T.C. DOĞU AKDENİZ ZEYTİN BİRLİĞİ Eeast Mediterranean Olive Association ZEYTİN DOSYASI
T.C. DOĞU AKDENİZ ZEYTİN BİRLİĞİ Eeast Mediterranean Olive Association ZEYTİNCİLİĞİN BUGÜNKÜ DURUMU VE ÖNERİLER 08 Şubat 2010 ADANA
SUNUŞ Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluş yıllarında 20 milyon adet olan zeytin ağacı varlığı, yüce Atatürk ün katkıları ile Kanun laştırılarak güvence altına alınmış ve ilk 50 yıl içerisinde, ülkemizde toplam 55 milyon adet zeytin ağacı dikilmesi sağlanmıştır. 1973 yılında ağaç sayısı olarak 75 milyon adet e ulaşan zeytinler, daha sonraki yıllarda muhtelif sebeple giderek ihmal edilmiştir. Anavatanı Doğu Akdeniz olan zeytin in, Dünyada toplam üretimi 17 milyon ton dur. Bunun % 98 i yaklaşık 10 milyon hektar alan üzerinde, Akdeniz e kıyısı olan ülkelerden elde edilmektedir. Ülkemizde, zeytin ağacı sayısı, 2009 yılı sonu îtibariyle kapama ve dağınık olmak üzere toplam 753,757 hektar alan üzerinde 150,751,495 adet e ulaşmıştır. 2009-2010 yılı üretim döneminde 1,126,363 ton zeytin hasat edilmiştir. Bunun 737,244 ton u yağlığa, 389,120 ton u sofralığa ayrılarak, toplam 147,491 ton zeytinyağı elde edildiği belirlenmiştir. Türkiye de 107,620,097 adet meyve veren ağaçtan ortalama 10.50 Kg./ağaç verim alındığı hesaplanmıştır. Zeytin varlığımızın % 28.61 i olan 43,131,398 adedi meyve vermeyen yaşta bulunmaktadır. Zeytincilik, Doğu Akdeniz Bölgesinde özellikle geçit yörelerde yoğunlaşmış ve dikilen fidan sayısının son 15 yıl dahilinde, yaklaşık 21 milyon adet olduğu belirlenmiştir. Türkiye zeytin üretiminin % 26.3 ü Doğu Akdeniz Bölgesi tarafından karşılanmaktadır. Adana, Mersin, Hatay, Gaziantep, Kilis ve Osmaniye de bugünkü tarih itibariyle, toplam 39,540,563 adet zeytin ağacı varlığı tespit edilmiştir. Ülkemizde 83 milyon adet ağaç sayısına sahip bulunan Ege Bölgesi nden sonra gelen Doğu Akdeniz Bölgesi, 22 milyon adet zeytin ağacı olan Marmara Bölgesi ni geride bırakmayı başarmıştır. Adana da 1 milyon adet olan ağaç sayısı, yaklaşık 3 milyon adet e ulaşmıştır. 1996 yılından günümüze kadar en çok 2005 ve 2006 yıllarında zeytin fidanı dikildiği tespit edilmiştir. 2005 yılında 659,650 adet ve 2006 yılında ise 640,000 adet fidan dikimi yapılmıştır. 2009-2010 yılı üretim döneminde yaklaşık 15 bin ton zeytin hasat edilmiştir. Bunun % 22.30 u Yüreğir, % 21.43 ü Kozan ve % 18.04 ü Ceyhan İlçelerinden elde edilmiştir. Adana da 14,562 hektar alan üzerinde 948,612 adet meyve veren zeytinlerden ortalama ağaç başına 15 Kg. mahsul elde edilmiştir. Zeytinlerin 9 bin tonu yağlığa ayrılarak yaklaşık 2 bin ton zeytinyağı elde edilmiştir. Türkiye de, yılda 1,7 milyon ton yağ tüketilmektedir. Ülkemizde sadece 500 bin ton bitkisel yağ üretilebilmekte ve 1,2 milyon ton açık bulunmaktadır. Zeytin üretiminin arttırılması ile köy den kent e olan göç tersine çevrilecek, müteşebbis insan ların sayısı artacak ve zeytin esnafı ve sanayicisi oluşacaktır. İspanyol ların sofralık olarak bilinen Manzanilla çeşidi ile rekabet edebilecek tek zeytinimiz olan Gemlik, % 12-18 arasında değişen tuz oranı ile birlikte sitrik asit kullanılarak, Türkiye de aile işletmeciliği mantığıyla üretilmektedir. Oysa, Gemlik çeşidinin özellikle yeşil zeytin olarak değerlendirilmesi yönündeki çalışmalara ağırlık verilmesi halinde bazı önyargıların yok olacağı sanılmaktadır. Mehmet Güler Birlik Başkanı
BİRLİK HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1. KURULUŞ TARİHİ : 30/10/2000 Tarih ve 2000/1571 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı. 2. İLK GENEL KURUL TARİHİ : 24/01/2001 Seyhan / Adana. 3. BİRLİK GEÇERLİ İSMİ : Doğu Akdeniz Zeytin Birliği. 4. HUKUKÎ DAYANAK : 5355 sayılı Mahallî İdare Birlikleri Kanunu ile 26/01/1939 tarih ve 3573 sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması hakkındaki Kanun un 28/02/1995 tarih ve 4086 sayılı Kanun la değişik 17. Maddesi hükmüne istinaden hazırlanarak 31/03/1996 tarih ve 22597 sayılı Resmî Gazete de yayımlanıp yürürlüğe konulmuş olan Yönetmelik Birliğin hukukî dayanağını teşkil etmektedir. 5. ÜYE SAYISI : 600 adet Hizmet Üyesi. 6. FAALİYET ALANI : Adana (Birlik Merkezi), Mersin, Osmaniye, Kahramanmaraş, Hatay, Gaziantep ve Kilis. 7. KURULUŞ AMACI : Kuruluş amacı; 5355 sayılı Mahallî İdare Birlikleri Kanunu ile 442 sayılı Kanunun 47-48. Maddeleri ve 13. Maddenin 25-26. fıkraları uyarınca çalışılması ve üretici imkânlarından da yararlanılması suretiyle, zeytinciliğin Doğu Akdeniz Bölgesi nde yaygınlaşmasının sağlanması; Bölgeye uygun üstün özelliklere sahip klonlar la anaçlık tesis edilmesi ve faaliyet alanı dahilindeki üreticilerin zeytin fidanı ihtiyacının Birlik tarafından karşılanması; Zeytin ve zeytin mamullerini işlemek üzere sanayi tesisleri kurulması, işlenmiş zeytin ve zeytin mamullerinin depolanması, paketlenmesi, faaliyet alanı dahilinde bulunan sertifikalı zeytin fidanı üreticilerine ait eksikliklerin tespit edilerek ilgili kurum ve kuruluşlara zamanında bildirilmesi; Bölge dışında üretilmiş olup Birlik faaliyet alanı dahilinde dikilmek üzere muhtelif vasıtalarla temin edilen sertifikalı ve sertifikasız zeytin fidanlarının, ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından yapılacak sağlık muayene ve belge kontrolleri, kamu yararına takip edilerek veri tabanı oluşturulması; Bakım çalışmaları teşvik edilerek zeytin hastalık ve zararlılarıyla, doğal çevreye en az zarar verecek şekilde, tekniğine uygun, etkin, ekonomik ve toplu mücadele yapılması suretiyle, zeytin mahsulünün miktar ve kalitesinin arttırılmasıdır
ii 8. İŞBİRLİĞİ : Birlik Tüzüğü nün 12. Maddesi ne göre, faaliyetlerin yürütülmesinde; Bakanlık, Genel Müdürlük, Müdürlükler, Araştırma Enstitüleri, Üniversiteler ile benzer amaçlı kamu ve özel kurum ve kuruluşlarla gerektiğinde işbirliği yapar. 9. BİRLİK FAALİYET KONUSU : a) Zeytinciliğin Bölgemizde geliştirilmesi için Bakanlığın ilgili kuruluşları ile işbirliği yapmak, b) Modern Zeytin Yetiştiriciliği ve Ziraî Mücadele Teknikleri konusunda, periyodik yayım çalışmalarında bulunmak, gerekli ilaç, cezbedici, alet, uçak, helikopter, işgücü, tuzak ve benzeri girdileri tedarik etmek, survey ve mücadele konularında Müdürlüklerle teknik işbirliği yapmak, c) Zeytinde uygulanacak ziraî mücadelelerin gerektirdiği haberleşme sistemini kurmak, geliştirmek, işletmek ve kamuoyu oluşturmak, d) Havadan yapılacak ziraî mücadeleler için uygun yerlerde sabit uçak ve helikopter pistleri kurmak, havacılık ve uçuş şartlarının gereğini yapmak, gerekli hallerde mücadeleyi zamanında ve topluca gerçekleştirebilmek için, konuyu yetkili kişi ve kuruluşlara ihale etmek, e) Üreticilerin zeytin yetiştiriciliği konusunda eğitimini sağlamak, bu amaçla Müdürlüklerle işbirliği yapmak, seminer ve kurslar düzenlemek, f) Gerekli hallerde çalışma alanı ile ilgili üretim, imalat ve inşaat yapmak, gayrimenkul edinmek, kiralamak, kiraya vermek, trampa işlemlerinin yanı sıra gayrimenkul rehni tesis etmek, g) Zeytin yetiştiriciliğinde önemli bir yeri bulunan kültürel önlemleri üreticilere aldırmak, zeytinciliğin ıslahı ve yabanilerinin aşılattırılması hususunda çalışan Müdürlüklerle ve Araştırma Enstitüleri ile koordinasyon kurmak, h) Zeytin fidanı üretim, dikim, zeytin ve zeytin ürünlerinin işlenmesi, depolanması ve nakliyesi konularında iştigal etmek, işletme kurmak hususunda Bakanlık yetkilileri ile temasa geçerek, üyelerine yardımcı olmak ve ayrıca başarılı üreticilerin ödüllendirilmesini sağlamak, i) Zeytinciliğin geliştirilmesi ile ilgili Devletçe yapılacak yatırımlara ve faaliyetlere katkıda bulunmak üzere anaçlık tesis etmek ve köklendirme üniteleri kurmak. j) Zeytincilikle ilgili sorunların çözümünde, Üniversiteler yanında diğer kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği yapmak, k) Avrupa Birliği Fonları ve Uluslararası kaynaklardan yararlanmak, Uluslararası Zeytinyağı Konseyi gibi kuruluşlara ve bunların periyodik yayınlarına Bakanlığın onayı ile üye olmak ve faaliyetlerine katılmak, l) Bölgesel envanter çalışmaları yapmak ve rapor halinde neşretmek, m) Zeytin ve zeytin ürünleri ihracatı ile ilgili olarak hükümet yetkilileri ile istişarelerde bulunmak,
