T M M O B M A K İ N A M Ü H E N D İ S L E R İ O D A S I A Y L I K Y A Y I N O R G A N I HA/İKAN ' 95 425 ISSN 1300-3402 5 Ha/iran Diinva Cevre (iünü Odadan ; 3-11 Haziran \ntal\a
1 OERLIKON Oerliken Kaynak Elektrodları ve Sgn.A.Ş. Halkalı Cad. No: 99 34630; P.K. ISeJaköy/ İSTANBUL Tel:(212)5893010(7hat) Faks:(212) 540 02 61 Teleks: 21122 oertr
anbul 47 49-352 «8 6
Alarko, uzun ömürlü, kaliteli ürünleri ve doğalgaza verdiği önemle, yıllardır geleceğe yatırım yapıyor. Yıllardır Alarko Yıllarca Alarko
ULUSLARARASI DOĞAL GAZ KONGRESİ VE SERGİSİ '95 Ankara Buluşması 1-4 Kasım 1995 (TEDAŞ) Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şti. Konferans Salonu, İsmet inönü Bulvarı No.27 Bahçelievler / Ankara Destekleyen Kuruluşlar Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı BOTAŞ Genel Müdürlüğü EGO Genel Müdürlüğü Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Doğal Gaz Cihazları Sanayicileri ve İşadamları Derneği Tesisat Mühendisleri Derneği TMMOB Makina Mühendisleri Odası Sümer Sokak No.36/1-A Demirtepe / ANKARA Tel : O- 312-231 31 59 Fax : O - 312-231 31 65
MÜHENDİS İMAKİNA Ült/Yol: 36 Sayı/No; 425 Haziran/June IÇIMDIM comıs İNCELEME - ARAŞTIRMA YAZILARI ESKİŞEHİR ÇİMENTO FABRİKASINDA ATIK ENERJİDEN YARARLANARAK SERA ISITMASI B. PAR, T. H. KARAKOÇ, F. ULUAKAY 16 Greenhouse Heating Through Utilizing Waste Heat in Eskişehir Cement Plant Atık sıcak gazdan yararlanmada en yaygın kullanım döner fırın baca çıkışı ve soğutucu çıkışıdır. KOMPOZİTTEN YAPILMIŞ MAKİNA ELEMANLARINDA GERİLME ANALİZİ VE BOYUTLANDIRMA M. TOPÇU, A. R. TARAKÇILAR, S. TAŞGETİREN 20 Stress Analysis and Design of Machine Elements Made of Composites Kompozit malzemelerde gerilme analizinde, izotrop malzemelerde olduğu şekilde malzemenin elastisite modülü, poisson oranı, kayma modülü gibi mekanik özellikleri deneysel olarak ya da fiber ve matris malzemelerinin özelliklerinin hacim oranlarına göre hesaplanmasıyla bulunabilir. HAVA SOĞUTMALI KONDENSERLER İÇİN DÜŞÜK ÇEVRE SICAKLIĞININ ETKİLERİ H. BULGURCU 28 Low Ambient Controls For Air Cooled Condensers Düşük çevre kontrolları, çevre sıcaklığı düşük iken kondenserde soğutucu akışkandan ısı çekme kapasitesini azaltır. Kondenser kapasitesini azaltmak için iki metod kullanılır; soğutucu akışkan taraflı kontrol ve hava taraflı kontrol. TAHIL DEPOLAMA TEKNOLOJİSİNDE YENİ UFUKLAR VE 95.000 TON KAPASİTELİ DERİNCE LİMAN SİLOSU S. GÜLEN, Y. KURT 31 New Horizons in Grain Storage Technology And 95.000 Ton Derince Silo. Bu yazıda Aralık 1994 tarihinde işletmeye alınan ve tahıl depolama teknolojisinin en modern imkanları ile donatılmış olan Derince / izmit 95.000 ton kapasiteli Betonarme Liman Silosu ana hatları ile tanıtılmaktadır. KOKU KALİTESİ VE KOKU KİRLİLİĞİNİN KONTROLÜ S. KARA, Ü. TEZCAN 36 Odour Ouality and Odour - Pollution Control. Günümüzde koku sorunu, yaşadığımız yörelerin belirlenmesinde dahi rol oynayan önemli bir psikolojik, sosyal ve tekno-ekonomik bir konu haline gelmiştir. AYIN DOSYALARI İLAN SAYFALARI DİZİNİ SUNUŞ 6 ÜRÜN HABERLERİ 7 ENDÜSTRİDEN HABERLER 13 ODA'DAN 42 KONGRE - SEMPOZYUM HABERİ 44 KALİTE 45 BİR GÖRÜŞ 48 SÜRELİ YAYINLAR 49 Marıntek Deniz Malzemeleri AŞ. katkılarıyla Ödde Bottun Balıkadam Ur Spor Klubünün düzenlenmiş olduğu III. Sualtı YAYIM KOŞULLARI Kirliliğini Görüntüleme Yarışmasında fotoğraf dalı 2. ödülü alan Engin Aygün'ün "balık mezarlığı" isimli fotoğrafı. Yayım Koşullan : - Yazılar daktilo ile iki satır aralıkla iki kopya yazılmış olarak, 70-100 sözcükten oluşan Türkçe ve İngilizce özeti, yazı başlığının Ingilizcesi, yazarın kısa özgeçmişi, adresleri ve telefon numaralan ile birlikte Dergi Yönetim Yeri Adresi'ne gönderilmelidir. - Yazılar 12 daktilo sayfasını (yaklaşık 3000 sözcük) geçmemelidir. (12 daktilo sayfasını aşan yazıların 2 bölüm halinde birbirini izleyen sayılarda yayımlanabileceği düşünülerek bölümlere ayrılmış olarak gönderilmesi gerekir.) - Yazılarda kullanılan fotoğraflar net ve temiz olmalı, şekiller aydınger veya beyaz kağıda çini mürekkebi ile çizilmelidir. - Yazılarda SI birimleri kullanılmalı, yazıların sonuna yararlanılan kaynakça eklenmelidir. - özgün ve derleme yazılardaki görüşler yazarına, çevirilerden doğacak sorumluluk ise çevirene aittir. Yazılar başka bir süreli yayın organında yayımlanmış olmamalı, herhangi bir toplantıda tebliğ olarak sunulmuş veya sunulacak ise bu açık olarak belirtilmelidir. Dergide yayımlanan yazılara bir dergi sayfası için, özgün ve derleme yazılarda 250.000.- TL. çeviri yazılarda 150.000.- TL. net ödeme yapılır. - Dergideki yazılardan kaynak gösterilmek koşuluyla alıntı yapılabilir. OERLIKON - GAZTEKNÎK- ALARKO KAYNAK TEKNİĞİ BİLEŞİM MAS INDUCTOTHERM DOĞUŞ VANA DOĞUŞ VANA ALMANYA ALMANYA KANSAN ARITIM İZOCAM PETNİZ İMAK ÖZKÖSEOĞLU DEMİRDÖKÜM YILMAZ REDÜKTÖR DESA TERRARAMA PROTA FIRAT BORU 1 2-3 8-9 10-11 -12-19 -43-51 -52-53 -54-55 -.56-57 -58-59 -60-61 -62-63 -64 Yazıların Değerlendirilmesi: Dergiye gönderilecek yazılar öncelikle Yayın Kurulu tarafından ön elemeden geçirilmekte daha sonra kurulun belirlediği uzmanlar tarafından değerlendirilmektedir. Uzmanların yaptığı değerlendirme sonuçları yazara da iletilecek, uzmanların önerdiği ve Yayın
