e-belediyeler İÇİN İNTERNET TABANLI HARİTA HİZMETLERİ

e-belediyeler İÇİN İNTERNET TABANLI HARİTA HİZMETLERİ Arif Çağdaş AYDINOĞLU 1, Tahsin YOMRALIOĞLU 1 1 Karadeniz Teknik Üniversitesi - Mühendislik Mimarlık Fakültesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, GISLab, 61080, Trabzon arifcagdas@ktu.edu.tr, tahsin@ktu.edu.tr www.gislab.ktu.edu.tr Özet: Günümüzde bilgiye erişimde bilgi teknolojilerinin kullanımı kaçınılmaz olmuştur. Özellikle bilginin yaklaşık %80 inin konuma dayalı olduğu ve yönetsel organların karar verme sürecinde mekan bilgisine olan ihtiyaç dikkate alındığında, konumsal bilginin yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS/GIS) nin kullanımı etkin hale gelmiştir. İnternet, bilgiye ulaşmada en etkili küresel iletişim aracı kabul edildiğinden web ortamında da konumsal bilginin yönetimi mümkün olmuştur. Tüm dünyada coğrafi bilginin internette yönetilmesine olanak tanıyan belediyecilik uygulamaları kent bilgi sistemleri adı altında geliştirilmektedir. Ülkemizde de e-belediyeciliğe geçiş sürecinde bilgi teknolojilerinin mevcut imkanları ile bilgi entegrasyonu sağlanarak vatandaşları ilgilendiren işlemlerin internet ortamında hizmete sunulması mümkündür. İnternet CBS olarak ifade edilen bu yaklaşımla internet harita sunucusunun kurulum aşamaları belirlenmiştir. Bu çalışmada, stratejinin belirlenmesi, gereksinim analizi, kavramsal tasarım, internet CBS yazılımı seçimi, maliyet hesabı, web kartografya ve uygulamanın gerçekleştirilmesi gibi uygulama aşamaları irdelenmiştir. Örnek çalışma olarak, Trabzon lokal çalışma alanı ile, konuma dayalı gözlemlerle elde edilen bilginin yönetimi işlevlerini yerine getiren e-harita altlığı kurulması ve İnternet teknolojileri yardımıyla bilgi paylaşımını sağlamak hedeflenmiştir. Kurulan e-harita servisleri vasıtasıyla, vatandaşların belediye bilgilerine ve hizmetlerine internet ortamında doğrudan erişimi sağlanmaktadır. Bu uygulama ile, kent için karar destek aracı olarak kullanılması amacıyla, İnternet CBS gerçekleştirim aşamaları irdelenerek, e-belediyecilik amacıyla benzer amaçlı bir sistem için gereksinimler belirlenmiştir. 1. GİRİŞ İnsanoğlu hayatı boyunca bilgiye ihtiyaç duymuş ve bilgiyi sürekli olarak bir gelişme aracı olarak kullanmıştır. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna doğru hızlı bir geçiş sürecinin yaşandığı günümüzde, bilgi çağının getirdiği değişim yeniden yapılanma sürecini hızlandırmakta ve toplum yaşamında ve kültürde kalıcı değişikliklere neden olmaktadır. Toplumlar bilgi toplumu olabilmek için tüm hizmet sektörlerinde bilgiye sahip olma ve bilgiyi verimli kullanma zorunluluğu duymaya başlamışlardır. Organizasyonların yönetimsel fonksiyonlarını desteklemek amacı ile bilgiyi toplayan, depolayan, üreten ve dağıtan bir mekanizma olan bilgi sistemleri; bilgiye kolayca erişip, bilgiyi daha verimli kullanabilme olanağı sağlamıştır. İnsanoğlu varolduğundan beri mekana, daha özel anlamda bir konuma dayalı; ne?, nerede?, nasıl?, niçin? vb sorgulamalar yapmıştır. Konuma dayalı bilgiye erişimde haritalar coğrafi bilgiyi depolayan ve devamlılığını sağlayan temel araçlar olarak görülmektedirler. Günümüz gelişen bilgi teknolojileri ile birlikte coğrafi bilginin üretimi, işlenmesi ve yönetimine yönelik yeni olanaklar ortaya çıkmıştır. Bu anlamda Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), konuma dayalı gözlemlerle elde edilmiş grafik ve grafik-olmayan

bilgilerin toplanması, saklanması, işlenmesi ve kullanıcıya sunulması işlevlerini bir bütünlük içerisinde gerçekleştirme işlevlerini yerine getirmektedir [1]. İnternet, gelişen bilgi teknolojileriyle birlikte günümüzün en etkili küresel iletişim aracı haline gelmiştir. Bilgi taramadan e-ticarete kadar birçok alanda internetin artan çekiciliği toplumsal yapıda kalıcı değişikliklere neden olmuştur. Bu teknolojiler sayesinde daha global, gelişmiş kurum içi, kurumlar ve hatta vatandaşlar arasında iletişim ortamı sağlanmıştır. Yönetimde yeni teknoloji imkanlarının kullanılması ve hizmet kalitesinin artırılması önemli bir husus olmuştur. Bu doğrultuda e-devlet ve benzeri kavramlardan söz edilmeye başlanmış, mevcut yapı teknolojik yeniliklere uyarlanmaya başlanmıştır. Belediye işlevlerinde de gelişen bilgi teknolojileri ile birlikte e-belediyecilik olarak anılan, kurum içinde veya halka bilgiyi hızlı, doğru ve anlaşılır bir biçimde ulaştırma olanakları ortaya çıkmıştır. İnternet ve CBS teknolojilerinin gelişimi ile birlikte konumsal bilginin kullanım şekli değişmiş ve internet teknolojileriyle de konumsal bilginin yönetimi mümkün hale gelmiştir. Bu çalışmada konumsal bilginin kullanıcıya dağıtılmasına olanak tanıyan internet tabanlı harita uygulamalarının, başka bir ifadeyle İnternet CBS uygulamalarının, gerçekleştirim aşamaları irdelenmiştir. Bu anlamda belediye bünyesinde herhangi internet harita sunucu ve servisleri kurulumunda dikkat edilmesi gereken adımlar vurgulanmıştır. Trabzon ili örnek çalışmasıyla da internet harita sunucusu test edilmiştir. 2. e-belediyecilik VE İNTERNET TABANLI HARİTA HİZMETLERİ e-belediyecilik, teknolojik gelişmelerin hızla değiştirdiği dünyada, gelişen teknolojileri kullanarak insana hizmet etmenin ve şeffaflaşmanın temelini teşkil eden yeni bir yerel yönetim anlayışının oluşturulması olarak ifade edilebilir [2]. Günümüz belediye işlevlerinde, yönetim mekanizması ve işleyiş, hizmet kalitesini yükseltecek ve çağın hızına yetişecek düzeyde değildir. Bilgi teknolojileriyle birlikte e-belediyecilik, sadece belediye işleyişini geliştiren yönetim mekanizmasını değiştirmekle kalmayıp zaman ve maliyet açısından hizmet kalitesini yükseltmektedir. Ülkemizde Kent Bilgi Sistemleri uygulamaları ile kentsel faaliyetlerin yerine getirilmesinde optimum karar verebilmek için hayata geçirilmeye çalışan birçok münferit uygulama mevcuttur. Bilgi teknolojileriyle birlikte E-Belediyecilik yaklaşımında, 7 gün 24 saat istenilen bilgiye kolaylıkla erişilebilmektedir. Vatandaşlar bilgisayarının başından

emlak ve çöp vergisi borcunu ödeyebilir. İhaleler hakkında bilgi edinebilir, yerel yönetimlerin işleyişini daha yakından ve hızlı takip edebilir. Belediye İmar-Planlama Müdürlüğü, Harita-Kadastro Müdürlüğü ve Emlak Servisleri nin işlevlerinde konumsal bilginin internet ve CBS olanakları ile yönetilmesi mümkün olmaktadır. Bu kurumlarda internet tabanlı harita uygulamaları ile İmar Durumu Hazırlanması, Yapı Ruhsatı Verilmesi, Yapı Kullanım izni verilmesi ve taşınmaz emlak vergi hesabı gibi hizmetler gerçekleştirilebilir. İnternet Harita Sunucusu uygulamaları ve web servisleri ile e-belediyecilik uygulamalarında etkin çözümler üretilebilir. 3. İNTERNET VE CBS/GIS Farklı otoriteler tarafından İnternet GIS [3], Online GIS [4,5], Web GIS [6] gibi isimlerle adlandırılan web tabanlı CBSistemi, konumsal bilginin iletişim ağları vasıtasıyla paylaşımını sağlamaktadır. Belediye bünyesinde konumsal bilginin dağıtımında kullanılacak internet harita sunucu hizmetleri benzer kavramları ihtiva ettiğinden aynı isimlerle anılması muhtemeldir. İnternet ortamında konumsal bilginin dağıtımı kent rehberlerinden kurumsal uygulamalara kadar çeşitlilik göstermekte olup, kişiler bu bilgilere çok kolay erişebilmekte ve birçok sorgu ve analiz işlemi yapabilmektedir. İnternet CBS teknolojisinin gelişiminde Şekil 1 de görüldüğü gibi, ilk aşama olan Statik Harita Sunumu nda PDF, GIF ve JPEG gibi görüntü formatlarındaki sabit harita görüntüleri HTML web sayfalarına yerleştirilerek kullanıcıya sunulmuştur. Gelişimin ikinci aşaması olan Statik Web Haritacılıkta, istemcinin web tarayıcı ile sunucudaki CBS veya haritacılık fonksiyonlarına erişmesinde HTML formları ve CGI kullanımı ön plana çıkmıştır. Bu yaklaşımda web tarayıcı kullanıcısı HTML formları ile komutu gönderir. HTTP sunucuda CBS fonksiyonları ile üretilen cevap görüntü kullanıcının web tarayıcısına geri gönderilir. Üçüncü aşama olan Etkileşimli Web Haritacılık ta, dinamik HTML ye benzer scriptler veya plug-in, ActiveX Kontrol ve Java Applet gibi istemci tarafı uygulamalar kullanılarak web istemci tarafında daha etkileşimli işlevler olanaklı hale gelmiştir. Bu yapıda bazı sorguların komutlar sunucu tarafına gönderilmeden istemci tarafında işlenmesi mümkündür. Dördüncü aşama olan Dağıtık CBServislerinde, istemci ve sunucu tarafındaki CBS bileşenleri HTTP ve CGI tabanlı uygulama gereksinimi olmadan doğrudan iletişime geçebilir. Bu yapıda istemci ve sunucu arasında farklılık yoktur. Program ve veri bulunduran her CBS noktası, işleve göre sunucu ve istemci olarak çalışabilir.