iii Adana eski Valisi M. Cahit Kıraç, Zeytin Fidanlığında İncelemede Bulunurken. 31/01/2005 İl Tarım Müdürü Abdullah Keskin, Zeytin Fidanlığında İncelemede Bulunurken. 15/07/2005
iv MECLİS BAŞKANLIĞI ve ENCÜMEN ÜYELERİ BİRLİK BAŞKANI MEHMET GÜLER BİRLİK BAŞKAN VEKİLİ DEDE KÜTÜK MECLİS BAŞKAN VEKİLLERİ MUSTAFA BAYIR MUSTAFA KARAKUŞ MECLİS KÂTİPLERİ NEŞET YİĞİT GÜRSEL BOLAT MEHMET GÜNGÖR (YEDEK) HASAN ATLI (YEDEK) BİRLİK ENCÜMENİ DEDE KÜTÜK SAMİ GÖKGÜL İBRAHİM ÇAY MUSTAFA AKKUŞ YASİN ÇINAR (YEDEK) CUMALİ AKSAY (YEDEK) ALİ DOĞAN (YEDEK) PLAN BÜTÇE İHTİSAS KOMİSYONU AHMET ALİ KARACA AHMET TUZCU HULUSİ BALCI MUAYENE KABUL KOMİSYONU DEDE KÜTÜK MUSTAFA AKKUŞ YASİN ÇINAR MUHASEBE DENETİM KOMİSYONU MUSTAFA BAYIR NEŞET YİĞİT KAYHAN ÇOPUR
v BİRLİK FAALİYET ALANI Sıra No İL İLÇE 1 Aladağ 2 Ceyhan 3 Çukurova 4 Feke 5 İmamoğlu 6 Karaisalı 7 Karataş 8 Kozan 9 Sarıçam 10 Seyhan 11 Yumurtalık 12 Yüreğir 13 Osmaniye Düziçi 14 Hatay Altınözü 15 Mersin Tarsus 16 Kahramanmaraş Merkez 17 Gaziantep Nizip 18 Kilis Merkez
vi ZEYTİN FİDANI ÜRETİM İŞLETMESİ DİKİME HAZIR GEMLİK ZEYTİN FİDANI ÖZELLİKLERİ 1. Zeytin fidanları Tüplü ve asgarî 1-1,5 (bir bir buçuk) yaşındadır. 2. Gemlik Zeytin leri bir çeşit değil Grup adı dır. Fidanlığımızda bu Grup a ait üstün özellikleri bulunan 2 (iki) tip Klon kullanılmaktadır. 3. Zeytin çelikleri Isıtmalı Masalar üzerinde ve Perlit ortamında, Birliğe ait Özel Anaçlık tan elde edilerek çoğaltılmıştır. 4. Köklendirilme işleminden sonra, saçak köklerin oluşumu için Plastik Saksı lar kullanılarak dal ve kök dengesi sağlanmış ve Kuruma Riski azaltılmıştır. 5. Fidanlar Ruhsat lı olup her türlü hastalık ve zararlı Kontrol ü Birlik elemanı Deneyimli Ziraat Mühendisleri tarafından düzenli olarak yapılmaktadır. 6. Yıllık üretim kapasitesi 650,000 (altı yüz elli bin) adet dir. DOĞU AKDENİZ ZEYTİN BİRLİĞİ, KAMU TÜZEL KİŞİLİĞE HAİZ BİR SİVİL TOPLUM ÖRGÜTÜDÜR.
ZEYTİNCİLİĞİN BUGÜNKÜ DURUMU VE ÖNERİLER 1. BİRLİĞİN BÖLGE TARIMINDAKİ YERİ VE HEDEFLERİ : Bölge nin Zeytin tarımı hakkındaki tek başvuru ve çözüm adresi olma özelliğini taşımaktadır. Dünya da önemli miktarda zeytin ağacı varlığına sahip olan ancak, üretimde komşumuz Suriye nin dahi arkasına düşerek gerileyen zeytinciliğin Bölgemizde gelişmesine yardımcı olmaktadır. Model olarak Avrupa Birliği Standartları nın ve Üretici Birlikleri Kanunu nun en hızlı savunucularındandır. Tahıl ürünleri nin kazanç sağlayamadığı Bölgemizde Anavatanı Akdeniz in Doğu su olan Zeytin bitkisi nin alternatif olarak özellikle, kırsal kesimde üçüncü sınıf araziler üzerinde "önemli bir gelir sağlamaktadır. Bir yağ ithalatçısı olan ülkemizde, yerli kaynaklarımızı kullanmak suretiyle, hiçbir katkı işlemi yapılmadan yenebilen tek yağ bitkisi olan Zeytin in üretimi ile döviz tasarrufu sağlayacak ve sağlıklı beslenme nin öncüsü olmaktadır. Bölgemizde halen üretilmekte olan mevcut zeytinlerin işlenmesi ve pazarlanması suretiyle, ülke ekonomisine katma değer sağlamaktadır. Bölgemizde Zeytin üretiminin arttırılması ile Köy den kent e olan göç ün ters yöne çevrilmesine katkı sağlamaktadır. Bölgemizde Zeytin üretiminin arttırılması ile yaklaşık 30,000 (otuz bin) adet i bulan boşta gezen Ziraat Mühendisleri nden önemli bir kısmının istihdam ına ve ülkede müteşebbis insan ların sayıca artmasına katkı sağlamaktadır.
2 Bölgemizde Zeytin üretiminin arttırılması ile yeni bir zeytin esnafı ve zeytin sanayicisi nin oluşmasına gayret etmektedir. Faaliyet alanı içerisinde muhtelif sebeplerle ağaçlandırılamayan yaklaşık 500,000 hektar arazinin ağaçlandırılmasına ve Ülkede erozyon sorunu na önemli bir çözüm sunmaktadır. Bölgemizde Panel düzenleyerek, Broşür bastırarak, Kitap yayınlayarak, Kaynak Bilgi ihtiyacının karşılanması ve Zeytin de birim ağaç başına verim artışı sağlamaktadır. üretici-tüketici-yönetici üçgeni arasında bir köprü vazifesi görülmesine ve bölgesel tarım politikaları nın oluşmasına ortam sağlamaktadır. Zeytin fidanı dikim, bakım ve zeytin ürünlerinin tanıtım ve pazarlanması konularında Bakanlık yetkilileri ile istişarelerde bulunarak, zeytin üreticilerinin sorunlarının çözüm ünde katkı sağlamaktadır. Zeytin hastalık ve zararlıları ile mücadele için gerekli ilaç cezbedici, alet, işgücü, tuzak ve benzeri girdileri tedarik etmek ile survey ve mücadele konularında ilgili müdürlüklerle temasa geçerek teknik yönlerden de işbirliği yapılması nı sağlamaktadır. Zeytinciliğin Doğu Akdeniz Bölgesinde yaygınlaşmasını sağlamak üzere zeytincilik veri tabanı oluşturmak, zeytin mahsulünün miktar ve kalitesi ni arttırmak, ürünlerinin tanıtımı ve pazarlanmayı esas amaç olarak kabul etmektedir.
3 2. BİRLİK PROJELERİ : Doğu Akdeniz Bölgesi nin zeytin haritasını çıkarmak üzere, mevcut zeytin ağacı varlığı ve potansiyeli, zeytin üretiminde karşılaşılan sorunlar ile bunların çözüm yollarının tespiti amacı ile üzere uygulamaya başlanılan Zeytin Envanter Projesi, Yüksek verimli zeytin ihtiyacının karşılanması amacı ile Zeytin Karantina ve Üretim Projesi, Dış pazara yönelik tekniğine uygun olarak salamura zeytinciliğinin yayılması amacıyla Salamura Siyah Zeytin Projesi, Kalite ve kantite (verim) kayıplarının asgarî düzeye indirilmesi amacıyla Entegre Zeytinyağı İşleme Tesisi Projesi, Bölgemizde zeytinciliğin ciddi gelir sağlayabileceği inancının gündem de olması ile birlikte eğitim-yayım çerçevesinde Zeytin Entegre Ziraî Mücadele Projesi Zeytinde meyve üretimini arttırmak gayesiyle Zeytin Budama ve Yayım Projesi, DOĞU AKDENİZ ZEYTİN BİRLİĞİ tarafından ülkemizdeki zeytin ile alakalı tüm bilimsel çalışmalar takip edilmektedir. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ne bağlı Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü nün TAGEM / IY / 96 / 06 / 05 / 002 kod no lu sonuçlandırılmış proje si dâhilinde Gemlik zeytin çeşidine ait 23 adet Klon tespit edilmiş olup, bunlardan sadece 2 adet Klon un Periyodisite göstermediği yani her yıl verim verdiği belirlenmiştir, Üstün özelliklere sahip olan bu klonlar ile 2004 yılından itibaren zeytinciliği geliştirmek ve kırsal kesimin kalkınmasına yönelik zeytin bahçeleri tesisi kurulmasına yönelik Organik Zeytin Projesi, dâhil olmak üzere toplam 8 (sekiz) proje hazırlanmıştır. DOĞU AKDENİZ ZEYTİN BİRLİĞİ www..org.tr. internet sitesi ni yayına girdiği tarihten bu yana sürekli güncellemek suretiyle zeytin ve zeytincilik hakkındaki en son gelişmeler takip edilerek, Zeytin hakkındaki tüm gelişmeler üreticilerimiz adına takip edilerek Bölgemiz çiftçilerine aktarılmasına çalışılmaktadır. Web sitemize www..org.tr, adresinden ulaş bilmektedir. DOĞU AKDENİZ ZEYTİN BİRLİĞİ adına Zeytinde Bakım İşlemleri. İsimli takribi 170 sayfa kitap yayıma hazır hale getirilmiştir.
