MERSİN BALIĞINDA DÖL ALIM ÇALIŞMALARI İ.Z. Kurtoğlu 2, D. Memiş 1, B. Akbulut 2, E.Çakmak 2, İ. Aydın 2, H. Savaş 2, Y. Çavdar 2,. N. Aksungur 2, E. Ercan 1 1 İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yetiştiricilik Bölümü, İstanbul 2 Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Trabzon E-posta: izkurtoglu@gmail.com Konuşmacı: Dr. İlker Zeki KURTOĞLU-Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Trabzon Teşekkürler Sayın Başkan, değerli katılımcılar. Sunumumda TAGEM destekli yürütmekte olduğumuz Mersin Balıkları Populasyonlarının Mevcut Durumlarının Belirlenmesi ve Yetiştiricilik İmkanlarının Araştırılması Projesinin Yetiştiricilik Çalışmalarını özetlemeye çalışacağım. Çalışmalarımız İÜ Su Ürünleri Fakültesi nden Doç. Dr. Devrim MEMİŞ liderliğinde yürütülmektedir. Çalışmalarımızın ana hedefleri damızlık stoğu oluşturmak, yumurta ve sperm elde etmek, kuluçkalama ve yavru evresi çalışmalarını gerçekleştirmektir. Bu amaçla olabildiğince ulaşabildiğimiz ve döl verebilecek olan mersin balıklarını adapte etmeye ve uygun büyüklüğe kadar muhafaza etmeye çalışıyoruz. Bugüne kadar doğal ve kuluçkahane kökenli bireyleri muhafaza etme şansı bulduk. Doğal kökenliler küçük-büyük balık avcılığı takımlarıyla kazara yakalanan mersin balıklarının muhafazaya alınabilmesiyle şekillenmiştir. Aynı zamanda ve özellikle Giresun ilinde kıyı avcılığı yapan bir balıkçının avlayarak evinin yanında oluşturduğu tatlısu havuzunda beslediği balıkların bir kısmının enstitümüze kazandırılmasıyla damızlık stoğumuz döl verebilecek bireylere kavuşmuştur. Doğal bireylerin haricinde 2001 yılında IU Su Ürünleri Fakültesinin yurt dışından temin ettiği gözlenmiş yumurtalardan elde edilen yavrulardan bir kısım yavru o zamanki Fakülte Dekanı Sayın Prof. Dr. M. Salih ÇELİKKALE nin katkılarıyla enstitümüze kazandırılmıştır. Bu balıklardan ağırlıkları 10 14 kg ağırlığına ulaşan bireyler kültür kökenli olarak damızlık stoğumuza dahil edilmiştir. Halen enstitümüz kontrolünde kültür kökenli ve doğadan temin edilen mersin morinası, Rus mersini ve sivri burun mersin olmak üzere toplam 22 adet döl alınabilecek mersin balığının bakım beslemesine devam edilmektedir. Bütün balıklar Pit-Tag (mikrochip marka ) ile markalanmıştır. Giresun da balıkçının elinde tuttuğu ve enstitü kontrolünde takibi yapılan balıklar da aynı marka ile markalanmıştır. Nisan 2008 de WSCS nin yıllık olağan toplantıları IU Su Ürünleri Fakültesi ve bilhassa topluluğun üyesi olan Doç Dr. Devrim MEMİŞ hocamızın koordinatörlüğünde İstanbul da gerçekleştirilmiştir. WSCS nin önemli üyelerinden biri olan Prof. Dr. M.S. Chebanov da toplantının katılımcıları arasındaydı. Bu toplantı için ülkemize gelen uzmanlar Trabzon a davet edilmişlerdir. Bu ziyaret sırasında enstitümüzün kontrolündeki balıklar Prof. Dr. M.S. Chebanov ve ekibi tarafından beraberinde getirdikleri ultrasonografi cihazlarıyla cinsiyet ve olgunluk evrelerinin belirlenmesi amaçlı bir incelemeden geçirildiler. Bu amaçla deniz kafeslerinde bulunan mersin morinası ve Rus mersini bireylerinden 10 adet tahminen döl olgunluğuna ulaştığı varsayılan balıklar özel bir alabalık işletmesine nakledildiler. Bu inceleme sırasında, dişi ve erkek bireyler olarak belirlenenlerden hormona hazır iki adet Rus mersini ve bir adet mersin morinası tespit edildi. Ziyaretin ardından döl alımı amaçlı bir dizi uygulamalar gerçekleştirildi. 87
Mersin Balığında Döl Alım Çalışmaları Mayıs 2008 in başında tespit edilen 2 adet Rus mersini ve 1 adet mersin morinası erkek bireylerine 300 ppm benzokain ile bayıltılarak, pelet olarak hazırlanmış olan 30 µg/kg canlı ağırlığa göre LHRH-a uygulandı. Her 3 bireyden de başarıyla sperm alımı sağlandı. Sperm alımı kanülasyonla yapılabildiği gibi sağımla da bol miktarda alınabildi. Gün aşırı olarak balıklardan alınan spermlerde soğuk muhafaza denemeleri gerçekleştirildi. Soğuk muhafazanın detayları hakkında bir sonraki sunum sırasında detaylı olarak değinilecektir. Spermin alınması üzerine dişi olabileceği tahmin edilen doğal kökenli 2 adet Rus mersin balığı incelendi. Benzokain ile bayıltılan balık sedyeye alındı. Oksijen tüpünden hava taşıyla sürekli oksijenlendirilen temiz su solungaçlarına ağız yoluyla su verildi. Pelvik yüzgeçten baş tarafa doğru olacak şekilde 3-4 ncü kemik plakalar arasından 1-1,5 cm. lik insizyonla girildi. Şeffaf steril plastik boru ile vücut boşluğuna girilerek yumurtalar dışarı emildi. Alınan yumurta örnekleri bir beher içerisine alındı. Kesi dikildikten sonra balığa kesi civarında iltihabi gelişime karşı vitamin ve antibiyotik enjekte edildi. Balık temiz ve bol oksijenlendirilmiş su doldurulmuş küvette tamamen ayıltıldıktan sonra havuza diğer balıkların yanına bırakıldı. Alınan yumurtalar Polarizasyon İndeksinin belirlenmesi için enstitü laboratuvarında getirildi. 150 ml kaynak suyu içerisinde 5 8 dakika kaynatılan yumurtalar buz dolu küvet içerisinde soğutuldu. Animal-vejetal eksen olarak literatürde belirtilen doğrultuda yumurtalar keskin bisturi ile kesildi. Mikroskop altında çekirdeğin yumurta çeperine olan mesafesi değerlendirildi. Literatürde, çekirdeğin yumurta kabuğuna olan mesafesinin 1/14 olduğunda IV. gonad olgunluğu evresine ulaştığı bildirilmiştir. Kesitin görünümünden yumurtaların yeterince olgun olduğuna karar verildi ve sağım çalışmalarına geçildi. Şekil 1. Çalışmalarda kullanılan materyal ve yumurta olgunluğu ölçümü. 88
Yumurta örneklemesi yapılan dişi balıklara 23 Mayıs ta 300 ppm benzokain ile bayıltılarak, pelet olarak hazırlanmış olan 100 µg/kg canlı ağırlığa göre LHRH-a uygulandı. Balıklar tamamen ayıltıldıktan sonra havuza yerleştirildiler. 26 Mayıs ta yumurta alınan dişilerin biri sağıma alınmıştır. Benzokain ile anestezi uygulanan balık sağım sehpasına yerleştirilmiş, ağız yoluyla oksijenli su verilmiştir. Sağımla alınan yumurtalar beherler içerisine biriktirilmiştir. Erkekler kontrol edilmiş ancak taze sperm alınamamıştır. Bunu üzerine soğuk muhafazaya alınan spermler kullanılmıştır. Alınan yumurtalar gruplara ayrılmış, azot tankından çıkarılan sperm haznelerinden eritilerek elde edilen sperm ile dölleme gerçekleştirilmiştir. Dölleme için 1 dakika sperm ve yumurta yavaş hareketlerle karıştırılmıştır. Akabinde yumurtaların yapışmalarını engellemek için hazırlanan dere kumu ve kil solüsyonundan yararlanılmıştır. Dere kumu, derenin biriktirdiği çamur toplanmış ve kaba parçalardan elenerek ayıklanmıştır. Süzüntü kül fırınında porselen krozeler içerisinde 550 C de 2 saat yakılarak organik maddelerden arındırılmıştır. Katılaşan dere kumu materyali havanda ezilerek kullanılabilir hale getirilmiştir. Kil ise aktardan temin edilmiştir. Dere kumu ve kil ayrı ayrı olacak şekilde kaynak suyu ile bulamaç hazırlanmış ve yumurtaya uygulanacak hale getirilmiştir. Döllendiği varsayılan yumurtalardan 2 birim yumurta üzerine 4 birim dere kumu veya kil karışımı ilave ederek 10 dakika kadar yavaş hareketlerle karıştırılmıştır. Süreç sonunda kum yumurtalardan uzaklaştırılmış ve yeni karışım ilave edilmiştir. Bu işlem 10 ar dakika aralıklarla devam ettirilmiştir. 30 dakika sonra kalan çamur kalıntısı 14-16 C su ile yıkanarak kuluçka sistemlerine yerleştirilecek hale getirilmiştir. Şekil 2. Sağım ve yumurtaların döllenmesi sonrasında yapılan işlemler. 89