Yüksek Dağıtık CBServisleri - Fonksiyon - Düşük Statik Harita Sunumu HTML Statik Har. Gör. Düşük Statik Web Haritacılık HTML Formları Tablolar CGI ISAPI NSAPI - Etkileşim - Etkileşimli Web Haritacılık Dinamik HTML Script Plug-in Active-X Kontrol Java Applet Servlet Java Bean/ Applet Corba/ Java ActiveX Konrol Uygulama Sunucusu DCOM Bileşen-tabanlı XML.NET Yüksek Şekil 1 : Dağıtık CBS nin Gelişimi [7] Gelişen bilgisayar teknolojileri ile birlikte CBS çalışma platformları iş istasyonlarından masaüstü ve mobil kullanıcılar dahil, dağıtık konumdaki CBS kullanıcılarına kadar değişim göstermiştir. Geleneksel CBSistemleri tek bir makine üzerine kurulu yazılım paketi ve CBS verisinden ibaret olduğundan kapalı ve merkezi çalışma ortamlarıdır. İnternet teknolojilerinin kullanımı ile uygulanabilecek istemci/sunucu ve dağıtık CBS yaklaşımı genel çalışma prensibi Şekil 2 de verilmiştir. İstemci/Sunucu Mimarisinde, dağıtık konumdaki kullanıcıların bir sunucu ile iletişimine olanak tanır. Daha öncede söz edildiği gibi, Dağıtık CBS de birçok farklı sistem ve sunucu aynı zamanda istemci/sunucu mimarisindeki gibi sınırlama olmadan aynı zamanda iletişime geçebilir. İstemci Arayüz CBS CBS Programlar Veri S unucu CBS CBS Geleneksel CBS İs temc i- S unuc u Mimaris i Dağıtık CBS Şekil 2: CBS için 3 alternatif İnternet CBS; web sunucu, uygulama sunucu, harita sunucu ve veri sunucusu olmak üzere 4 bileşene sahiptir. İstemci, kullanıcıya yönelik web kullanıcı arayüzünü

kullanarak internet CBS programıyla iletişime geçer. Web Sunucu, istemci isteklerini alır, işler ve statik web sayfaları sunar. Uygulama Sunucusu, sunucu işlemlerini, güvenlik ve yük dengesini yönetir. Harita Sunucusu ve web sunucu arasındaki iletişimi sağlar. Harita Sunucusu, istemci isteklerini işler ve sonuçlar üretir. Veri Sunucusu, SQL vasıtasıyla veriye erişim ve yönetim olanağı sağlar, konumsal veriyi sunar. İstemci İstemci Web Sunucusu ve Uygulama Sunucusu Harita Sunucusu Veri Sunucusu İstemci Şekil 3: İnternet CBS Temel Bileşenleri 4. İNTERNET CBS/GIS UYGULAMA GERÇEKLEŞTİRİM AŞAMALARI Bir belediye bünyesinde gerçekleştirilebilecek İnternet CBS uygulamasında, internet harita sunucusunun kurulumundan önce uygulamanın sürekliliğini sağlayabilmek için dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır. Bu anlamda, uygulama stratejileri, kurumsal anlamda hangi teknoloji ve gereksinimlere ihtiyaç olduğu, kullanılabilecek yazılımlar, web haritalarının sunum teknikleri ve sistemin çalışır hale getirilmesi gibi gerçekleştirim aşamaları irdelenmelidir [8]. 4.1. Stratejinin Belirlenmesi İnternet CBS uygulamasında konumsal bilginin neden paylaşılmak istendiği, hedef kitlenin beklentileri ve ihtiyaç duyulan çalışanlar ile ilgili strateji belirlenmelidir [9]. Veri Paylaşımı Gereksinimi: Belediye hizmet fonksiyonu olarak vatandaşa veya kurum içi çalışanı için gerçekleştireceği uygulamada veri paylaşımı gereksiniminin faydalı ve zararlı yönleri irdelenmelidir. Belediye birimlerinin veya ilgili kullanıcının konumsal bilgiyi kullanmak için yazılım gereksinimi yanında, verinin dağıtımında karşılaşılan zorluk ve yüksek bedel veriye erişimi zorlaştırmaktadır. Bu anlamda, konumsal verinin dağıtımında internetin maliyet ve kolaylık açısından sağladığı potansiyel değerlendirilmelidir. Sürekli güncellenen verilerin merkezi bir yerde depolanarak belediyenin tüm birimleri tarafından eş zamanlı olarak paylaşılabilmesi mümkündür. Kurum veya kuruluş çalışanları sadece web tarayıcı kullanarak konumsal bilgiye ve CBS işlevlerine ulaşabilir. Web sunucuları erişim olanaklarını kontrol etme yeteneğine sahip