sunuş Değerli okuyucularımız; TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI AYLIK YAYIN ORGANI HAZİRAN /JUNE 1995 Cilt / Vol: 36 Sayı / No : 425 Yönetim Yeri Head Office Sümer Sokak 36/1-A Demirtepe - ANKARA Tel: (0-312) 231 31 59 Fax: (0-312) 231 31 65 MMO Adına Sahibi Publisher Yusuf KARAHAN Sorumlu Yazı işleri Müdürü Managing Editör Oğuz ŞAHIN Yayın Kurulu Publishing Boaid Melih ŞAHİN Anıl KAREL Deniz ÖVÜTMEN Ahmet SUER Yusuf TEKİN Barbaros TUNCER Yönetmeni Production Diiectoi M. Yüksel KÖKEN İlan Sorumlusu Advertising Representative Hatice ÇELİK-ASLAN Nuray ÖZER (istanbul) Komisyon İlişkileri Redactor Yaprak BOYLA Dizgi Type Setting Ali Rıza FALCIOĞLU (MMO) Baskı Piinted by ÖZKAN Matbaacılık Ltd. Şti. Tel (0-312) 229 59 74 Dünyanın oluştuğu ilk günden bu güne dek insanın doğaya egemen olma dürtüsü, bugün bizleri çevre sorunlarını tartışır konuma getirmiştir. Ozon tabakasından, kirlenen havaya, kirlenen deniz ve diğer su kaynaklarına, çölleşen bitki örtüsüne, yok olmaya yüz tutmuş canlı türlerine dek tüm bu olumsuzluklar doğaya egemen olma sürecinin bir ürünüdür. Bu olumsuz dürtünün farkına varılmasından sonra, insanoğlunun yaşadığı çevreyi yok etmek istercesine başlattığı hoyratlık, bugün yerini en azından belli kesitlerde çevre bilincinin oluşmasına bırakmıştır. Ülkemizde ve Dünyada çevre korumacılığı yönünde gelişen hareketler, gelinen nokta açısından yadsınamayacak boyutlardadır. Çevre olumsuzlukları açısından özgün politikalar üretilmesi, iktidar ve diğer tüm siyasi partilerin programlarında çevre ile ilgili politikaları bulundurma eğilimleri, çevreye duyarlı insanları doğal olarak umutlandırıyor. 40 yıl öncesinin bölük pörçük çevreciliği, bugün yerini yerel, ulusal veya uluslararası boyutta örgütlü birimlerin hareketine bırakmıştır. Hızla sayıları artan ve nitelik olarak olumlu çizgileri yakalamaya çalışan çevreci derneklerin, meslek odalarının, gönüllü diğer kuruluşların bu alandaki varlıkları, çevre ve korumacılığı varyasyonu içinde olumlu yönde denge unsuru oluşturmuştur. Ancak, tüm bunların yanı sıra sorunların gerçek anlamda tanımlanıp özellikle ülkemizde yerel veya bütünüyle ülkesel koşullara uygun çözüm önerilerinin uygulanamaması, önerilerin salt söylem boyutunda kalması, bu yöndeki çelişkileri ortaya koymaktadır. Bir başka deyişle, doğal değerlerin yeterince farkına varan gönüllü çevreci kişi ve birimler, merkezi veya yerel hükümetlerin önünde yer almaya başlamışlardır. Etkin bir uyarı ve baskı mekanizması oluşturmalarının yanı sıra, çevre aleyhine gelişen olumsuzlukların giderilmesi yönünde hem çözüm, hem de uygulama sürecini başlatabilmişlerdir. Üretken teknolojiler, hızlı sanayileşme, doğal olarak kaynaklarımızın olumsuz yönde kullanılmasına neden olmuştur. İnsanların yaşam standartlarının gelişmesine hizmet edilirken çevremizde buna parelel olarak kirletilmiştir. Bir anlamda bizim yani tüm mühendislerin, varlık nedeni olan sanayileşmenin çevresel etkileri, belirgin olarak yöresel sorunları gündeme getirmiştir. Bu yöndeki çevre korumacılığı, beraberinde belli oranda ürün maliyetlerini artırıcı noktalara gelince, bu yönde alınması gereken önlemler zaman zaman gözardı edilmeye başlanmıştır. Denetim mekanizmalarının da yeterli hizmet verememesi, işleyişi başı bozuk bir noktaya getirmiştir. Bunun yanında sağlıklı düşünceleri taşıyan yatırımcıların, daha ucuz farklı teknolojiler ve sınai prosesler geliştirmeleri olumlu gelişmeler olarak sıralanabilir. Bu yaklaşım gerçekten doğayı kaybetmeden çevremize zarar vermeden sanayileşmenin, kalkınmanın kentleşmenin yapılabileceğini gösterebilmelidir. Gelişen ve değişen teknolojiler, böylesine olumlu bir düşünceye hizmet eder konuma gelmiştir. Gelişmiş ülkelerde örneklerini görebilmek söz konusudur. Sonuç olarak var olan yönetmeliklerin yeniden ele alınıp reformize edilmesi, olmayanların çağdaş ulusal toplum yapısına uygun olarak yeniden çıkarılması zorunludur. Bunun yanında bu yönetmelikleri ve çözüm önerilerini uygulanabilir kılan, eğitim ve yaptırım noktasında koşulsuz ödün vermeyen bir zihniyetin yöneticilerinin iş başına gelebilmesi kaçınılmazdır. Ne varki tüm bu süreçte çevre sorunlarının ortadan kaldırılabilmesi yönünde hepimize düşen önemli görevlerin olduğunuda unutmamak gerekir. Çevre ve etik konusu bugün gözardı edilmeyecek boyutlarda çözümlerin temelini oluşturmaktadır. Kaldı ki ; çevre ahlakı çevre sorunlarını gündeme getirmeyecek bir yaşam biçimi olabilmelidir. Çevre ile ilgili çözüm önerilerinin ivedilikle uygulama alanı bulabildiği bir sürecin başlatılabilmesi, kuralların amaç olmaktan çıkarılarak araç olarak kullanılabilmesi en son kişiden en yetkili kişiye kadar herkesin kendi sağlıklı görsel çevrelerini yaratabilmeleri ana ilke olabilmelidir. Saygılarımızla.
