DOĞU KARADENİZ LİMAN YAPILARINDAKİ BALIK ÇEŞİTLİLİĞİ VE DAĞILIMI Semih Engin (1), Kadir Seyhan (2), A. Mutlu Gözler (1), Göktuğ Dalgıç (1) (1) Karadeniz Teknik Üniversitesi, Rize Su Ürünleri Fakültesi, 53100 Rize (2) Karadeniz Teknik Üniversitesi, Deniz Bilimleri Fakültesi, 61530 Çamburnu- Trabzon E-Posta: sengin@ktu.edu.tr ÖZET Doğu Karadeniz deki littoral bölge, topografyası itibariyle doğal resif yapılarının az olduğu bir sisteme sahiptir. Bölgede inşa edilen limanlar yapay resif olma özellikleriyle canlı grupları için cazibe merkezi durumunda olmakla birlikte insan aktiviteleriyle etkileşimin de maksimum olduğu yapılardır. Bu araştırma, liman yapılarının oluşturduğu resif ekosistemlerini yaşam alanı olarak seçen balık türlerini tespit etmek ve bu türlerin liman ekosisteminde mendirek içi, dışı ve uç bölgesi olmak üzere dağılışlarını gözlemlemek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Çalışma, 2003 yılı Ağustos-Eylül ayları arası dönemde, Trabzon-Hopa arasında bulunan liman ve balıkçı barınaklarından seçilmiş olan 11 örnekleme yerinde yapılmıştır. Örnekleme ve gözlem çalışmaları, gece ve gündüz yapılan serbest dalışlarda gerçekleştirilmiştir. Liman ekosistemlerinin farklı bölgelerini, sürekli yada hayatlarının belirli bir döneminde yaşam alanı olarak seçen toplam 31 balık türü tespit edilmiştir. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Balık çeşitliliği, liman yapıları, Doğu Karadeniz kayalık bölge deniz ekosistemi FISH DIVERSITY AND DITRUBUTION OF HARBOURS AT EASTERN BLACK SEA ABSTRACT The littoral zone of the eastern black sea has very few natural reefs because of its phsical construction. The harbours which builded at this area are attractive for living sources with their artificial reef characteristcs and these constructions have maximum interaction with the human activities. The aim of this research is to determine the fish species which lives at the harbours and to observe the distribution of these fishes by inner, outer and the end parts of breakwater. The study was carried out at eleven station which were located from Trabzon to Hopa at August - September 2003. Sampling and observation studies were done by skin diving at night and daytime. Thirty one species were found at different places of harbour ecosystems that live in whole or a part of their life. KEYWORDS: Fish diversity, harbours, Eastern Black Sea rocky shore ecosystem GİRİŞ Doğu Karadeniz bölge insanı, kültürel ve ekonomik özellikleri bakımından denize bağlı bir yaşam tarzı sürdürmektedir. Yöre insanının denizle bağlantılarının sağlanması amacıyla, Trabzon-Hopa arası bölgede inşaa edilmiş 39 adet balıkçı barınağı ve liman yapısı bulunmaktadır (Seyhan vd., 2002). Doğu Karadeniz deniz ekosisteminde yaşayan bir çok balık türü bu alanları ya daimi yaşam alanı olarak kullanmakta yada yaşamının belirli bir döneminde bu bölgelerde bulunmaktadır. Kayalık bölge ekosistemleri kıyı şeridine en yakın alanlar olduklarından kirlilik ve 115
kıyısal alanlarda yapılan değişimlerden çok çabuk etkilenmektedirler. Oysa kayalık alanlar biyolojik çeşitlilik açısından belki de en fazla korunması gereken bölgelerdir. Bahsedilen bölgelerdeki ekolojik etkilenmenin ve değişimin gözlenebilmesi için öncelikle bu alanlarda yaşayan türlerin belirlenmesi zorunludur. Türkiye denizlerinde yaşayan balık türleri, yapılan bir çok araştırma ile tespit edilmiştir (Kosswig,1942; Slastenenko,1956; Akşiray,1987; Bilecenoglu,2002). Özelikle bu çalışmalardan Slestenanko(1956) Karadeniz havzası balık türleri üzerine temel bir eser olarak günümüze kadar gelmiştir. Ancak, ilk olarak Doğu Karadeniz kıyısal ekosisteminde inşaa edilen kıyı yapılarının ekolojik önemine, Seyhan vd.