olduklarından kurum içi ve dışında isteyen kişinin erişmesini sınırlandırabilir. Konumsal bilgiyi üretme ve satın alma maliyeti oldukça yüksek olduğundan, ihtiyacı olan kullanıcının belirli bir ücret karşılığında internet ortamından elde etmesi mümkün olabilir. Böylece belediye açısından maliyetin giderilmesi ve kazanç sağlaması için faydalı olabilir. Çalışanların Belirlenmesi: CBS Uzmanları: Belediye bünyesinde gerçekleştirilecek uygulama genellikle varolan CBS uygulamaları üzerinde yapılandırılmaktadır. CBS uzmanları, CBS yetenekleri ve gereksinimleri hakkında bilgi sahibi olduğundan konumsal bilginin internet harita sunucuları ile kullanıcıya sunulması öncesinde etkili konumdadırlar. Bilgi İşlem Uzmanı: Sistem gereksinimi olarak web sunucu bilgisayarlarını satın almada, işletim sistemlerini seçmede, yazılım yüklemede, sunucular arasında ve internete ağ bağlantısı kurmada bilgi işlemi uzmanının bulunması önemli bir gereksinimdir. Mevcut belediyecilik uygulamaları ile bütünleşik kurulan internet harita sunucusunun bakımı ve devamlılığının sağlanması için ihtiyaç duyulan kişilerdir. Webmaster: Gerçekleştirilecek uygulama mevcut web sitesinin parçası olduğu için, web sitesini tasarlayan, uygulama geliştiren webmasterlar çalışmanın etkin bileşenleridir. Ayrıca webmaster, Internet sunucu yazılımı ve donanımları diğer yazılımlarla entegre ederek web ortamında uygulamaları canlandırır. Karar Vericiler ve Yönetim: Karar vericiler, kaynak üreterek sadece mevcut gereksinimleri değil uygulamanın geliştirilmesinde kullanıcı beklentilerini daha geniş bir açıdan irdeler. Bu kişiler farklı disiplinlerden birçok çalışanın koordinasyonu, zaman ve kaynağın optimum kullanımı için yönetim mekanizmasında etkin yer almaktadır. Yasal Danışmanlar: Bilgi nasıl dağıtılabilir ve kullanım hakkı nasıl korunabilir? Veri ile kazanç sağlama hakkı kanun yoluyla elde edilebilir mi? Sahip olunan bilginin telif hakkı alınmalı mı? Veri setlerinin dağıtımı kişisel haklarını çiğner mi veya uluslar arası dağıtımı ve satımının sonucu nedir? hukuki meselelere belediye bünyesinde çözüm bulabilecek yasal danışmanlar yer almalıdır. Kullanıcı İhtiyaçlarının Belirlenmesi: Hedeflenen kullanıcı kitlesinin harita bilgisi, CBS fonksiyonları ve internet kullanımı ile ilgili seviyesi gerçekleştirilecek uygulama bileşenlerinin belirlenmesinde büyük önem taşımaktadır. Kullanıcı CBS fonksiyonları ve

işleyişi hakkında yeterli bilgi düzeyine sahip değilse kolay kullanılabilir ve yardımcı kullanıcı menüleri içeren web tarayıcı arayüzleri geliştirilmelidir. Hedef kullanıcı CBS uzmanları veya çalışma alanındaki kişileri içeriyorsa, veriyi işlemek için web tarayıcı kullanmak yerine kendi çalışma ortamına indirip analiz ve sorgu işlevlerini gerçekleştirme olanağı tercih edilebilir. 4.2. Gereksinim Analizi Uygulamadaki veritabanı tasarımına göre kullanılacak veri dağıtım formatları ve ihtiyaç duyulan veri modelleri belirlenir. Ayrıca diğer sistemlerle entegrasyonu sağlamak için teknik gereksinimleri ve CBS işbirliği sağlamak için uygun standartlar tespit edilir [10]. Veri Dağıtım Formatları: Uygulama planlanırken en önemli gereksinim hangi bilginin kullanılabileceği ve hangi formda en iyi dağıtılabileceğidir. Gerçekleştirilecek uygulamanın işlevselliğine göre; ham veri, haritalar, sorgu ve analizler olmak üzere 4 ayrı yaklaşım mevcuttur. Ham Veri: Kullanıcı CBS yazılım yeteneklerine sahip ise kendi çalışma ortamında veriyi analiz etmek için ham veri temin etmeyi tercih edebilir. Haritalar: Konumsal bilgiyi dağıtmada en yaygın yol haritalardır. Kartoğrafik olarak ihtiyaca göre tasarlanmış haritalar GIF, JPEG ve PDF gibi görüntü formatında internette kullanıcıya dağıtılabilir. Basit Sorgular: Kullanıcı ihtiyaçlarına göre ek sorgu üretmek gerekebilir. En yaygın kullanılan ve uygulaması en kolay sorgu özeliği, veritabanında belirli bir kritere göre yapılan aramadır. Aranan bilgiye harita üzerinde tıklamayla yada formda kritere göre web veritabanı sorgusuyla erişilebilir. Diğer Sistemlerle Entegrasyon: Belediye bünyesinde mevcut web sitesi, belediyenin CBS altlıkları ve gerçekleştirilecek internet CBS uygulaması tutarlı ve uyumlu çalışmalıdır. Değerlendirilmesi gereken bazı hususlar; Yazılım Tutarlılığı: Uygulamanın gerçekleşmesi için kullanılacak Internet CBS yazılımı, CBS yazılımı ve Internet sunucu yazılımı arasında arayüz görevi yapacaktır. CGI, Java, ISAPI ve NSAPI gibi web sunucu arayüzü standartları ortak olmalı ve internet CBS yazılımı web sunucu ile çalışabilmelidir.

Arayüz Tutarlılığı: Internet CBS uygulamalarına ulaşan kullanıcılar aynı zamanda sitenin diğer bölümlerine de erişebilir. Sürekliliği sağlamak için belediyenin mevcut internet sitesi ve CBS uygulaması, web arayüzü tasarımı açısından uyumlu olmalıdır. Uygulama Tutarlılığı: Gerçekleştirilecek İnternet CBS uygulamasının mevcut CBS altlığıyla uyumlu olması gerekmektedir. Uygulama programları benzer ise en azından aynı programlama kodları kullanıldığından tutarlı fonksiyonalite sistemin bakımını ve gelişimini kolaylaştırmaktadır. Konumsal Veri Standartları ve CBS İşbirliği: Konumsal bilgileri ve haritaları internet ortamından paylaşmak için gerekli internet CBS yazılımları, terminoloji ve kavramları bakımından birbirinden bağımsız gelişmektedir. Farklı sistemlerin veri paylaşımı, kullanılması ve farklı sistemlerde geliştirilmiş işlemlerin paylaşılması zorlaşmaktadır. CBS İşbirliği (Interoperability) kavramı, bu problemlerin kaybolacağı yada en azından tasarım, yaklaşım ve felsefede temel değişikliklerin bir sonucu olarak önemli derecede azalacağı bir ortam önermektedir [11]. Uluslar arası anlamda standartları sağlayan kurumlar OGC (Open GIS Concortium) ve ISO/TC211 (The Technical Commitee tasked by the International Standards Organization) dir. OGC nin ana işlevi konumsal veri ve veri işleme kaynaklarının bütün bilgi işlem yapısı altında bütünleştirilmesi ve coğrafi veri işleme yazılımları ve ürünlerinin bilgi altyapısıyla birlikte CBS işbirliğine olanak tanıyacak şekilde kullanılmasını sağlamaktır. Bu anlamda OpenGIS tarafından geliştirilen OpenGIS WMI (Web Map Server), web harita sunucuları için standartlaştırılmış bir iletişim mekanizması ve arayüz sözdizimi sağlar. ISO/TC211 ise coğrafi veri işleme teknolojisinde işe yönelik bir görüş ve bilgi, uygulama ve sistemler için dengeli bir yaklaşımı vurgular [12]. Coğrafi veriyi toplamak ve yönetmek işlevlerini yerine getiren bir CBS kurulması kadar birçok kullanıcı arasında paylaşımı sağlamak da önemlidir. Bu yaklaşımda web servisleri yeni bir çerçeve sağlamaktadır. İstemci, sunucu ve aradaki iletişimi sağlayan web sunucu bileşenleri genel yapıyı oluşturur. Günümüzün web servisleri için kullanılan Extensible Markup Language (XML), gibi anahtar teknolojilerin yanı sıra OpenGIS tarafından üretilen GML ve ESRI tarafından üretilen ArcXML gibi kodlama dilleri de dikkat çekmektedir.

GML (The Geography Markup Language), coğrafi detayların hem geometri hem de özelliklerini içeren coğrafi bilginin iletimi ve depolaması için oluşturulmuş bir XML kodlamasıdır. Bu yapı XML de coğrafik bilgiyi kodlamak için mekanizmayı belirler [13]. 4.3. Kavramsal Tasarım Genel anlamda İstemci (client) ve Sunucu (server) mimarisinde, istemci ve sunucu, İnternet veya İntranet üzerinde, TCP/IP tabanlı ağlarda, HTTP protokolünü kullanarak iletişime geçer. CBS istemcisi bir web tarayıcısı kullanarak sunucuya komutu gönderir. Sunucu tarafı işlevler sonucunda veritabanına bağlı olarak üretilen cevap istemciye URL adreslemesi vasıtasıyla geri gönderilir. Sunucu iş yükünün fazla olduğu sunucu-tarafı (server-side), kullanıcı işlevinin yoğun olduğu istemci tarafı (client-side) ve iki stratejinin kombinasyonu şeklinde kullanıcı ihtiyaçlarını karşılayan stratejiler geliştirilmiştir [14]. Belediye bünyesinde gerçekleştirilecek İnternet CBS uygulamasında belirlenen strateji ve gereksinimler göz önüne alınarak stratejisi seçilmelidir. Bir harita sunucusunun genel olarak gerçekleştirdiği işlevler [15]; Görüntü veya grafik veriler şeklinde harita üretimi, Üretilen haritalarla ilgili sorgulamalara cevap verme, Ne tür haritaların yapıldığını ve hangilerinin sorgulama imkanlarının olduğunu diğer programlara iletme şeklinde sıralanabilir. Harita Sunucusu, istenilen haritayı hazırlarken, haritanın genel özelliklerinin nasıl olacağını, neleri gösterip göstermeyeceğini kullanıcılardan gelen URL parametrelerine göre kararlaştırır. Genel olarak harita yapımı için istemciden gelen URL parametreleri aşağıdaki konuları içermektedir. Hangi bölgenin haritasının yapılacağı, Hangi koordinat sistemlerinin kullanılacağı, Hangi bilgilerin gösterileceği, Çıktı formatı ve büyüklüğü, Hangi haritaların ve bölgelerin sorgulanacağı, Harita Sunucusunun özellikleri

VERİ KAYNAĞI SORGU SINIRLAMALARI FİLTRELEME DETAYLAR BİÇİMLENDİRME GÖSTERİLECEK DETAYLARIN ÜRETİLMES İ GÖST. DETAYLAR RASTER/VEKTÖR FORMATINDA GÖRÜNTÜ SINIRLAMALARI SUNULACAK HALE GETİRME GÖRÜNTÜ GÖRÜNTÜ FORMATI DONANIM ÖZELLİKLERİ SAYISAL HARİTA SUNUMU Şekil 4: Harita Sunum Aşamaları Harita sunumcusunda kullanıcı tarafından istenilen bir haritanın hazırlanması için bir takım aşamaların geçmesi gereklidir (Şekil 4). İlk olarak istemci tarafından görüntülenmek istenen detaylar coğrafi veri tabanından alınır. Sorgulama özelliklerine göre sunucu bilgisayarı, gösterilecek olan detayları raster veya vektör formatında hazırlayarak, dijital haritayı sunulacak hale getirir. Sunulacak hale getirilen raster veya vektör formatındaki dijital haritalar genel olarak özel bir yazılımla JPEG veya GIF formatına dönüştürülerek sunucu bilgisayarında sunulur [16]. 4.4. Yazılım Seçimi Günümüzde CBS yazılım firmaları tarafından üretilen birçok İnternet CBS yazılımı ve mimarisi mevcuttur. ESRI ArcIMS, Intergraph GeoMedia WebMap Prof., MapInfo MapXtreme ve Autodesk MapGuide en önemlileridir. İnternet CBS yazılımının seçiminde fiyat, hız ve fonksiyonalite gibi birçok özellik etkili olmaktadır. Internet CBS yazılımında olması gereken özellikler; sistem karakteristiği, veri formatları ve fonksiyonlar olmak üzere 3 kategoride irdelenebilir [17].

