F: 42.7555 a d: 1.878, D-W ist: 0.4914 Not: a, b ve c ilgili katsayının sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyidir 2007-2008 küresel krizin etkisini tahmin etmek için kullanılan CRISE değişkeninin katsayısının işareti beklendiği gibi negatif çıkmasına rağmen istatistiksel olarak anlamlı değildir. İlgili modelde kullanılan ortak dil, ortak sınır ve ortak bir ekonomik entegrasyona üyeliğin etkisini ölçen LANG, BORD ve ECOENTEG kukla değişkenlerinin katsayıları pozitif işaretli ve % 1 düzeyinde istatistiksel anlamlıdır Diagnostik istatistikler Tablo 6 da her modelin altında sunulmuştur. Buna göre yöntemlerin açıklama gücünü gösteren Türkiye ve ŞİÖ arasındaki ticaret akımlarına uygulanan panel çekim analizinde 3 numaralı denkleme göre oluşturulan model için R 2 değeri 0.84 dür. 4 numaralı denkleme göre oluşturulan model için ise R 2 değeri 0.74 dür. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi