FİLİSTİN VE İSRAİL DEKİ OSMANLI SAAT KULELERİ Sultan II. Abdülhamit Han ın 25. Cülus Yıl Dönümü Dolayısıyla Filistin Bölgesinde Yaptırılan Saat Kuleleri Dr. Mehmet TÜTÜNCÜ Osmanlı Devleti nde saat kulesi yapımının hızlanmasında, Sultan II. Abdülhamit in (1876-1909) yirmi beşinci cülus yıl dönümü vesile olmuştur. Sultan Abdülhamit 1317 hicri yılında (1899-1900) yayımladığı bir irade-i seniyye gereğince 1, kendi namına birçok vilâyet ve sancaklarda büyük saat kulelerinin yapılmasını emretmiştir. Bu irade üzerine Osmanlı coğrafyasındaki bir çok vilayet ve sancakta saat kulesi yapımına gidilmiştir, Şevki Duymaz 2 Sultan Abdülhamit in 25. yıl dönümü için 17 saat kulesinin yapılmış olduğunu belirtir. Fakat bu rakam çok eksiktir. Duymaz Filistin den 1 saat kulesi sayar. Oysa bizim tespitlerimize göre Filistin de 6 saat kulesi yapılmıştır. Tahminimizce bu vesile ile yapılan saat kuleleri 30 dan fazladır. Osmanlı Devleti nin Kudüs mutasarraflığını oluşturan ve bugün üzerinde Filistin ve İsrail Devletleri bulunan topraklarda 6 saat kulesi yapılmıştır. Bu 6 saat kulesinden bugün 5 tanesi ayaktadır. Bu saat kuleleri, Filistin toprakları üzerinde Osmanlı Devleti döneminden kalan önemli kültürel mirasımız sayılmaktadır. İsrail Posta idaresi 2004 yılında Osmanlı saat kulelerini anmak amacıyla özel pul ve kartpostal çıkarmıştır. Makalemizde bu saat kuleleri hakkında eski ve yeni hâllerini gösteren fotoğralarla bilgiler vererek tanıtmak istiyoruz. Saat kulelerinin listesi: 1. Hayfa Saat Kulesi 1898 (mevcut) 2. Safed Saat Kulesi 1900 (mevcut) 3. Nablus Saat Kulesi 1900 (mevcut) 4. Akka Saat Kulesi 1902 (mevcut) 5. Yaffa Saat Kulesi 1900 (mevcut) 6. Kudüs 1907 Saat Kulesi (1922 yılında İngilizler tarafından yıkılmış.) 1. HAYFA SAAT KULESİ (1316/ 1898-1899) 19
Temmuz - 2016 Hayfa Saat Kulesi Eski Hayfa da El Carina Camisi nin bitişiğine yapılmıştır. Eski fotoğraflarda bu saat kulesinin yanında bir de saray gözükmekte ise de bu saray bugün yerinde yoktur. 6 katlı olarak tasarlanan kulenin üzerindeki kitabeye göre 1316 hicri yani 1898/1899 miladi yıllarında yapılmıştır. Giriş kapısının üzerinde bulunan Arapça kitabede sultanın 25. cülus yıl dönümü için yapıldığı yazılmıştır. Son satırda ebced hesabıyla tarih düşülmüştür ki rakamla yazılan 1316 yılına eşittir. 20
2. SAFED SAAT KULESİ Kuzey Filistin de önemli bir idare merkezi olan Safed de kitabesiz bir saat kulesi yapılmıştır. Bu saat kulesi yine Sultan II. Abdülhamit in tahta çıkması sebebiyle yaptırılmış olmalıdır diye tahmin ediyoruz. Safed Saat Kulesi, Saraya adı verilen Osmanlı hükûmet sarayı nın bir köşesinde bulunmaktadır. Silindirik bir kaide üzerinde dört köşeli dört katlı bir kuledir. Kulenin üçüncü katında yuvarlak kadranlı saat yerleştirilmiştir. 3. NABLUS SAAT KULESİ (1318/1900) Nablus Saat Kulesi Sultan II. Abdülhamit in 25. cülusu çerçevesinde yapılan saat kulelerindendir. Hakkı Acun Osmanlı saat kuleleri çalışmaları çerçevesinde Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bir belge ile bu saat kulesinin bir plan ve resmini bulmuştur3. Dörtgen ve 4 kat olarak tasarlanan yapı ile şimdiki saat kulesi üst katları bu planda farklıdır. 3. kattaki balkon yerinde saatlerin asıldığı kat yapılmış. 4. kat ise bir çan kulesi şeklinde tasarlanmıştır. Belgede ayrıca bir kitabe metni de konmuştur. Bu kitabe metni şöyledir: Halife-yi beyandan-ı Sultan Abdülhamid Han-ı Sani Efendi miz Hazretlerinin cülus meyamin mainus hazreti hilafetpenahlarının yirmi beşinci senei devriye mebcelesine takrimen taziymen tesis olunan saat kulesidir. 19 ağustos 1316 Şimdiki saat kulesinde bulunan kitabe ise daha değişiktir. Harika bir tuğranın altına 5 satır Arapça bir şiir konmuştur. Bu şiirin sonunda da 2 yıl yazılmıştır. Birisinde Rumi 1316, diğerinde ise hicri 1318 senesi yazılmıştır. 21
Temmuz - 2016 22
Sultan Abdülhamit in tuğrasının altında bulunan kitabe Bu Arapça şiirin yaklaşık tercümesi şu şekildedir. Onun cülus yıl dönümünde ne kadar hayrat eserleri yapıldı. Bütün bu eserler dünyayı güneş gibi aydınlatıyor. Bütün kaliteler bu eserde gün gibi ortaya çıkıyor. Bir düğün töreni gibi bu saatte beliriyor. Büyük sultanımız ve kutbumuz yaşasın, Abdülhamid halkımızın tacı. Bu onun cülus (tahta çıkış) yıl dönümünü kutlamak için yapılmıştır. İyi insanlar her gün zikrederler. Kulenin yapılışına tarihtir. Güven içinde Kurban Bayramında ve cülus yıl dönümünde. Rumi 1316 Hicri 1318 Ebcet harfleriyle tarih düşülmüştür. 4. AKKA SAAT KULESİ (1320/1902) Akka Saat Kulesi Cezzar Ahmet Paşa tarafından yaptırılan bir hanın, Han al Umdan ın üzerinde yükselmektedir. Oldukça heybetli bir görünüme sahiptir. Bu heybet, üzerindeki Osmanlı arması, ay yıldızlar ve kitabelerle daha da güzelleşmektedir. Osmanlının Akka ya bıraktığı en gösterişli anıtlardan biridir. 5 katlı olarak tasaralanan saat kulesi deniz kıyısında bulunmaktadır. Ve denizden Akka ya girişte ilk dikkati çeken bir mimari unsurdur. 23
Temmuz - 2016 Metin 1/ Kat Kitabesi: Osmanlı arması: Armanın ortasında standart olarak aşağıdaki metin yer almaktadır. El müstenidü bi tevfikaati r-rabbaniye melik id-devleti l- osmanniyye. (Osmanlı Devleti nin padişahları, Allahü Teala nin muvaffak kılması ve yardım etmesine ayanırlar) 2. Kat Kitabesi: Akka Saat Kulesi 1. Sultan selatini zaman ve l-ni meti bi-imtinan Gazi Abdülhamid Han-ı Sani padişahımız efendimiz hazretlerinin 2. yirmi beşinci sene-i devriyye-i cülus-ı hümayun-ı hilafet-penahilerini mübtecilen ve tekriman mutassarrıf-ı livâ Cemil Paşa kullarının nezareti 3. ve Belediye Reisi Ahmed Nuri Efendi himmeti ile nişane-i ubudiyyet olarak inşa edilen Hamidiyye saat kulesidir. 1318 3. Katta bulunan kitabe tek satır. Fakat okunamıyor. Sadece Abdülhamit ismi seçilebiliyor. Saat kadranının hemen üzerinde ise taş üzerinde ay yıldız sembolleri bulunmaktadır. 24
Yafa Saat Kulesi 25
26 Temmuz - 2016 5. YAFA SAAT KULESİ Kitabesi yoktur, fakat en meşhur saat kulelerinden biridir. Saat kulesi, Yafa da Yeni Saray ya da Yeni Hükûmet Binası nın da bulunduğu Sekinetü d-devle bölgesinde, Yefet Caddesi nde yani eski pazar yerinde bulunmaktadır. Yapı Sultan II. Abdülhamit in tahta çıkışının yirmi beşinci yılı anısına 1901 senesinde inşa edilmiştir. Zeminden itibaren kare şekilli olarak yükselen gövdesi, dikdörtgen silmelerle üç kata ayrılmıştır. Alttaki iki katın dört köşesi gömme silindirik şekilli kolonlarla yumuşatılmıştır. En alt katın güney cephesinde, düz eşik olarak yuvarlak kemerli bir kapı açılmıştır. Ahşap kapı kanatlarına demirden stilize çeşitli figürler ile muhtelif ağaçlar ve gülbezek gibi bitkisel süslemeler çakılmıştır. Doğu, batı ve kuzey yönlerde ise zeminden yaklaşık bir metre kadar yükseklikte yine stilize edilmiş tarzda parmaklıklı yuvarlak kemerli birer pencere mevcuttur. İkinci katta da alt seviyede, dört yöne açılan birer yuvarlak kemerli pencerenin yerleştirildiği, üst kısımlara ise yine dört yönde Sultan II. Abdülhamit in tuğralarının mat camlar üzerine işlenmiş örneklerinin çakıldığı görülmektedir. Üçüncü katta dört yönde yüzeysel dikdörtgen şekilli nişler içerisinde birer yuvarlak kemerli pencerelerin daha küçük boyutlarda tekrarlanmıştır. Kare gövdenin üzerini taçlandıran çatı, dört yöne üçgen alınlıklı olarak yansıtılmıştır. Bunlardan kuzey ve güney yönlerde olmak üzere iki tane yuvarlak kadranlı saat bulunmaktadır. Saatlerde üç, altı, dokuz ve on iki Romen rakamlarıyla verilirken, diğerleri düz çizgilerle gösterilmiştir. Eski görüntülerinden, ilk yapıldığında bunların Arap rakamlarıyla gösterildiği anlaşılmaktadır. Doğu ve batı yüzlerde ise yuvarlak kemerli ve demir parmaklıklı birer pencere yer almaktadır. Diğer katlardakilerle birlikte bütün pencerelerin parmaklıkları çeşitli soyut ifadelerden meydana gelmektedir. Bunlar 1965 yılındaki onarım esnasında Arie Koren tarafından değiştirilmiştir. Eskiden renkli mozaik pencereler varmış. Çatının en üst kısmı, dört yönünde birer pencerenin açıldığı piramidal bir altlık ile topuz şekilli bir tepelikten meydana gelmektedir 6. KUDUS SAAT KULESİ Resim 10 Kudüs Saat Kulesi (yıktırılmadan önce) Kudüs teki son Osmanlı eserlerinden olan bu saat kulesi, 1907 yılında Yafa Kapısı nın girişinde
25. yıl kutlamaları çerçevesinde yapılmıştır. Eski fotoğraflarda diğer kulelerden daha geç yapılan bu saat kulesinin Kudüs te Yafa Kapısı nın üzerindeki burçların üzerinde yükseldiği görülmektedir. Amerika daki Kongre Kütüphanesinde bulunan bir fotoğrafta 4 saat kulesinin üzerinde 2 satır üzerine yazılmış 2 beyitlik bir kitabe görülmektedir. Maalesef bu kitabenin okunması mümkün olmadı. Saat kadranlarından 2 tanesi görünmektedir. Bunlardan bir tanesi Romen rakamları ile Avrupa üsulü saati gösterirken (saat 14.20) diğerinde ise Arap rakamları ile Alaturka (ezani) saati göstermektedir. Bu saat kadranının üstünde bir Osmanlı arması seçilmektedir. Üst katta ise bir kubbe üzerinde maden olarak ay yıldız sembolleri bulunmaktadır. Saat Kulesi Kudüs ün ana giriş kapısı olan Yafa Kapısı ya da Halil Kapısı nın tam üstünde yapılmıştır. Saat kulesinin Osmanlı Sultanı Abdülhamit adına yaraşır bir hatıra olmasına dikkat edilmiş ve Kudüs e Türk damgası vurulmak istenmiştir. Kudüs te gözü olan yabancılara burasının Osmanlı toprağı olduğu vurgulanmak istenmiştir. Bunun farkında olan İngilizler Osmanlının Kudüs'teki bu son hatırasına tahammül edemeyerek 1922 yılında saat kulesini yıkmışlardır. Kudüs sakinlerinin karşı çıkması üzerine daha sonra tekrar yerine dikileceği ilan edilen saat kulesi maalesef dikilmemiş ve kayıplara karışmıştır. 5 KAYNAKLAR ACUN, Hakkı, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara, 1994. ACUN, Hakkı, Osmanlı İmparataorluğu Saat Kuleleri, Ankara, 2011. DUYMAZ, A. Şevki, Sultan II. Abdülhamid in 25. Cülus Töreni Kapsamında Yer Alan Saat Kulesi Yapım Etkinlikleri, Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu 21-22 Mayıs 2010 Bildiriler Kitabı, Karabük Valiliği Yayınları, 2011, p. 71-91. LAURENT, Beatrice St. and RIEDLMAYER, Andras, Restorations of Jerusalem and the Dome of the Rock and their political Significance, 1537-1928, Muqarnas, X., 1993, 76-84. TÜTÜNCÜ, Mehmet, Akkâ da Tarihin Şahitleri, Yedikıta, Haziran 2011, s. 28-31. TÜTÜNCÜ, Mehmet, Turkish Jerusalem (1516-1917), Ottoman Inscriptions from Jerusalem and Other Plestinian Cities, SOTA Haarlem, 2006. TÜTÜNCÜ, Mehmet, Turkish Palestine (1069-1917), SOTA Haarlem, 2006. Dipnotlar 1. Acun, 1994, s. 6. 2. Duymaz, 2011, s. 73. 3. Acun, 2011, s. 169-170. Başbakanlık Devlet Arşivi, Y.MTV206/717 numaralı belge. 4. Reproduction Number: LC-DIG-matpc-06543 (digital file from original photo) LC-M361-321A (b&w film copy negative). 27