Fonksiyonlar: İlgili yazılımın yakınlaş/uzaklaş/kaydır gibi temel fonksiyonları gerçekleştirebilirliği öncelikle irdelenmelidir. Yalnız istemci mi? yoksa sunucu ile iletişime geçen istemci tarafından mı? işlevlerin yapılacağını incelenir. Konumsal operasyon yetenekleri irdelenir. Kullanıcı arayüzünde gerçekleştirilen sorgularda veritabanı altlıklarıyla etkileşime geçip etkin sonuç çıktılarının hazırlanabilirliği değerlendirilir. Programın veriyi kullanma yaklaşımı olarak hazırlanmış sabit veri üzerinde mi? yoksa sürekli güncellenebilen tarzda canlı veri mi? kullandığı irdelenir. Konumsal Veri Formatları: Internet CBS yazılımının doğrudan kullandığı konumsal veri tipleri belirtilir. Farklı çalışma ortamlarından gelen veriyi kullanabilmesi için sunucunun; Shapefile, Arc, DXF/coverage, Oracle DWG, DGN Spatial, Tiff, GeoTiff, MrSID gibi konumsal veri formatlarını okuyabilme yeteneği incelenmelidir. Sistem Karakteristiği: Yazılım paketinin bedeli, temel işletim sistemi ve konfigürasyon faktörleri değerlendirilir. Sunucu yazılımlarının oluşturduğu taban fiyat, eş zamanlı kullanıcı olanağı ve sistem kapasitesi gibi değişkenler göz önüne alınarak belirlenmelidir. İstemci bedeli, istemci tarafında konumlandırılacak web tarayıcı, plug-in veya herhangi bir bileşenin bedeli ile değerlendirilir. İleriye dönük veri paylaşımı ve diğer sistemlerle CBS İşbirliği sağlayabilmek için OpenGIS Web Map Server (WMS) özelliklerini uygulayabilecek yazılımlar seçilmelidir. Ayrıca irdelenmesi gereken bir husus da ölçeklenebilir özeliğe sahip olmasıdır. 4.5. Maliyet Hesabı Yapılan harcamaların çoğu uygulamada kullanılacak yönteme ve stratejiye göre çeşitlilik göstermektedir. Harcamaların yapıldığı zamana bağlı olarak kurulum, uygulama ve kullanım olmak üzere 3 ayrı gruplandırma yapılabilir. Donanım ve yazılım gereksinimi, servisi çalıştıracak ve kullanacak personel istihdamı gibi maliyet gerektiren unsurlar uygulama başlamadan önce belirlenmelidir. İnternet CBS uygulamasında, fiyat analizinden çok genel anlamda maliyet gereksinimi olacak ihtiyaçlar belirlenmiştir. Donanım Gereksinimi: Web harita sunucusu konfigürasyonu, işlemci gücü, işletim sistemi ve Internet altyapısı internet harita sunucusunun çalışmasını etkileyen ana unsurlardır. Harita servisi aynı anda birçok kullanıcı tarafından kullanılabileceği için çalışma yüküne göre yeterli işlemci, hafıza ve bellek kapasitesine ihtiyaç vardır. Beklide en önemlisi, yeterli ağ iletim hızı sağlanmadıkça istenen uygulamanın bir önemi yoktur. Yazılım Gereksinimi: Web sunucu yazılımı ve internet CBS yazılımı temel gereksinimlerdir. Kurulacak sistem mimarisine göre CBS ve ek uygulama yazılımları

gerekmektedir. Web sunucu yazılımlarının seçimindeki en önemli unsur, internet CBS yazılımıyla ve mimariye göre ihtiyaç duyulan diğer yazılımlarla olabilecek uyumdur. Çalışanların Belirlenmesi: Bu kişiler temel CBS gereksinimleri için gerekebileceği gibi uygulama geliştirmek için gelişmiş programcılık yeteneklerine de sahip olabilirler. Personel mevcut yapı içinde bulunabileceği gibi geçici veya süreklide olabilir. 4.6. Web Kartografya Web Kartografya; üretilen haritaların tasarımı, üretimi ve internet ortamında kullanımı ile uğraşan bir disiplin olduğundan kavramları açısından kartografyadan bir farkı yoktur [18]. İnternet ortamında harita ve konumsal bilgilerin kullanıcıya sunuş şekli çok önemlidir. Tasarım yapılan arayüzü, çekici, fonksiyonel, anlaşılması ve kullanılması kolay olmalıdır. Yani iyi bir şekilde tasarım yapılmamış internet sayfası aranan bilgiye erişimi ve kullanımı zorlaştırmaktadır. Birçok fonksiyon yerleştirilmiş olsa bile kullanıcı arayüzünün yetersizliğinden sitenin kullanımı zorlaşmaktadır. Konumsal bilgi ve haritalara erişmek için web kullanıcı arayüzünde 2 ana bileşen vardır; Bunlardan ilki, konumsal bilgiyi gösteren harita görüntüsüdür. İkincisi, haritalar üzerinde yönlendirmeye, bilginin elde edilmesine yardım eden veri giriş alanı ve butonlardan oluşan arayüzdür. Bu unsurlar kullanıcıya yönelik arayüzlerin geliştirilmesinde etkilidir. 4.7. Uygulamayı Gerçekleştirmek Şimdiye kadar gerçekleştirilen tasarım aşamalarından sonra belirlenen gereksinimlere göre zaman ve maliyet açısından kaynak ihtiyacı olan uygulamanın gerçekleştirileceği aşamadır. Uygulamanın gerçekleştirilmesi 4 aşamada ele alınabilir. Tasarlanan sistem mimarisine göre internet CBS yazılımı tarafından sunulacak verinin hazırlanması ilk aşamadır. Daha sonraki aşamadaki işlevler, internet CBS yazılımının yüklenmesi, mimarisinin konfigürasyonu, uygulama arayüzlerinin programlanması şeklinde sıralanabilir. Kullanıcıya yönelik olarak metaveri ve servislerin kullanımında açıklayıcı sayfalar üretilir. Ayrıca web sitesi ve internet CBS uygulamalarının ayakta kalması ve bakımı için gereksinimler ve ihtiyaçlar belirlenir. 5. ÖRNEK UYGULAMA Bu çalışmanın temel amacı, farklı kaynaklardan elde edilen bilgileri CBS altlığı kurulduktan sonra merkezi bir platformda kurulan internet harita sunucusu ile kullanıcıya dağıtmak ve benzer amaçlı uygulamaların gereksinimlerini belirlemektir. Trabzon örneğiyle, İl bazında valilik, belediyeler, devlet kurumları veya çeşitli