URUN HABERLERİ Hazırlayan: Utku TÜZÜNER* AKıLLı DUVARLAR Dayton Üniversitesi'nde geliştirilen bu deneysel, faz-değişen duvar döşemesi, sadece havayı evin dışında tutmakla kalmayacak, aynı zamanda ev içindeki iklimi de kontrol edecektir. Döşeme içerisine yerleştirilmiş parafin boncukları belli bir sıcaklıkta sıvı halden katı hale faz değiştirirler. Böylece, oda sıcaklığı bu seviyeyi geçince veya altına düşünce, döşeme odayı ferah tutabilmek için ısıyı emer veya dışarı verir. Bu döşeme ev içi hava şartlandırma maliyetlerinde %20'ye kadar varan kazançlar sağlayacaktır. CEP YAZıCıSı ALÇIYA GÖMÜLMÜŞ FA2-DEĞİŞKEN BONCUKLA!) Pentax Technologies'in yeni Pocketjet adlı bu küçük cep yazıcısı, bugüne kadar dünyada geliştirilmiş olan portatif yazıcılar içerisinde en küçük olanıdır. LaserJet uyumlu bu yazıcı, 300 dpi hassasiyetle metin ve grafikleri basabilmektedir. Bataryası ile birlikte sadece yarım kilogramdan biraz daha ağırdır ve 25cm x 5cm x 3cm'lik bir yer tutar. Termal faks kağıdı kullanır. Fiyat 499 US Dolar. A TASARıMLA DAHA IYIYE DOĞPU BD, California Antioch'da geliştirilmekte olan 12000 metrekarelik bu ACT 2 yapısı, aynı büyüklükteki normal yapılara göre %72 oranında daha az enerji kullanımı gerektiren bir teknolojiler matrisidir. Bir Pacific Gas & Electric araştırma projesi olan ACT 2, enerji-etken ışıklandırma, pencereler ve ısıtma-soğutma sistemine sahiptir, performansı iki yıl izlenecektir. BEYAZ ÇATİ BLOKLARI YAPIYI ISITIR YAPI, YAZİN ISI KESECEK ŞEKİLDE İNŞAA EDİLMİŞTİR OÜNIŞIOI BLOKLARI -AR.LDAMAY. ALIRLAR ETKİN ISITMA VE SOĞUTMA SİSTEMİ ALGILAYICILAR GÖKYÜZÜ ISlâl GİRİŞİ. İ KONTROL ^ÇATI ASMALARI, GÜNEŞLİKLER VE DÜŞÜK YAYIM T HAYAT KURTARMA HÜCRESI ı ehlikeli şekilde yaralanmış askerlerin havadan bir hasteneye ulaştırılması için geçen zaman, yaşamla ölüm arasındaki fark demek olabilir. Fakat onların şansları, 1997'de Northrop Grumman tarafından yaralıların nakledilmesi için geliştirilen prototip savaş hayatkurtarma hücresi tamamlandıktan sonra artacaktır. LSTAT (Travma ve Nakliye için Hayat Desteği) diye adlandırılan kendi ürettiği güçle çalışan bu ünite, bir oksijen üretici, iklim kontrol, havalandırma, emme ünitesi ve uzaktan kumanda sistemlerine sahiptir. KAYNAKÇA 1. Pop Sci., P. 16, Feb. 1995. 2. Pop Sci., P. 18, Feb. 1995. 3. Pop Sci., P. 16, Feb. 1995. HAREKET ALGILAYICILARI GEREKSİZ ISlâl KAPATIRLAR Mak.Müh., ROKETSAN AŞ. Cilt : 36 Sayı : 425 - Mühendis ve Makina
T " 1 * il * i u r k ı y e n i n u ur kaynağı! ASKAYNAK kalitesi RİA/TÜV tarafından ISO 9OO1 belgesiyle otıaylandı! Bir Eczacıbaşı kuruluşu olan ASKAYNAK tarafından üretilen kaynak elektrodları ve kaynak tellerinin kalite sistemi RWTÜV tarafından ISO 9001 belgesiyle onaylandı. ASKAYNAK, kendi alanında ilk ve tek belge sahibi olmanın onurunu Türk Sanayii ve Kaynakçılan'yla paylaşıyor. l IEczacıbaşı # > ASKAYNAK " K a l i t e n i n K a y n a ğ ı "
BİK(DS'95 Bina IşleMm ve Hontrol Sistemleri Fuarı Güvenlik sistemleri ve ekipmanları (hırsızlık, sabotaj, sirkülasyon vb.), Yangın alarmı ve söndürme sistemleri, Gaz alarm sistemleri, İklimlendirme kontrol sistemleri, Enerji kontrolü, Giriş kontrol sistemleri, Seslendirme ve aydınlatma sistemleri, Mekan donanımında otomasyon, Haberleşme sistemleri, Özel yazılım ve donanımlar, Komple bina otomasyon sistemleri, Özel amaçlı sistemler. 18-22 Ekim 1995 Mecidiyeköy FM Meliha Avni Sözen Fuar Merkezi Barbaros Bulvarı, No. 73/6,80690 Beşiktaş, İstanbul Tel: (0.212) 227 21 46-47,227 25 64-65, Faks: (J.212) 26158 62
0 Pompa ve Hidroforda MAS tecrübe birikimini geleceğe taşıyor... "MAS" kalite pompa'yı üretme yolunda yılların getirdiği bilgi birikimini, gelecek nesillere aktarmayı amaçlıyor. İlk mezunlarını bu yıl veren, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı Çıraklık ve Mesleki Eğitim Okulu ile "MAS", sanayisinde en mükemmeli üretecek usta ve teknik adamları yetiştiriyor. "MAS 11 200'ün üzerinde uzman kadrosu, 13.000 m 2 açık alanı, 6.000 m 2 yi aşkın kapalı alanı ile yurt içi ve yurt dışında hizmet veriyor; ülkemiz ekonomisine de katkıda bulunuyor. MAS gelecekteki hedeflerini bu günden gerçekleştiriyor. KALİTE POMPA MAS POMPA SANAYİİ A.Ş. Merkez: Necafibey Cad. 38 Karaköy-Utnnbul Tel: (0212) 251 97 00 (4 Hat), Telefaks: (0212) 251 23 94 Fabrika: Sultan Çiftlik mevkii Ümraniye-lstanbul Tel: (0216) 312 11 26-27, Telefaks: (0216) 312 14 73
IDUCTOTHER i DUKSİYON OCAKLrR jn YAY I E R G İ T I Hızlı Ergitme Türkiye'de Servis ve Yedek Parça Yüksek Enerji Verimliliği Ustun Kalite ve Sağlamlık Teknolojik Üstünlük Uygun Fiyat INDUCTOTHERM OCAKLARI SANAYİ A.Ş. Sultan Orhan Mah. Kuruçeşme Mevkii Yan Yol No.136 PK.47 41400 Gebze-Kocaeli-Türkiye Tel: (0262) 646 34 24-25 Fax: (0262) 646 29 62 Türkiye Temsilcisi: METAMAK DIŞ TİCARET A.Ş. Darülaceze Cad. Bilaş İş Merkezi No.33 A Blok Kat.4 80270 Okmeydanı-İstanbul Tel. (0212) 221 43 50-51 Fax. (0212) 221 43 51 Teleks: 27837
ENDÜSTRİDEN HABERLER Çeviren: Elvan SÖYLEMEZOĞLU* APÜB (APME) PLASTIK ARTıKLAR İÇIN HEDEFLER HAZıRLıYOR 2ooo YıLıNDAN ÖNCE 20 M TON PLASTIK ATıK : SHELL Bütün plastik üretiminin %95'lik kısmını temsil eden APÜB (Avrupa Plastik Üreticileri Birliği) 1995 yılından önce ayrı ayrı toplanmış bütün plastiklerin yeniden işlenebilmesini sağlayacak bir hedef belirledi. APÜB Plastik Artıklar Kontrol Enstitüsü (PAKE) idari yöneticisi Dr. Vince Matthevvs'a göre kamu sektörü ve ilgili endüstri alanları arasındaki yakın işbirliğine bağlı olarak Avrupa Stratejisi ile bu hedefe ulaşılabilir. Interplas'daki bir basın toplantısında Dr. Fred Mader başkanlığındaki APÜB PAKE sorumluları teknolojinin uygun koşullarda plastikleri ayırmaya güvence veren gelişme döneminden çıktığını ve HDPE, PET ve PVC gibi en yaygın plastik şişelerin sınıflandırılması için uygulanmaya başlandığını söylediler. Örneğin NRT teknolojisi İngiltere'de Reprise tarafından uygulanmaya başlandı. (Reprise, EVC tarafından desteklenen bir geriye dönüşüm şirketidir.) PAKE en az kaynak kullanımı ve geniş bir alan sağlamak için bilgisayar simülasyonlarının evden eve sistemlerde en etkili yol olduğunu gözönüne almıştır. Yaklaşık 20 kadar proje sadece İngiltere'de uygulanmakta ve toplatımda daha etkili yollar bulmak için daha çok özen gösterilmelidir. Cooksons, Wellman ve İngiliz Politen Sanayileri, Herbold ve Sorema gibi şirketlerden elde edilen yeniden kullanılabilir eşya ve aletlere dayalı büyüyen yan sanayi örnekleridir. Tüketicinin kullanımına bağlı olarak yeniden kullanılabilir eşyalar {örneğin otomobil gibi) için olan projelere daha çok özen gösteriliyor. Son yapılan bir çalışma bir arabanın plastik aksamlarının ayrılması için gereken zamanın 70 dakika olduğunu ve malzemenin %30'ununda 20 dakikada ayrıldığını gösteriyor. Bu tür işlemleri geliştirmek için yapılan çalışmalar Mercedes ve Voest-Alpine Çelik Şirketi arasında ve aynı zamanda BMW ve diğer şirketler ile hazırlanan programlar sayesinde örneklendiriliyor. APÜB raporlarına göre plastik atık kontrol sorumluları bütün APÜB üyesi şirketlerde görevlendirilmiştir. Ve çevre sorunlarında kilit bölgeler için 10'dan fazla zorunlu hizmet hazırlanmıştır. Ömüi Boyu kullanımlar Kısa sürdi (1 yıldan az) Orta sürdi (1-10 yıl arası) Uzun süreli (10 yıldan fazla) TOPLAM Shell'in kendi toplantıları için orjinal olarak hazırladığı plastik atıklarla ilgili raporlar, PLAS- TİKLER : YENİLENEBİLİR KAYNAK başlığı altında Shell Uluslararası Petrol Ürünleri tarafından basılmıştır. Shell'in tahminlerine göre şu anda Avrupa'daki 13 m tonluk plastik atık 1995 öncesinden 16.5 m tona ve 2000 yılından öncede 21 m tona çıkacaktır. Bu tahminler ilginç bazı tasarımlar ortaya çıkarıyor. Vinil haricinde bütün plastikler büyük bir atık dağı oluştururken asıl artan faktör polipropilendir. Son zamanlarda 2.2 m tona ulaşan polipropilen atıkların 2000 yılında yaklaşık 6 m tona ulaşacağı tahmin edilmektedir. Shell, l*989'daki plastik kullanım ve Batı Avrupa'daki atıkları göstermek için aşağıdaki tabloyu oluşturmuştur (m ton) : Kullanılan yerler Paketleme Ev gereçleri aletler, eğlence, sanayi konteynırlan inşaatlar, elektrik tesisatları otomotiv sanayi Tahmini kullanım miktarı 7.0 6.5 9.5 23.0 Yıllık atık miktarı 63 4.3 2.4 13.0 NORVEÇ İZOLASYON FIRMALARıNıN AMACı -CFC**" KULLANMAMAK Poliüretan izolasyon elemanlarını üreten Norveçli firmalar geçen yıl %50 azaltılmış CFC içeren elemanları başarıyla piyasaya tanıttıktan sonra şimdi de CFC içermeyen ürünleri tanıtıyor. Multi/Element A/S ve Norsk Leca yapışkan yüzlü tahta PUR panelleri ticari amaçla üretiyor. İyi işleyen bir sistem ve sınırlı makina esnekliğine adapte edilebilen bütün panel kalınlıklarına uyması için gerekli ihtiyacı karşılamak amacı ile Dow Europe tarafından yeni bir formül olan Voracor CM özellikle geliştirilmiştir. Üretim hattında bir dakikada 30 kg PUR işlenmekte, yıllık kapasite ise 1100 t'dur. Plastics and Rubber International February, 1991., ** Klora Flora Karbon Cilt : 36 Sayı : 425 - Mühendis ve Makina
ENDÜSTRİDEN HABERLER 197O'li yıllarda yaşanan petrol krizi sırasında, Norveç izolasyon kanunları'na karşı Norsk Leca Isoblack isimli bir izolasyon sistemi geliştirdi. Bu sistemde, köpük halindeki PUR çimento ile karıştırılmış, genişletilmiş hafif ağırlıklı kil bloklar arasında preslenir. Dow'un katılımı ile CFC içermeyen yeni ürünler bir kaç aylık sürede önce %35'den %50'ye daha sonra da %100'e varan kademeler halinde geliştirildi. Yumuşak hidroflorokarbon R22'nin karıştırıcı kafalara, eklenmesi ile uzamaya dayanaklılığı ve lambda seviyesinin kaybı, biraz daha yoğun bir köpük üretilmesini sağlar. Leca aynı,, zamanda ısıl iletkenlik katsayısını 0.03 W/mk olarak kalınlığı 5 cm'den 8.5 cm'ye çıkarmıştır.... ALMANYA'NıN ÜNLÜ AYAKKABı FIRMASı. CFC* KULLANıMıNı BıRAKıYOR Alman ayakkabı üreticisi Romika'nın poliüretan formüllerinde CFC kullanımına son veren firmalar listesine adı eklenmiştir. Firma şu anda, ICI poliüretan tarafından geliştirilen CFC içermeyen poliether taban sistemlerini kullanarak kaliteli ayakkabı üretmeye başladı. 1991'in ilk modelleri için ise, bu yılın sonuna kadar tamamıyla bu sistemlere dönmüş olacak. * Klora Flora Karbon PUR'UN TEKRAR KULLANıMı İÇIN AMERIKA BIR TASARı GELIŞTIRIYOR Plastik Sanayi Derneği A.Ş.'nin Poliüretan kısmı tarafından Poliüretan Geri Dünüşüm ve Yeniden Kullanım adı altında poliüretanın yeniden kullanımını sağlayacak teknolojinin gelişmesi için bir tasan hazırlanmıştır. Bu konsey, Amerika Çevre Koruma Kuruluşunun katı atıkları azaltma planına uygun olarak 1995 yılından önce bütün PUR'ların %25'den oluşan malzeme ve enerjiyi yeniden dönüştürmek veya kullanmak için ticari yollar arayan bir tasarı ile PUR'dan yeniden enerji elde etmeyi sağlayacak bir teknoloji geliştirecektir. Dow Kimya, Amerika Konsey başkanı Warren Clark'in tahminlerine göre, amaca ulaşılırsa hedeflenen tarihten önce 250-300 lbs PUR'dan Amerikan Sanayisi yeniden malzeme ve enerji sağlayabilecektir. Uluslararası Plastik ve Kauçuk Sanayi Sayı 16, No 1, Şubat 1991. OASıS ŞEHRI Dennis Normile Kalabalık ve kültür Tokyo'yu dinamik ve büyüleyici bir şehir yapar. Fakat bu kargaşa doğaya pek yer vermez. Karmaşık gelişme Tokyo'yu diğer büyük başkentlere göre daha az park alanları bı^ rakarak terketmiştir. Bu iflas etmiş şehrin halkı son zamanlarda kollarını açmış yeni bir parkı kucaklamaya hazır beklemektedir. Altı arabalık bir yerde şu anda gelip geçenler ağaçları, fundaları ve ufacık yapay bir nehri ile ortaya çıkmış vahşi bir doğa parçasını görebil mekteler. Kuşlar bir kaç metre ötedeki trafik gürültüsü ile yarışmaktalar. Bu Oasis şans eseri oluşmadı. Parkı inşaa eden ve sahibi olan Fujita şirketinde çevre bilimcisi.olarak çalışan Naoaki Uchiyama "Çevredeki dönüşüm anlayışının doğa ile şehir hayıfının birleşimine izin verdiğini göstermek istedik" dedi. Park, 10-18 iş merkezi, bir kafeterya ve halka açık yerleri bulunan geliştirme bürosunun sadece bir bölümü. Oasis Şehri denilen proje sadece Fujita'nın yeni merkezi değil aynı zamanda yeni geriye dönüşüm projelerinin bir göstergesidir. Projenin ana noktası tüketilen su miktarını neredeyse yarıya düşüren bir boru ve pompa ağıdır. Çatılardaki yağmur suyu toplanıp rezervuarlarda yeniden kullanılmakta. Atık su tanklara gönderilip burada mineral ve diğer besleyici maddelerden ayrılır. Şehir suyunun yaklaşık %90'ı en az bir kere tekrar kullanılıyor. Günlük kişi başına düşen temiz sü tüketimi 13 galona düşürüyor. Hava Temizleyicisi Havanın geriye dönüşümü için yeraltındaki garajdan çıkan egzos, iki kat toprak tabakadan ve bitki örtüsünden dışarı veriliyor. Karbon monoksit ve nitrojet oksitleri gibi kirli hava topraktaki mikroplar ve bitki kökleri tarafından alınır, içerde ise hava diğer bir şekilde filtre edilir. Bitkiler yolu ile toprağa oradanda tekrar havaya geri verilir. Geçici Ağaç Floresan ışığı ile aydınlatılan ve su doldurulmuş silindir şeklinde 4 tank, deniz yosunu içermektedir. Bu deniz yosunları tanklara pompalanan insan atıklarındaki besin maddelerini emerler. Aynı zamanda karbondioksiti alıp oksi- Mühendis ve Makina - Cilt : 36 Sayı : 425
ENDÜSTRİDEN HABERLER jen verirler. Onlar ayrılırken yosun içinde Tilapia balıkları bulunan akvaryuma yayılırlar. Balıklar yosunu yer ve balık tankından dışarı çıkan madde tankın üzerindeki havada asılı duran kafur ağacının köklerine yayılır. Suyun Geri Dönüşümü Bu binada çalışanlar Tokyo'da diğer bürolarda çalışanların kullandığı temiz suyun yarısı kadar su kullanıyorlar. Binanın dışından akan yağmur suları tanklarda toplanır ve çeşme, havuz ve bitki sulama işlerinde kullanılır. Binanın çatısından toplanan yağmur suyu ise rezervuarlarda toplanır. Lavabo ve tuvaletlerde kullanılan su temizleme işlemi yapan tanklara ve oradanda alttaki filtre sistemine gönderilir. Binada kullanılan temiz suyun yaklaşık %90'ı yeniden kullanılır. ATıK DÖNÜŞÜMÜ Organik Atıklardan Yaratılan Yeni Yakıt Sebze konserveleri yapılırken çıkan tonlarca sebze kabuğu, bira yapımında kullanılan hububat artıkları ve peynir yaparken kullanılan kesilmiş sütün suları daha çok bir çöplüğe benziyor. Richland Wash'daki Battelle Kuzeybatı Pacific Laboratuvan tarafından geliştirilen bir işlem kullanılarak bu ve çok çeşitli diğer organik atıklar metan gazı bakımından zengin bir yakıta dönüştürülmekte. Bu yeni işlem daha önceki metodlardan daha hızlı, daha etkili ve daha ucuz. Battle işleminde sulu organik atıklara her bir inç karede 3000 pound baskı uygulanır ve nikel katalizör yatağı üzerine geçiş yaparken 350"C'de ısıtılır. 10 dakikadan az bir sürede katalizör, atıkları gaza çeviren bir reaksiyon başlatır. Oluşan bu gaz %50 metan, %45 karbondioksit ve %5 hidrojen içerir. Karbondioksit şişeleme, paketleme ve diğer fabrikasyon işlemlerinde kullanılmak üzere ayrılır. Atık ısısı yeniden kullanılabilir hale getirilir. îşlem için diğer metodlar yüksek derecedeki nemli atıklar için enerji duyarlı kurutmaya ihtiyaç duyar. Ayrıca diğer metodlar daha yavaş ve lignini tamamen dönüştürmemektedir. (Lignin; bitki hücre duvarının bir parçasıdır.) Laboratuvar araştırmaları raylı monte demo sistemini kurmak için Duarte, Kaliforniya ile işbirliği yapmaktadır. Şu anda meşrubat sanayinde kullanılan şekerli atıklar üzerinde testler yapılmaktadır. -Mariette DiChristina OZON TABAKASıNı YENILEME UCLA'nın plazma fizikçisi Alfred Y. VVong Dünya'nın çok üzerinde duran dev bir elektrik perdesinin, gezegenin koruyucu ozon tabakasını yenilemede yardımcı olabileceğini söyledi. VVong'un sunduğu perde ozona zarar veren klorofloro karbonları (CFC) nötralize edecektir. Atmosferde CFC'lerden ayrılan klorin atomları ozon moleküllerine zarar vermektedir. Wong'un düşüncesine göre klorin atomları negatif yük verilecek ve böylece klorin atomları ozon ile reaksiyona girmeyecek. Laboratuvar testlerinde bu düşünce işe yarıyor. VVong atmosferdeki negatif yüklü klorin atomlarına balonlarda asılı duran tel perdeyi yerleştiriyor. Solar panellerle güçlendirilen perdeler geçen klorin atomlarını yüklemek için elektron açığa çıkartır. Klorin atomları bir kere yüklendiğinde, klorin ile birleştiğinde tuz meydana getiren sodyum gibi bir elementle kaplı perde veya pozitif yüklü bir perde üzerinde ikinci kere toplanabilir. VVong ayrıca kablolardan veya ince metal tüplerden yapılmış kafes şeklinde tasarlanmış bir model üzerinde de duruyor. VVong, amaçlarının bu perdeyi en hafif şekilde yapmak olduğunu söylüyor. Perde ya da kafes stratosferik ozon tabakasına geçici olarak yerleştirilmeli, ya da dünya ya daha yakın olan troposfere, ozonu tehdit etmeden önce CFC moleküllerini ayrıştıracak bir biçimd eyerleştirilmeli. VVong, Nasa'nın SR-71 Blackbird adlı araştırma uçağına asmak için daha küçük çaplı bir perde yapmayı planlıyor. Uçaktaki sensörler perde yerleştirilmeden önce ve yerleştirdikten sonra ozon ölçümleri yapacak. Roket fırlatmaları sırasında hasar gören ozon deliğini kapatmak için başka bir deney yapılmakta. VVong, klorin atomlarını değiştirme planının göründüğü kadar zor olmadığını söylüyor. Atmosferde buna benzer bir kaç atom olduğunu ve herbirinin en az 500.000 ozon molekülüne zarar verdiğini de sözlerine ekliyor. Bu elektrostatik perde klorin atomlarına negatif bir yük vermekte ve ozon moleküllerine zarar vermesini engellemektedir. Güneş enerjisi ile çalışan ve bir futbol sahası büyüklüğündeki perde yukarı hava araçları ile çekilmekte. Cilt : 36 Sayı : 425 - Mühendis ve Makina m
MAKALE ESKİŞEHİR ÇİMENTO FABRİKASFNDA ATIK ENERJİDEN YARARLANARAK SERA ISITMASI Bilal PAR* T. Hikmet KARAKOÇ** Fikret ULUAKAY*** Ö Z E T Bu çalışmada, Eskişehir Çimento Fabrikası'nda. soğutma ünitesi çıkışındaki sıcak gazın sera ısıtılmasında kullanımı araştırılmıştır,. 