3. ZEYTİN İSTATİSTİKLERİ : 4 Zeytin ağacı (Olea europaea L.) en iyi yetişme şartlarını Akdeniz iklim kuşağında bulmuş ve bu bölgeye Zeytin Medeniyeti adı verilmiştir. Akdeniz ülkelerinde milyonlarca insanın geçim kaynağını sağlayan, 2009 yılı istatistiklerine göre yaklaşık 18 milyon ton olan Dünya zeytin üretiminin % 98 i Akdeniz e kıyısı olan ve çoğu AB üyesi olan İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, Tunus, Suriye, Fas, Portekiz, Fransa ve Cezayir gibi önemli üretici ülkelerden elde edilmektedir. 2009 yılı istatistiklerine göre, önümüzdeki yıl Dünya zeytinyağı üretiminin 2,925,000 ton olması beklenmektedir. Dünya da en fazla zeytin üreten ülkeler arasında İspanya 1., İtalya 2., Yunanistan 3., Türkiye ise 4. sırada yer almaktadır. Türkiye, Dünya zeytin üreticisi ülkeler arasında ağaç varlığı yönünden 5. sırada, üretim bakımından ise 4. sıradadır. 2009 yılı istatistiklerine göre, Türkiye de 1,126,363 ton zeytin üretileceği bunun 389,120 tonu sofralık, 147,491 ton u ise zeytinyağı olarak değerlendirilecektir. Bu miktar ile Türkiye, Dünya zeytin üretimine yaklaşık % 10 oranında; zeytinyağı üretimine % 5 oranında katkıda bulunmaktadır. 2009 yılı istatistiklerine göre, Türkiye de kapalı ve dağınık ağaçların kapladığı yaklaşık 753,757.46 hektar alanda 107,620,097 adedi meyve veren yaşta, 43,131,398 adedi ise meyve vermeyen yaşta olmak üzere toplam 150,751,495 adet zeytin ağacı mevcuttur. Türkiye de 2009 yılı istatistiklerine göre, zeytin yetiştiriciliğinde üretimin % 55.21 i Ege Bölgesi nde, % 26.23 ü Doğu Akdeniz Bölgesi nde, % 14.65 i Marmara Bölgesi nde ve % 3.90 ı diğer bölgelerde yapılmaktadır. Çizelge 1. Türkiye de Bölgelere Göre Zeytin Ağaç Sayısı ve Bölgesel Oranı (2009). Dikim Ağaç Sayısı (Adet) Ağaç Sayısına Bölgeler Alanı Göre Bölgesel (ha) Meyve Meyve Toplam Oran (%) Veren Vermeyen Ege 416,195.63 64,409,220.00 18,829,906. 00 83,239,126. 00 55.21 Doğu Akdeniz 197,702.81 20,204,490. 00 19,336,073. 00 39,540,563. 00 26.23 Marmara 110,461.22 20,418,948. 00 1,673,297. 00 22,092,245. 00 14.65 Diğer 29,397.80 2,587,439. 00 3,292,122. 00 5,879,561. 00 3.90 TOPLAM 753,757.46 107,620,097. 00 43,131,398. 00 150,751,495. 00 99.99 Kaynak: UZZK, TEAE., TUİK, İTB; İl Tarım Müdürlükleri.
5 3,90% 55,21% 14,65% Çizelge 2. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Zeytin Ağaç Sayısı ve Üretim Miktarı (2009). İLLER Meyve Veren AĞAÇ SAYISI (Adet) Meyve Vermeyen 26,23% Ege Bölgesi D.Akdeniz Bölgesi Marmara Bölgesi Diğer Bölgeler Toplam AĞAÇ BAŞINA VERİM (Kg.) SOFRALIK VE YAĞLIĞA AYRILACAK ZEYTİN MİKTARI (Ton) Sofralığa Yağlığa Toplam Ayrılan Ayrılan Zeytin Miktar Miktar Verimi Z.YAĞI/ DANE ORANI (%) TOPLAM Z.YAĞI VERİMİ (Ton) ADANA 948,612.00 2,039,923.00 2,988,535. 00 15.00 5,691. 00 8,538. 00 14,229. 00 20.00 1,707. 00 G.ANTEP 3,048,000. 00 1,250,000. 00 4,298,000. 00 10. 00 6,096. 00 24,384. 00 30,480. 00 25.00 6,096. 00 HATAY 8,679,016. 00 5,549,875. 00 14,228,891. 00 15. 00 36,037. 00 94,148.00 130,185.00 20. 00 18,829. 00 K.MARAŞ 735,080. 00 659,950. 00 1,395,030. 00 11.40 2,161. 00 6,213. 00 8,374. 00 20. 00 1,228. 00 KİLİS 1,646,000. 00 981,310.00 2,627,310.00 10. 00 3,292. 00 13,168. 00 16,460. 00 25. 00 3,292. 00 MERSİN 4,272,022. 00 7,530,775. 00 11,802,797. 00 10. 00 12,816. 00 29,904. 00 42,720. 00 20. 00 5,980. 00 OSM. 875,760. 00 1,324,240 00 2,200,000. 00 15.00 5,254. 00 7,882. 00 13,136. 00 20. 00 1,576. 00 TOPLAM 20,204,490. 00 19,336,073. 00 39,540,563. 00 12.34 71,347. 00 184,237. 00 255,584. 00 21.42 38,708. 00 Kaynak: UZZK, TEAE., TUİK, İTB, İl Tarım Müdürlükleri.