kuruluşlarda konumsal veriye ihtiyacı olan kullanıcılar internet teknolojilerinin sağladığı olanaklardan yararlanarak ihtiyacı olan bilgiye ulaşabilecektir. Gerçekleştirilen uygulama e-belediyecilik öncesinde belediye bünyesinde kurum içi işlevleri ve vatandaşa hizmet amacıyla kurulabilecek internet harita sunucusu gereksinimlerinin belirlenmesinde örnek bir çalışmadır. Uygulama Adımları 1. KTÜ GISLab AR-GE çalışma ortamında sağlanan yazılım-donanım olanaklarından ve mevcut yürütülen çalışmalardan yararlanılarak uygulama gerçekleştirilmiştir. Trabzon ili lokal çalışma alanına ait yerleşim birimleri (il, ilçe, köy vb.), arazi kullanımı, topoğrafya, jeoloji, yollar, su kaynakları vb. konumsal bilgiler veritabanı tasarımına göre organize edilmiştir. 2. TCP/IP tabanlı bir ağda http://gisland.ktu.edu.tr URL adreslemesine sahip PC Intel tabanlı platformda Windows 2000 Prof. İşletim Sistemi üzerine Microsoft IIS 5.0 internet sunucu yazılımı kurulmuştur. 3. ESRI ArcIMS mimarisinin sistem gereksinimlerine göre konfigüre edilerek internet harita sunucusu kuruldu. ArcIMS, veri sunum (presentation), veri işleme (business logic) ve veri depolama (data storing) olmak üzere üç katmanlı bir yapıya sahiptir (Şekil 5). Veri Sunum Katmanı, konumsal bilgiye ulaşmak, izlemek ve analiz etmek için web tarayıcı arayüzleri içerir. Veri İşleme Katmanı, komutları işlemek, harita servisleri üretmek/yönetmek işlevlerini sağlayan sunucu bileşenlerinden oluşur. Veri Depolama Katmanı, ArcIMS ile kullanabilecek mevcut veritabanlarını içerir. Sistem katmanları arasındaki iletişim, özelleştirilmiş bir XML dili olan ArcXML ile gerçekleştirilir [19]. Veri Sunum Katmanı Kullanıcı Arayüzü Veri İşleme Katmanı Web Sunucu / Dönüştürücüler ArcIMS Uygulama Sunucusu ArcIMS Konumsal Sunucu Veri Depolama Katmanı Veritabanları Şekil 5. ArcIMS Mimarisi

4. ArcXML dilinde yazılan Harita Konfigürasyon Dosyaları ile uygulama istenen tasarıma ve sembolojiye göre harita servisleri üretildi. 5. Kullanılan Web Sunucu ve Uygulama Sunucusu arasında iletişim kurmak için ActiveX Dönüştürücü kullanılmıştır. İstemci yani kullanıcının ActiveX nesne modeli (ADO) kullandığı düşünülmektedir. Bu anlamda üretilecek arayüzde HTML, JavaScript, VBscript kullanılmıştır. Veritabanı sorgulaması yapılarak istenen coğrafik bölgeye ulaşılabilmesi için sunucu tarafı veritabanı sorgulama dili olarak Active Server Pages (ASP) kullanılmıştır. Kullanıcıya Sunulması e-harita uygulaması ile mekandan bağımsız herhangi bir internet kullanıcısı sadece web tarayıcı yardımıyla internet harita sunucusuna ulaşabilir. Yakınlaş/Uzaklaş/Kaydır/ Öznitelik Sorgula gibi temel CBS fonksiyonlarına erişilebilir. Lejand görünümüyle birlikte aktif katman kontrolü yapılabilir (Şekil 6). Elde edilen harita görüntüsü üzerinde istenilen formatta harita çıktısı alınabilir. Kullanıcı ihtiyaçlarına göre ASP veritabanı sorgulamasından aranan konumsal veriye ulaşma işlevi için yer bul butonu kullanılabilir (Şekil 7). Hangi tür ve kalitede veri kullanacağını belirleyerek erişim hakkına bağlı olarak metaverisini irdeleyerek konumsal veriyi indirebilir. Şekil 6: Trabzon İnternet Harita Servisi Kullanıcı Arayüzü