240'C sıcaklığında ve 114000 m 3 hava/saat debi sindeki sıcak gazın bir atık ısı kazanından geçirilerek elde edilecek sıcak su ile, taban alanı 384 m 2 olan 25 adet sera ısıtılabileceği hesaplanmıştır. Atık ısı kazanı ve izolasyonlu boruların 320 milyon TL. (1992) olacağı ve sağlanacak enerji tasarrufu ile iki ayda geri ödenebileceği hesaplanmıştır. Hesaplamalarda sera maliyeti ve ürün getirişi ile ilgili ayrıntıya girilmemiştir. Sıcak yörelerde yapılan seracılıkla buradakinin farkı ısıtma masraflarından kaynaklanmaktadır. Bu makalede atık sıcak gazdan yararlanılarak soğuk yörelerde de seracılık yapılabilme olanakları araştırılmıştır. in this study, the usage ofhot gas from the cooling unit of Eskişehir Cement Plant in heating greenbouses was investigated. The hot gas vfhicb has a temperature of 24O'C and a mass flovt rate of 114000 m 3 /bour gas calculated to be able to heat 25 greenhouses vrith a base area of 384 m 2 each byproducing hot vtater gas in a vtaste heat boiler. The cost of the vraste heat boiler and insulated pipeswere calculated tt> cost 320 milyon TL. (1992) and İhis would be paid back in tvm monihs througb the energy savings obtained. in calculations the cost of the greenhouse and product gain details were not considered. The differences between the greenhouse operations in warm regions and those of Eskişehir originate from heating costs. in this article the feasibility of greenhouse opzration in colder regions by making use of vraste hot gases v/ere investigated. GIRIŞ Çimento sanayiinde atık sıcak gazdan yararlanmak için çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Atık sıcak gazdan yararlanmada en yaygın kullanım döner fırın baca çıkışı ve soğutucu çıkışıdır. Ayrıca döner gazın cidar ısısı da yararlanılabilecek başka bir kaynaktır. Çimento sanayiinde atık sıcak gazdan yararlanmak için başlıca şu yollar önerilmektedir (1, 2, 3) : Elektrik enerjisi üretiminde, Hammadde ve kömür üretiminde, Filtre keki ve fırın cürufu kurutmada, Bina ısıtmada, sıcak su ve buhar eldesinde. Atık sıcak gazdan yararlanılabilecek diğer bir yol da seraların ısıtılmasıdır. İklimin elverişsiz olduğu durumlarda, taze sebze üretimi, seracılıkla mümkün olabilmektedir. Seracılıkta yapılan harcamalar içinde en yüksek payın %25-60 ile ısıtma giderlerine ait olduğu saptanmıştır. Bu yüzden de seracılık, ısıtma giderlerinin minimuma indirilebildiği, Akdeniz ve Ege bölgesinde yoğunlaşmıştır (4,5). iklim koşullarının uygun olmadığı bölgelerde de seracılık, jeotermal kaynak, atık sıcak gaz kullanımı gibi yollarla ekonomik hale getirilebilecektir. Buna ilişkin çeşitli çalışmalardan da olumlu sonuçların alınabileceği görülmüştür (6,7,8,9). Seraların ısıtılmasında kullanılan doğal enerji türlerinden jeotermal enerji, ancak belirli yörelerde kullanılabilir. Diğer doğal enerji olan güneşten yararlanmak için de çok büyük güneş toplayıcısı ve yalıtımlı su deposuna gereksinim olduğundan ülkemiz koşullarında seraların bu şekilde ısıtılması ekonomik olmamaktadır. Atık enerjiden yararlanma, özellikle büyük sanayi kuruluşlarının atık baca gazının değerlendirilmesi, bu konuda yeni bir kaynak yaratabilir (10,11). ESKIŞEHIR ÇIMENTO FABRIKASıNDA ENERJI BILANÇOSU VE SOĞUTMA ÜNITESI ÇıKıŞıNDAKI GAZıN ENERJISI Önkalsinasyonlu 1200 ton/gün kapasiteli Eskişehir Çimento Fabrikası'nın 1992 yılı verileri için enerji bilançosu hesabı ya- Doç. Dr., Osmangazi Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Eskişehir. ** Doç. Dr., Anadolu Üniversitesi, Sivil Havacılık Yüksek Okulu, Eskişehir. *** Mak. Yük. Müh., Eskişehir Çimento Fabrikası Genel Müdür Yardımcısı. m Mühendis ve Makina - Cilt : 35 Sayı : 425
MAKALE pılmıştır. Enerji bilançosu hesabında fabrikanın işletme kayıtlarından yararlanılmıştır (12). Buna göre, kömür kurutma dahil toplam enerji girdisi 3626 kj/kg klinker'dir. Yapılan analize göre, atık sıcak gaz, soğutma ünitesi ve ön ısıtıcı çıkışından olmaktadır. Ön ısıtıcı çıkışından atılan enerji giren enerjinin %17'si civarında olmakta, ancak çok miktarda klinker tozu içerdiğinden, işletim zorluğu nedeniyle, değerlendirilmesi önerilmemektedir (3,13). Soğutma ünitesinde klinkerin soğutulması amacıyla verilen hava yaklaşık 240"C'de dışarı atılmaktadır. Atılan gaz debisi 3.1 kg hava/kg klinker (114000 m 3 hava/saat) değerindedir. Soğutucudan çıkan gazın enerjisi Q,c, 100 CPH (T) dt (1) CPH, 'nın sıcaklığa bağlı ifadesi kullanılarak (14), Qs C =m,-ühl ( 28.01+0.197 9+0.048 8* - 0.0019 e') d9.