Çizelge 3. Ege Bölgesi nde Zeytin Ağaç Sayısı ve Üretim Miktarı (2009). 6 İLLER Meyve Veren AĞAÇ SAYISI (Adet) Meyve Vermeyen Toplam AĞAÇ BAŞINA VERİM (Kg.) SOFRALIK VE YAĞLIĞA AYRILACAK ZEYTİN MİKTARI (Ton) Sofralığa Ayrılan Miktar Yağlığa Ayrılan Miktar Toplam Zeytin Verimi Z.YAĞI/ DANE ORANI (%) TOPLAM Z.YAĞI VERİMİ (Ton) AYDIN 21,710,646.00 2,572,275.00 24,282,921. 00 6.60 37,210. 00 105,749. 00 142,958. 00 19.60 20,737. 00 Ç.KALE 4,476,547. 00 725,050. 00 5,201,597. 00 14. 00 6,752. 00 55,829.00 62,581.00 20. 83 11,673. 00 DENİZLİ 581,358. 00 635,928. 00 1,217,286. 00 22. 90 7,643. 00 5,650. 00 13,293. 00 20. 00 1,130. 00 İZMİR 14,154,970. 00 3,604,090.00 17,759,060.00 5. 90 8,955. 00 74,514. 00 83,468. 00 20. 00 14,965. 00 MANİSA 9,941,050. 00 9,724,584. 00 19,665,634. 00 19. 70 101,844. 00 94,097. 00 195,940. 00 17.24 16,178. 00 MUĞLA 13,544,649. 00 1,567,979. 00 15,112,628. 00 4.70 5,400. 00 58,043. 00 63,442. 00 20. 00 11,609. 00 TOPLAM 64,409,220. 00 18,829,906. 00 83,239,126. 00 12.30 167,804. 00 393,882. 00 561,682. 00 19.61 76,292. 00 Çizelge 4. Marmara Bölgesi nde Zeytin Ağaç Sayısı ve Üretim Miktarı (2009). İLLER Meyve Veren AĞAÇ SAYISI (Adet) Meyve Vermeyen Toplam AĞAÇ BAŞINA VERİM (Kg.) SOFRALIK VE YAĞLIĞA AYRILACAK ZEYTİN MİKTARI (Ton) Sofralığa Yağlığa Toplam Ayrılan Ayrılan Zeytin Miktar Miktar Verimi Z.YAĞI/ DANE ORANI (%) TOPLAM Z.YAĞI VERİMİ (Ton) B.KESİR 10,492,272.00 619,019.00 11,111,291. 00 14.70 35,046. 00 118,919. 00 153,965. 00 20.00 23,792. 00 BURSA 8,915,205. 00 922,373. 00 9,837,578. 00 12. 80 92,103. 00 21,809. 00 113,913. 00 22.72 4,926. 00 T.DAĞ 1,011,471. 00 131,905. 00 1,143,376. 00 12. 20 10,822. 00 1,542.00 12,364.00 25. 00 385. 00 TOPLAM 20,418,948. 00 1,673,297. 00 22,092,245. 00 13.23 137,971. 00 142,270. 00 280,242. 00 22.57 29,103. 00 Çizelge 5. Diğer İl lerde Zeytin Ağaç Sayısı ve Üretim Miktarı (2009). İLLER Meyve Veren AĞAÇ SAYISI (Adet) Meyve Vermeyen Toplam AĞAÇ BAŞINA VERİM (Kg.) SOFRALIK VE YAĞLIĞA AYRILACAK ZEYTİN MİKTARI (Ton) Sofralığa Ayrılan Miktar Yağlığa Ayrılan Miktar Toplam Zeytin Verimi Z.YAĞI/ DANE ORANI (%) TOPLAM Z.YAĞI VERİMİ (Ton) ANT. 2,328,254.00 1,315,453.00 3,643,707. 00 10.00 6,754. 00 16,529. 00 23,283. 00 20.00 3,306. 00 MARDİN 235,245. 00 340,585. 00 575,830. 00 21. 92 5,156. 00 0. 00 5,156. 00 0.00 0. 00 Ş.URFA 23,940. 00 1,636,084. 00 1,660,024. 00 17. 30 88. 00 328.00 414.00 25. 00 82. 00 TOPLAM 2,587,439. 00 3,292,122. 00 5,879,561. 00 16.40 11,998. 00 16,857. 00 28,853. 00 15.00 3,388. 00
7 Türkiye de 1984 yılında 1 tane Continiu (kesintisiz) sistem ve 1,500 klasik pres varken, 1995 yılında Continiu sistem 132 adet olmuş, 2009 yılı îtibariyle kapasitesi 30,000-60,000 ton/gün olan yaklaşık 800 adet modern Continiu tesisi kurulmuştur. Zeytin üretiminin yaklaşık % 70 i modern sistemle işleyen Continiu zeytinyağı fabrikalarında işlenmektedir. 2009 yılı itibariyle, Türkiye de üretilen toplam zeytinin % 65.55 i yağlık, % 34.45 i sofralık olarak değerlendirilmektedir.
8 4. ZEYTİNİN SAĞLIK DEĞERİ Yeryüzünde 2,000 (iki bin) yaşın üzerinde zeytin ağaçları bulunması, bilimsel çalışmalarda uzun ömürlülüğe işaret olarak kabul edilmektedir. Zeytin ve zeytinyağının eski mısır uygarlığında yaygın bir kullanımı söz konusudur. Zeytin bitkisi, İncir, Hurma, Üzüm ve Nar ile birlikte tüm semavi dinlerde adı geçen 5 (beş) meyve den birisidir. İncil ve Tevrat ta zeytin den bahsedilmekte ve ayrıca, zeytin kelimesi Kur an-ı Kerim de 6 (altı) defa geçmekte ve kutsal ağaç olarak zikredilmektedir. Zeytin yapraklarının ihtiva etmiş olduğu Oleuropein maddesi, ağaçları hastalık ve zararlılardan koruyan madde olduğu yapılan araştırmalarda ortaya çıkmıştır. Ayrıca zeytin yapraklarından izole edilen Kalsiyum Elenolate, genel zararlı olan virüs, bakteri ve mantarları yok etme özelliğine sahiptir. Zeytin ve zeytinyağının besin değeri ve önemi Dünya da ancak son yıllarda anlaşılabilmiştir. Margarin yağlarının 1950 li yıllarda gelişmesi başlaması büyük şirketlerin reklâmları sayesinde, zeytin ve zeytinyağının yararı 40 (kırk) yıl süreyle gölgelenmiştir. Modern tıp, zeytinyağının, içerdiği E vitamini sayesinde, insan hücrelerinin yenilenmesine katkıda