Mersin Balığında Döl Alım Çalışmaları Sağım tamamlandıktan sonra dişi balık ayılana kadar bol oksijenli küvette muhafaza edildi ve tamamen ayılınca da beton havuza yerleştirildi. Yıkanarak hazırlanan yumurtalar riski bölüştürmek amacıyla 4 farklı ortamda kuluçkalanmıştır; 1. Merkez kampüsde kapalı devrede alabalık kuluçkalığında (15 C), 2. Merkez kampüsünde kapalı devrede Zugerde (15 C), 3. Alabalık işletmesi Zugerde ve alabalık kuluçkalığında (13,5 C), 4. Laboratuvarda de etüvde (21 C) (Kontrol). Alabalık kuluçkalığında yumurtaların birine değmemesine özen gösterildi. 2. ve 3. birimlerde yumurtaları taşırmayacak kadar su akıntısı ayarlandı. 4. birimde etüv içerisine yerleştirilen küvette kuluçkalama gerçekleştirildi. Şekil 3. Yumurtaların inkübasyonu. Kapalı devre sistemlerinde en önemli problem su kalitesi bozulması olduğundan suyun NO 2, NO 3 venh 4 değerleri takip edildi. Su sıcaklığı 15±0.5 C de tutuldu. Ölçülen değerler ise şu şekilde değişim göstermiştir. Alabalık kuluçkalığında mantarlaşma zuger şişesi olarak dizayn edilen sistemlere nazaran çabuk şekillendi. Kuluçkalamanın 5. gününde mantarlı yumurtalar ayrıldı ve malaşit yeşili ile yumurtalar 250ppm ile ilaçlandı. İlaçlama sonunda malaşit yeşilli su sistemden uzaklaştırıldı. Bu işlem gün aşırı devam etti. Ancak işletmedeki yumurtalar 12. günde tamamen mantarlaştıklarından sitem durduruldu ve yumurtalar imha edildi. 90
Tablo 1. Yumurtaların inkübasyonunda kullanılan suyun bazı kalite değerleri 2. Gün 5. Gün 10. Gün 19. Gün NO 2 (mg/l) 0,03 0,5 0,1 0,13 NO 3 (mg/l) 2,65 5,75 1,77 1,77 NH 4 (mg/l) 0,02 0,07 0,5 <0,65 Zugerlerde ise mantarlaşma 9. günde başladı. İçi boşalan yumurtalar mantarlaşmayı engellemek için sifonla uzaklaştırıldı. Şekil 4. Yumurtalarda görülen mantarlaşma Embriyo gelişiminin izlenmesi için günlük yumurtalar örneklendi ve mikroskop altında incelendi. Ancak 19. güne kadar herhangi bir ebriyo gelişimine rastlanmadı. Yumurtaların döllenmemiş olduğuna kanaat getirilerek kuluçkalama işlermine son verildi. Sonuç olarak; canlı sperm alınmış, spermde soğuk muhafaza başarılmış olmasına rağmen yumurtanın olgunluk evresinin kaçırılmış olmasından dolayı dölleme işleminin başarılamamıştır. Bundan sonra; doğal ve kuluçkahane kökenli balıklarda tür farklılığı gözetmeksizin bakım besleme çalışmaları devam ettirilecek, cinsiyeti bilinen bireylere odaklı döl alım çalışmaları yoğunlaştırılacaktır. Ülkesel çapta bilimsel kuruluşlarla ve akademisyenlerle bilgi ve deneyim alışverişine devam edilirken uluslararası olarak, halen aktif mersin balığı kuluçkahaneleri ile uygulamalı deneyimler paylaşılması başarılı bir üretimi kolaylaştıracaktır. Bir sonraki toplantımızda kendi yavrularımızın resimlerini sizlerle paylaşmak dileğiyle diyerek sunumumu bitirmek istiyorum. Prof. Dr. Recep BİRCAN: Başarı sağlanamadığını söyledi, ancak başarılı olduklarına ben inanıyorum. Çünkü bu şartlarda yumurta alınamayacağını döl alınamayacağı ortaya çıkmış oldu. Verdiği bilgilerden dolayı İlker Beye teşekkür ediyorum. 91