(2) 28-97 Jfifc dan hesaplanabilir. Denklemlerdeki sembollerin anlamları aşağıdaki gibidir : Qsc TÎ Ti : Soğutucudan atılan sıcak gazın enerjisi (kj/kg klinker), : Soğutucudan çıkan gazın sıcaklığı (K), : Eskişehir'in yıllık ortalama sıcaklığı (K), CPH(T) : Havanın sıcaklığa bağlı özgül ısı fonksiyonu (kj/kg K). Dk. (2)'nin integrali verilen sınırlarda alındığında, atık sıcak gazın enerjisi için 724.5 kj/kg klinker değeri bulunmaktadır. Bu değer, giren enerjinin %20'sine karşılık gelmektedir. Klinker üretim kapasitesi de dikkate alındığında, atılan gazın saatlik enerjisi 22x10 6 kj olmaktadır. SOĞUTMA ÜNITESI ÇıKıŞıNDAKI SıCAK GAZıN SERA ISıTMASıNDA KULLANıMı Soğutma ünitesi çıkışına yerleştirilecek bir atık ısı kazanıyla atık gazın enerjisinden yararlanarak suyun ısıtılması sağlanabilir. Değişik tip atık ısı kazanları için farklı verim değerleri verilmektedir. Ortalama atık ısı kazanı verimi için %80 (11) değeri verilmesine karşın, hesaplamaların daha emniyetli olması için %65 değeri alınmıştır. Buna göre atık ısı kazanından taşınacak ısı miktarı QAI, QAI = 22xl0 6 x0.65/3600 QAI = 3972.2 kw değerinde olacaktır. Atık ısı kazanına giren ve çıkan su sıcaklıklarının, sırasıyla 70'C ve 90"C olacağı kabulüyle ve kullanılacak kütlesel su debisi m için, m = - cxat ifadesinden yararlanarak, m = - 14.3x10 4.18 x (90-70) 6 m = 0.17 x 10 6 kg su/saat ya da hacimsel debi cinsinden q, q = 170 m 3 su/saat değeri bulunacaktır. Atık ısı kazanından çıkarak, seraya gidecek boru kesit alanı için, su hızı 2.5 m/sn (9000 m/saat) alınarak (11),._ su debisi (q) su hızı (v) ifadesinden, 170 m su/saat A = 9000 m/saat A = 0.0188 m 2 bulunur. Buna göre boru çapı 155 mm çıkmaktadır. Bu değer gözönüne alınarak 6" (152.4 mm)'lik boru seçimi yapılabilecektir (15). Boru kalınlığı, seçilen izolasyon malzemesi ve kalınlığı malzemelerin ısı iletim katsayısı ve ortamların ısı taşınım katsayısı dikkate alınarak toplam ısı taşınım katsayısı K, 5 kj/mh'c olarak hesaplanmıştır (16).! Seraların kurulacağı alan için atık ısı kazanından 1200 m uzaklıktaki bölgenin uygun olacağı öngörülmüştür. Buna göre gidiş ve dönüş borusundaki ısı kayıpları, Q g = Kxl (Ti-Ta) O* = 5x1200 (90-(-12)) / 3600 Og - 170 kw Qd - Kxl (Ti-Ta) (3) Cilt : 35 Sayı : 425 ~- Mühendis ve Makina Q
MAKALE Qd - 5x1200 70-(-12)) / 3600 Qd - 136.6 kw olarak bulunmuştur. Toplam ısı kaybı, Q, - 306.6 kw olmaktadır. Atık ısı kazanından seralara taşınacak net ısı bu durumda, Qn«- 3972.2-306.6 Qn«- 3668.6 kw olacaktır. Sera hesabı için Türkiye Zirai Donatım Kurumu tarafından "Donatımser 640" tipi sera seçilmiştir. Sera ölçüleri Şekil. 1 'de verilmiştir (17). ISıTMA İÇIN YATıRıM VE GERI ÖDEME 1992 yılı fiyatlarıyla, 20900 kcal/kg kömür ısıl değer sahip kömürün fabrikaya geliş maliyetinin 350000 TL/ton kömür olduğu verilmektedir (12). Atık ısı kazanlarından seralara taşınacak net ısı (yol kayıplan çıkarıldıktan sonra) 3668.6 kw olduğuna göre, kömür tasarrufu Tk, Tk= 0.1755 kg kömür/sn T t = 3668.6 20900 ya da Tk - 15 ton kömür/gün olacaktır. Bu değerin parasal karşılığı Tp, 1992 yılı kömür fiyatlarıyla, Şekil. 1 Türkiye Zirai Donatım Kurumu "üonatımser 640' Tipi Sera ölçüleri (17). Bu şekle göre toplam dış sera alanı 655 m 2 olmaktadır. Camdan yapılan seralarda Ks, toplam ısı transfer katsayısı için 23 kj/mh'c değeri alınabilir. Sera için ortalama sıcaklığı için 20 C - 24'C verilmektedir (4). Bu durumda DİN 4701'e göre bir seranın ısı kaybı Q s, Q. - A x K, x AT Q. - 655 x 23 (22-J-12)) / 3600 Q, - 142.4 kw olmaktadır. Kayıplar çıktıktan sonra net ısı kazancı, tek sera için gerekli ısı ihtiyacına bölünürse, atık ısı ile ısıtılacak sera sayısı N, N = 3668.6 142.4 N - 25 adet sera bulunacaktır. 2.40m T P - 15x350000 T P - 5.25 milyon TL/gün olmaktadır. Yapılan piyasa araştırmasından 1992 yılı fiyatlarıyla, atık ısı kazanının boru ve izolasyonlarıyla birlikte 320 milyon TL'ye mal olacağı saptanmıştır. Bu duruma göre, atık ısı kazanı, sağlanan enerji tasarrufuyla kendini yaklaşık iki ayda geri ödemektedir. SONUÇ VE ÖNERILER Eskişehir Çimento Fabrikası soğutma ünitesi çıkış gazını bir atık ısı kazanında kullanarak, elde edilecek sıcak su ile seracılık yapılması durumunda, 240"C'de dışarı atılan 114000 m 3 /saat debisindeki sıcak gaz ile 384 m 2 taban alanlı (Donatımser 640 tipi) 25 seranın ısıtılabileceği hesaplanmıştır. Seraların ısıtılması için kullanılacak net 3668.6 kw'lik enerji ile (kullanılan kömürün alt ısıl değeri ve 1992 yılı fiyatlarıyla) sağlanabilecek kömür tasarrufu ve buna karşılık gelen parasal kazanç için, 15 ton kömür/gün ve 5.25 milyon TL/gün değeri bulunmuştur. Kullanılacak atık ısı kazanı ile boru ve izolasyon malzemelerinin fiyatı, sağlanan tasarruf ile kendini iki ayda geri ödeyebilmektedir. Yapılan hesaplamalarda sera maliyeti ve üretimin getirişi ile ilgili ayrıntıya girilmemiştir. Sıcak yörelerde yapılan seracılıkla buradakinin Mühendis ve Makina - Git : 35 Sayı : 425