bulunarak yaşlanmayı geciktirdiği, beyin fonksiyonları üzerindeki yıpratıcı etkisini azalttığı, cildi güzelleştirdiği ve haricen kullanıldığında saçlara parlak bir görünüm kazandırdığı, kanıtlanmıştır. Dünya sağlık teşkilatı (WHO) kalp krizi ve kalp hastalıkları riskinin en alt düzeyde bulunan bölgenin, Girit adası olduğunu rapor etmiştir. Zeytinyağı diabetli hastalarda kandaki şeker oranı nı % 12 oranında azaltmaktadır. Yüksek tansiyonu tolere ettiği bilinmektedir. Zeytinyağı, kan hücrelerinin kümeleşmesinde rol oynayan faktörlere karşı etki göstererek kan damarlarında pıhtılaşma risk ini azaltmaktadır. Mide asitliğini azaltarak Gastrit ve Gastroduodenal ülserlere karşı koruyucu özellikleri bulunduğu belirlenmiştir. Zeytinyağında yaklaşık % 80 oranında bulunan Oleik asit anne sütündeki en önemli yağ asiti olup, bebeğin sinir dokularının gelişimini sağlamaktadır. Çocuklarda kemik ve diş gelişimini arttırdığı, yaşlılarda ise kemik erimesi (osteoporoz) u azalttığı yapılan çalışmalardan anlaşılmıştır. Kanser tümörlerinin oluşumunu engellediği ve Radyoaktivite ye karşı vücudu koruduğu tespit edilmiştir. Zeytinyağının kandaki zararlı kolesterolü (LDL) azaltırken, faydalı kolesterolü (HDL) yükselterek, düzenleyici ve kuvvetlendirici yapısı vardır. Zeytinyağı, karaciğer ve kalbin dostudur. Sindirim sistemini çok iyi düzenleyen ve kandaki zararlı maddelerin vücuttan atılmalarını sağlayan bir besin kaynağıdır. Zeytinyağı, mükemmel kimyasal yapısı ve önemli ölçüde antioksidan içermesi ve yüksek sıcaklıklara daha dayanıklı olması sebebiyle, kızartmalarda rahatlıkla kullanılabilecek en sağlıklı yağdır. Kişi başına en fazla zeytinyağı tüketen ülkelerin başında 25 Kg. ile Yunanistan gelir, bunu 11,5 Kg. ile İtalya, 10,4 Kg. ile İspanya ve 8 Kg. ile Suriye izlemektedir. Türkiye zeytinyağı tüketiminde 1.5 Kg ile en alt sırada yer almaktadır. Bu da ülkemiz insanlarının zeytinyağı yeme alışkanlığının çok az olduğunu ve ne kadar sağlıksız beslendiğini ortaya koymaktadır.
5. ZEYTİN İN EKOLOJİK ÖZELLİKLERİ VE BAKIM İSTEKLERİ 9 Zeytin, bilhassa tipik bir Akdeniz bitkisi olmasına rağmen, Doğu Akdeniz Bölgesi ne Çanakkale Savaşı sonrası aşılı fidanları getirilerek yaygınlık kazanmıştır. Ege ve Marmara Bölgelerinden getirilen fidanlar, Ayvalık ve Edremit adıyla anılan yağlık çeşitleri oluşturmaktadır. Ancak, Ayvalık ve Edremit çeşitlerinin +7,2 C nin altında 1,000 saat lik soğuklamaya ihtiyaç duyması, Doğu Akdeniz Bölgesi ne döllenme problemini de beraber getirmiştir. Doğu Akdeniz Bölgesinin dağlık, taşlık ve kireçli topraklarında yetiştirilecek en uygun zeytin bitkisi olan Gemlik çeşidi, yetiştiricilere tavsiye edilmektedir. Gemlik çeşidi aslında siyah sofralık bir özelliğe sahip olmakla beraber yağlık zeytin olarak bilinen Ayvalık tan % 6 daha fazla yağ ihtiva etmektedir.
Doğu Akdeniz Bölgesinde zeytinciliğin geliştirilebilmesi için verimsiz eski çeşitlerin, bölgemiz iklimine uyum sağlayan verimli çeşitlere çevirme aşısı yapılarak dönüştürülmesi gerekir. Yeni bahçelerin sulama şartıyla kurulması ve sık dikilmesi (6x3 m) tavsiye edilmektedir. Ayrıca, zeytin bahçelerinin Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında en az 3 kez sulanması gerekir. Ağaçların dengeli bir şekilde ürün vermesi isteniyorsa, dengeli budamayla birlikte N.P.K ve mikro elementlerin zamanında verilmesi gerekir. Türkiye de zeytin olgunlaşınca, genellikle dallar sırıkla hasat yapılmaktadır. Hem ağaç hırpalanmakta ve hem de bir yıl sonra mahsul verecek filizler kırılmaktadır. Sopa ile dövülen ağaç, Periyodisite göstermektedir. İtalya, İspanya, Yunanistan, Cezayir ve Tunus ta, yıllık zeytin üretimi, tabii afetler dışında çok az farklılık göstermektedir. Zeytinde ileri ülkelerde hasat el ile veya ağaçlar vibratör ile yapılmakta ve ağacın yıpranması önlenerek Periyodisitenin azaltıldığı bilinmektedir. Ülkemizde zeytin yetiştiriciliği yapılan bölgelerde sulama noksan, budama hatalı ve ilaçlama düzensizdir. Fidan dikiminden önce genellikle gübreleme ve toprak tahlili yapılmamaktadır. Zeytin üretimi gibi pazarlanmasında da bir takım hatalar mevcuttur. Özellikle, dökme zeytinyağı ihracatı esnasında, ertesi yıl düşünülmemektedir. Türkiye zeytinyağı üretimi periyodisiteye (verim düzensizliği) bağlı olarak yılda yaklaşık 50,000 ton ile 200,000 ton arasında değişmektedir. Bunun 25,000 ton u ambalajlı, 35,000 ton u ise açıkta ve etiketsiz olarak tüketilmektedir. Ülkemizde zeytinyağı yerine diğer bitkisel yağlar tüketilmekte ve iç piyasada binlerce ton zeytinyağı varken dışarıdan bitkisel yağ ithal edilmektedir. Halbuki 2 kilo ayçiçeği yağı yerine 1 kilo zeytinyağı alan tüketici hem ekonomik açıdan, hem de beslenme açısından daha avantajlı olduğu halde bunu topluma anlatacak tanıtım kampanyaları yapılmamaktadır. 10