(2002) tarafından dikkat çekilmiştir. Liman yapılarında, diğer yapay ve doğal kayalık refsiflerde yaşayan eşkina (Sciaena umbra) balığının bazı biyoekolojik özellikleri Engin (2003), Doğu Karadeniz de yapay resiflerin denizel biyoçeşitliliğe olan etkileri (Mazlum vd, 2003), kirliliğin ve insan etkilerinin Doğu Karadeniz deniz ekosisteminde biyoçeşitliliğe etkileri (Sivri vd, 2003), Doğu Karadeniz deki kaya balıklarından Neogobius melanostomus (Pallas,1811) un bazı populasyon parametreleri üzerine bir araştırma (Gözler vd, 2003) konuyla ilgili yapılmış çalışmalar olarak sıralanabilir. Bu araştırma, Doğu Karadeniz in kıyısal alanında canlı çeşitliliğinin en fazla olduğu bölgelerden liman yapılarının oluşturduğu resif ekosistemlerini yaşam alanı olarak seçen balık türlerini tespit etmek ve bu türlerin liman ekosisteminde mendirek içi, dışı ve uç bölgesi olmak üzere dağılışlarını gözlemlemek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmayla, liman yapılarında, ekolojik ve balıkçılık yönünden meydana gelebilecek değişimin açığa çıkartılmasına yardımcı olacak temel bir çalışma gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmanın tüm Doğu Karadeniz i temsil etmesi amacıyla; Trabzon-Hopa arasında bulunan liman ve balıkçı barınaklarından Yomra, Araklı, Çamburnu, İyidere, Rize, Çayeli, Pazar, Fındıklı, Ardeşen, Arhavi, Hopa limanları istasyon olarak seçilmiştir (Şekil 1). Örnekleme ve gözlem çalışmaları gece ve gündüz yapılan serbest dalışlarla gerçekleştirilmiştir. Her bir liman yada balıkçı barınağının medirek yapıları iç(a), uç(b), dış(c) olmak üzere üç bölgeye ayrılmış (Şekil 2), tüm mendireklerde, her bölge için sualtı gözlemlerinde tespit edilen balık türleri ayrı ayrı kayıt edilmiştir. Tür tespiti amacıyla örnekler gündüz zıpkın aracılığı ile, gece ise ışık kaynağı yardımıyla kepçe ile avlanarak elde edilmiştir. Gözlem amaçlı yapılan dalışlarda, standart dalış ekipmanlarına ilave olarak sualtı yazı tahtası kullanılmıştır. Dalış çalışmaları, 2003 yılı Ağustos-Eylül aylarında, deniz suyu sıcaklığının 22-24 C arasında olduğu dönemde gerçekleştirilmiştir. 116
Şekil 1. Çalışma sahası. Fig 1. Study area Şekil 2. Mendirek yapılarında örnekleme kısımları. Fig 2. The sampling parts of the breakwater constructions BULGULAR Bahsi geçen liman ve balıkçı barınaklarının maksimum derinlikleri ölçüldüğünde en sığ olanının Araklı limanı (6,3 m), en derin olanının ise Hopa limanı (13,1 m) olduğu tespit edilmiştir. 11 mendirek yapısının maksimum derinliklerinin aritmetik ortalaması ise 9,2 m olarak hesaplanmıştır.bu çalışmada, Doğu Karadeniz kıyısal deniz ekosisteminde bulunan liman yapılarında toplam 31 balık türü tespit edilmiştir. Bu türlerden bazıları tüm yaşamı boyunca kayalık liman yapılarını tercih ederken, bazıları ise; beslenme, düşmanlarından saklanma, üreme gibi nedenlerle yaşamlarının belirli bir döneminde kayalık liman yapılarında bulunmaktadırlar. 117
Ayrıca yapılan gözlemlerde, Yomra-Of arasındaki liman ve balıkçı barınaklarında papaz balığı (Chromis chromis) bulunmadığı, ancak Rize-Hopa arasındaki yapılarda ise bu tür yoğun bir şekilde gözlenmiştir. Tespit edilen balık türlerinin, liman yapılarının ana unsuru olan mendireklerde tercih ettikleri bölgelere göre sınıflandırılması Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Tespit edilen balık türlerinin mendirek yapılarındaki dağılımı. Table 1. List of fish species recorded (+, present;-, absent) at outside (A) and inside (B) sides of breakwaters, and edge of the break water(c). Tespit edilen balık türleri A B C Spicara smaris (Linnaeus, 1758) İzmarit - - + Belone belone (Linnaeus, 1761) Zargana - + + Syngnathus acus Linnaeus, 1758 Deniz iğnesi - + + Gaidropsarus mediterraneus (Linnaeus,1758) Gelincik - + + Dicentrarchus labrax (Linnaeus, 1758) Levrek + + + Pomatamus saltator (Linnaeus, 1766) Lüfer - + + Trachurus mediterraneus (Linnaeus, 1758) İstavrit - + + Sciaena umbra Linnaeus, 1758 Eşkina - + + Mullus barbatus Linnaeus, 1758 Barbun - + + Mullus surmuletus Linnaeus, 1758 Tekir - + + Diplodus annularis (Linnaeus, 1758) İsparoz + + + Diplodus puntazzo (Gmelin, 1789) Sivri burun karagöz - + + Sparus aurata Linnaeus, 1758 Çipura - + - Chromis chromis (Linnaeus, 1758) Papaz - + + Symphodus ocellatus (Forsskal, 1775) Çırçır + + + Symphodus roissali (Risso, 1810) Yeşil çırçır - + + Gobius cobitis Pallas, 1811 Gobit - + + Neogobius melanostomus (Pallas, 1811) Kum gobiti - - + Neogobius platyrostris (Pallas, 1811) Yassı baş gobit - + + Lipophrys pavo (Risso, 1810) İbikli horozbina - + + Parablennius incognitus (Bath, 1968) Antenli horozbina - + + Parablennius zvonimiri (Kolombatovic, 1892) Horozbina - + + Parablennius sanguinolentus (Pallas, 1811) Horozbina + + + Liza aurata (Risso, 1810) Sarı kulak kefal + + + Mugil cephalus Linnaeus, 1758 Has kefal - + + Mugil soiuy Basilewsky, 1855 Pasifik kefali + + - Atherina boyeri Risso, 1810 Gümüş - + + Scorpaena porcus Linnaeus, 1758 Lipsoz - + + Solea nasuta (Pallas, 1811) Dil balığı - + + Uranoscopus scaber Linnaeus, 1758 Tiryaki - + - Dasyatis pastinaca Linnaeus, 1758 İğneli vatoz - + - SONUÇLAR VE TARTIŞMA Bu çalışmada, Doğu Karadeniz de yaşayan balık türlerinden 31 nin liman yapılarında bulundukları gözlenmiştir. Ancak bu yapılarda homojen bir dağılışın olmadığı da saha çalışmalarında dikkati çeken bir durum olarak ortaya çıkmıştır. Bu dağılımı etkileyen faktörler düşünüldüğünde, türlerin kendine özgü olan ekolojik istemleri ve toleransları akla gelmektedir. Ekosistem geneline oranlandığında son derece küçük alanlar olan liman sistemlerinde böylesine ekolojik farklılıkların oluşmasında iki ana unsur olduğu düşünülmektedir. Bunlardan birincisi oşinografik yapı, diğeri ise insan etkileşimi sonucu oluşan kirliliktir. Bu unsurlardan kirliliğin (petrol kirliliği, organik kirlilik ve gürültü kirliliği) liman yapılarının özellikle iç kısımlarını etkilediğini, tür çeşitliliğinin azlığı desteklemektedir. Liman içlerinde 118
oluşan kirliliği önlemek amacıyla, teknelerin sintine sularını tahliye etmemeleri, liman içine akan derelere kanalizasyon bağlanılmaması gibi bazı unsurlar dikkat edilmesi gereken noktalardır. Bu bağlamda alınacak önlemler, yöre insanının ekonomisini geliştirecek balıkçılık aktivitelerini arttırıcı yönde etki sağlayacağı düşünülmektedir. Bu araştırmada, birçok bentik ve pelajik balık türü için cezbedici yapılar olan liman ve balıkçı barınaklarının, doğal resifler yönünden fakir olan Doğu Karadeniz kıyısal deniz ekosisteminde ekolojik yama fonksiyonunda olduğuna dikkat çekilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. KAYNAKLAR Akşiray, F,. (1987), Türkiye Deniz Balıkları Tayin Anahtarı, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayları, No: 3490, İstanbul. Bılecenoglu, M., Taskavak,E., Mater.S., and K, Murat., (2002), Checklist of the marine fishes of Turkey, Magnolia Press, Zootaxa, 113: 1-194. Engin, S., (2003), Doğu Karadeniz Kıyısal Deniz Ekosistemindeki Eşkina (Sciaena umbra) Balığının Bazı Biyo-ekolojik Özelliklerinin Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Gözler, A.M., Çiloğlu, E.,Şahin,C., Engin.,S., (2003), Doğu Karadeniz deki Kaya Balıklarından Neogobius melanostomus (Pallas,1811) un Bazı Populasyon Parametreleri Üzerine Bir Araştırma. XII Ulusal Su Ürünleri sempozyumu, ELAZIĞ, Eylül. Kosswig, C., (1941 1942), Die Faunengeschischischte des Mittel-und Schwarzen Meeres. C.R. Ann. et Arch. Soc. Turque Sciences Physiques et Naturelles. Fasc. 9: 37 52. Mazlum, E.R., Engin, S., Seyhan, K., Sivri, N., and Demirhan, S.A., (2003), The Effects of Artificial Reefs on the Marine Biodiversty: A case study of the Eastern Black Sea. Biodiversity of Coastal Marine Ecosystems, Renesse- Netherland, 11-15 May. Seyhan, K., Engin, S., Erkebay, C., Demirhan, S.A., (2002), Karadeniz Sahil Yolu İnşaat Dolgusu ve Yapılarının Kıyısal Ekosisteme Etkileri, Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları IV. Ulusal Konferansı, DEÜ-İzmir, cilt II, 831-839. Slastenenko,E., (1956), Karadeniz Havzası balıkları, Et ve Balık Kurumu umum Müdürlüğü yayınlarından,711 s,istanbul. Sivri, N., Seyhan, K., Mazlum, E.R., Engin, S., and Demirhan, S.A., (2003), The Effect Pollution and Human Impact on the Biodiversity in the Eastern Black Sea Marine Ecosystem.' Biodiversity of Coastal Marine Ecosystems, Renesse-Netherland, 11-15 May. 119