Trabzon İli Araklı İlçesi Hasköy Nerede? Şekil 7: ASP sorgu arayüzü 6. SONUÇ Belediye bünyesindeki İnternet CBS uygulamalarının amacına ulaşması ve sürekliliğinin sağlanması için gerçekleştirim aşamaları benimsenmelidir. İnternet Harita Sunucularının sağladığı olanaklar sayesinde, sürekli güncellenen ve gerçek veri ile karar verme ve ileriye dönük planlama sürecine katkı sağlandığı görülmektedir. Farklı platformlardaki kullanıcıların harita ve konumsal bilgiye eş zamanlı olarak, zaman ve maliyet açısından avantajlı kullanabildikleri görülmektedir. Bir kurumda verileri paylaşarak zenginleştirmenin daha ekonomik ve akılcı olduğu düşünüldüğünde; yüzlerce kullanıcı paylaşılan bir ortamda koordineli olarak çalışabilir. İstemci/Sunucu (Client/Server) mimarisi sayesinde gelişmiş performans, kolay kullanım, veri yönetimi ve ölçeklenebilirlik sağlanabilir. Dikkat edilmesi gereken husus, internet harita sunucusu yüksek veri işleme kapasitesine ihtiyaç duyduğundan, işlemci gücü, bellek kapasitesi ve internet ağ iletim hızı uygulamanın verimliliğine doğrudan etki etmesidir. Çağdaş belediyecilik anlayışında, web servisleri ile dağıtık konumdaki birimlerin birbiri ile iletişim halinde otomatik olarak belediye hizmetlerini gerçekleştirmesi sağlanabilir. İnternet-CBS uygulamaları, ülkemizde kent bilgi sistemlerinin gelişmesine öncelik ederken, aynı zamanda da e-belediyecilik uygulamalarının daha dinamik bir şekilde uygulanmasına olanak sağlayarak, yerel hizmetlerin hızlanmasına ve yönetilmesine katkı vererek iş veriminde önemli bir artış sağlamış olacaktır. e-belediyecilik anlamında yerel yönetimlerin, global dünya ile entegre olabilmeleri için, bilgi teknolojisinden optimum düzeyde yararlanabilmeleri ve bu amaç doğrultusunda yeni hizmet anlayışlarını benimsemeleri gerekmektedir.

KAYNAKLAR 1. Yomralıoğlu, T., Coğrafi Bilgi Sistemleri: Temel Kavramlar ve Uygulamalar, Akademi Kitabevi, İstanbul, 2000. 2. Ucar, E., Uzun, E., Uçar, Ö., e-belediyecilik Kapsamında Bir Kent Bilgi Sistemi Uygulaması, International XII. Turkish Symposium on Artificial Intelligence and Neural Networks TAINN, 2003 3. Tsou, M.H., A Dynamic Architecture For Distributing Geographic Information Services on the Internet, Doctor of Philosophy, Deparment of Geography, University of Colorada, USA, 2001. 4. Green, D. ve Bossomaier, T., Online GIS and Spatial Metadata, Taylor&Francis, Newyork, USA, 2002 5. Plewe, B., GIS Online: Information Retrieval, Mapping and the Internet, On Word Pres, Santa Fe, New Mexico, 1997. 6. Foote, K.E. ve Kirvan, A.P. WebGIS, NCGIA Core Curriculum in GIScience, http://www.ncgia.ucsb.edu/giscc/units/u133/u133.html, 1998. 7. Peng, Z.R., Tsou, M.H., İnternet GIS: Distibuted Geographic Information Services for the Internet and Wireless Networks, Taylor&Francis, Newyork, USA, 2003. 8. Aydınoğlu, A.Ç., İnternet-CBS Stratejisi ve Gerçekleştirimi, Yüksek Lisans Tezi, Yüksek Lisans Tezi, K.T.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 2003 9. Plewe, B., GIS Online: Information Retrieval, Mapping and the Internet, On Word Pres, Santa Fe, New Mexico, 1997. 10. Aleskesih, A., Helali, H., Internet Dissemination of Iranian Roads Information Web- GIS Development Technology, GIM International, November 2002, 12-15. 11. Goodchild, M.F., Egenhofer, M.J. ve Fegeas, R., Interoperating GISs, Panel on Computational Implementations of Geographic Concepts, Santa Barbara, California, USA, 1997. 12. Kuhn, W. Toward Implemented Geoprocessing Standards: Converging Standardization Tracks for ISO/TC211 and OGC White Paper, ISO/TC 211- N418, 1997. 13. Open GIS Consortium, The Open GIS WMI specification 1.0.0, p.9., http://www.ogc.org, 2000. 14. Foote, K.E. ve Kirvan, A.P. WebGIS, NCGIA Core Curriculum in GIScience, http://www.ncgia.ucsb.edu/giscc/units/u133/u133.html, 1998. 15. Erbaş, M. ve Taştan, H., Sayısal Haritaların Internet-Intranet Ortamında Sunumu ve Kullanımı, Harita Dergisi, Sayı:219, sayfa:33-50, 2003. 16. ISO/TC211, New York Item Proposal: Geographic Information-Web Map Server Interface, 2000. 17. Limp, F., User Needs Drive Web Mapping Product Selection, GEOEurope, 2001. 18. Kraak, M.J., Settings and Needs for Web Cartography, Web Cartography:Developments and Prospects. edited. by M-J. Kraak & A. Brown. ITC Division of Geoinformatics, Cartography and Visualisation, Enschede, The Netherlands.Taylor&Francis, London and New York. pp.1-8.., 2002. 19. ESRI Inc., Using ArcIMS, Esri Press, ABD, 2000.