11 6. ÜLKEMİZDE, ZEYTİNYAĞI TÜKETİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 7. ZEYTİNCİLİĞİN TÜRKİYE DE YERİ VE ÖNEMİ 1. Alternatif yağlar olan bitkisel yağ ve margarinlere göre pahalı olması. 2. Ege, Doğu Akdeniz ve Marmara da zeytincilik yapılması nedeniyle diğer bölgelerde zeytinyağı tüketme alışkanlığının olmaması. 3. Zeytinyağı ile yapılan yemek kültürünün yaygın olmaması. 4. Geçmiş yıllarda damar tıkanıklığına sebep olduğu şeklinde yanlış bir kanaatin yerleşmiş olması, 5. Zeytinyağının kendine has koku ve rayihasının bazı tüketiciler tarafından ağır bulunması, 6. Açıkta yağ satanların zeytinyağına pamukyağı veya ayçiçeği yağı karıştırarak tüketiciyi yanıltması, Zeytincilik, üretim aşamasında 420,000, sanayide 55,000 ve pazarlama aşamasında ise 25,000 civarında olmak üzere toplam 500,000 aileye doğrudan gelir sağlamaktadır. Ağaç başına verim rakip ülkelere oranla oldukça düşüktür. Ağaçların bakımı, budaması ve hasat esnasında yapılan yanlış uygulamalar büyük ölçüde verim kaybına sebep olmaktadır. Türkiye, zeytinde sayılı ülkelerden birisidir. Ancak, üretimdeki istikrarsızlık ve verimsizlik dış pazardaki konumumuzu olumsuz etkilemektedir. Türkiye de son yıllarda yaklaşık 2,500,000,000 USD $ (iki buçuk milyar dolar) civarında döviz harcanarak sıvı yağ ithal edilmesi ülkemiz için ciddî bir paradokstur. Öte yandan ülkemizde depolama ve ambalajlama konusunda önemli sıkıntılar vardır. Üretim, tüketim ve dış ticaret boyutları ele alınarak hazırlanmış bir zeytinyağı politikası mevcut değildir.
Adana İli nde 1997 yılından bu yana zeytinciliği geliştirme projelerinin artması doğrultusunda zeytin dikim alanlarında ve dağıtılan fidan sayısında önemli artışlar gözlenmektedir. 2009 yılı îtibariyle Adana nın 15 İlçesi nden 12 sinde zeytin üretimi yapılmakta olup, zeytincilik meyve üretiminde 2 nci sıradaki yerini korumuştur. 12 Kozan 21,43% Karataş 0,16% Karaisalı 15,81% Yumurtalık 10,00% İmamoğlu 8,69% Feke 0,61% Seyhan 1,40% Ceyhan 18,04% Yüreğir 22,30% Aladağ 1,56%
13 Çizelge 6. Adana İl i zeytin alanı, meyve veren ağaç sayısı, üretim ve verim durumu (1990 2009). Yıllar Alan M. Veren Üretim Ağaç Başına Yağlığa Elde Edilen (ha) Ağaç Sayısı (ton) Ort Verim (kg) Ayrılan (ton) Yağ (ton) 1990 3,052 454,800 11,527 25 7,105 1,102 1991 3,109 459,310 12,256 27 7,202 1,146 1992 2,504 411,644 10,895 26 5,256 918 1993 2,513 400,847 10,794 27 5,635 909 1994 2,513 395,514 10,795 27 5,839 851 1995 2,594 400,889 10,604 26 4,478 746 1996 2,784 409,109 11,978 29 5,357 890 1997 1,987 321,264 9,024 28 4,352 725 1998 2,233 326,114 1,946 34 5,959 894 1999 2,342 328,214 9,155 28 4,544 682 2000 3,011 326,464 10,416 32 6,275 941 2001 3,805 364,890 10,894 30 6,533 980 2002 4,076 389,590 12,744 33 7,933 1,587 2003 4,826 397,890 13,129 33 7,893 1,579 2004 5,389 434,441 11,020 25 5,837 1,167 2005 6,159 491,861 10,694 22 6,251 1,250 2006 8,886 631,237 12,407 20 6,523 1,305 2007 9,206 771,465 25,328 33 15,171 3,033 2008 13,500 771,465 10,800 14 8,000 2,800 2009 14,562 948,612 14,229 15 8,538 1,707 Kaynak: UZZK, Tarım İl Müdürlüğü, Adana. Çizelge 7. Adana İl i yıllar îtibariyle dikilen zeytin fidan sayısı (1996 2009). Yıllar Fidan Sayısı (Adet) 1996 3,930.00 1997 14,900.00 1998 30,940.00 1999 63,215.00 2000 43,100.00 2001 150,300.00 2002 105,000.00 2003 136,000.00 2004 163,000.00 2005 659,650.00 2006 640,000.00 2007 278,500.00 2008 +2009 700,000.00 Toplam 2,988,535.00 Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü, Adana. 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 19961997 1998 1999 2000 2004 2003 20012002 2005 2006 2007 2008