CONSEIL DE L'EUROPE AVRUPA KONSEYİ AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KEKLİK VE DİĞERLERİ - TÜRKİYE DAVASI (Başvuru no:77388/01) KARARIN ÖZET ÇEVİRİSİ STRAZBURG 3 Ekim 2006 İşbu karar AİHS nin 44 2 maddesinde belirtilen koşullar çerçevesinde kesinleşecektir. Şekli bazı düzeltmelere tabi olabilir. T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2006. Bu gayrıresmi özet çeviri Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Müdür Yardımcılığı tarafından yapılmış olup, Mahkeme yi bağlamamaktadır. Bu çeviri, davanın adının tam olarak belirtilmiş olması ve yukarıdaki telif hakkı bilgisiyle beraber olması koşulu ile Dışişleri Bakanlığı Avrupa Konseyi ve İnsan Hakları Genel Müdür Yardımcılığı na atıfta bulunmak suretiyle ticari olmayan amaçlarla alıntılanabilir.
Türkiye Cumhuriyeti aleyhine açılan ve 77388/01 başvuru no lu davanın nedeni bu ülke vatandaşı olan Bülent Keklik, Zülfikar Özalp, Salih Özalp ve Dilaver Özalp (başvuranlar) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne (AİHM) 30 Ekim 2001 tarihinde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin Temel İnsan Haklarını güvence altına alan 34. maddesi uyarınca yapmış oldukları başvurudur. Başvuranlar, Diyarbakır Barosu avukatlarından S. Korkmaz tarafından temsil edilmektedirler. OLAYLAR I. DAVA KOŞULLARI Başvuranlar sırasıyla 1975, 1970, 1942 ve 1962 doğulu olup Muş ta ikamet etmektedirler. 30 Nisan 2001 tarihinde saat 18:15 te polis tarafından düzenlenen zaptetme tutanağında, PKK aleyhinde yürütülen bir soruşturma çerçevesinde M.İ. adında bir kişinin İstanbul da yakalandığı belirtilmiştir. Bu kişinin ifadelerine dayanılarak Salih Özalp, Zülfikar Özalp ve Dilaver Özalp yakalanmıştır. M.İ. nin ifadesine göre, 0 436 511 20 45 numaralı telefon abonesi olan Salih Özalp, PKK nın Dersim alanında bölge sorumlusu olarak faaliyette bulunan Rebun kod adlı, Zinnar Özalp talimatıyla Zülfikar Özalp e örgütsel mesaj götürmüştür. Salih Özalp in beş adet cep telefonu kartı satın aldığını ve yurtdışı ile bağlantıların sağlanabilmesi amacıyla bu kartları oğluna göndermiştir. Yakalama tutanağında, Salih Özalp in Zinnar Özalp in babası olduğu ifade edilmiştir. Yakalama tutanağı, Salih Özalp, Zülfikar Özalp ve Dilaver Özalp tarafından imzalanmıştır. Salih Özalp, Zülfikar Özalp ve Dilaver Özalp hakkında, 30 Nisan 2001 tarihinde ve saat 19 da polis tarafından düzenlenen üst arama tutanağında, kartvizitler ve not kağıtlarının bulunduğu belirtilmiştir. Zülfkar Özalp e ait olan araçta yapılan arama sonrasında, aralarında M.İ. isimli şahsın telefon numarasının da bulunduğu çok sayıda telefon numarası yazılı olan HADEP in gençlik kollarına ait olan bir ajanda bulunmuştur. Zülfikar Özen in üst aramasında bulunan iki hazır karta el konulmuştur. 30 Nisan 2001 tarihinde düzenlenen muvafakatlı ev arama tutanağında, yapılan aramada herhangi bir suç unsuruna rastlanılmadığı belirtilmiştir. 1 Mayıs 2001 tarihinde saat 15 te düzenlenen ve başvuran tarafından imzalanan zaptetme tutanağında, PKK aleyhinde yürütülen bir soruşturma çerçevesinde Bülent Keklik in yakalandığı belirtilmiştir. M.İ. isimli şahıs, başvuranın PKK ya üye olduğunu belirtmiştir. Başvuranlar 2 Mayıs 2001 tarihinde, Diyarbakır Terörle Mücadele Şubesi nde gözaltına alınmışlardır. 3 Mayıs 2001 tarihinde, Emniyet Müdürlüğü nün talebi üzerine Diyarbakır Devlet Güvenlik Mahkemesi (DGM) Cumhuriyet Savcısı, başvuranların gözaltı süresinin iki gün uzatılmasına karar vermiştir. 2
Zülfikar Özalp ve Salih Özalp 4 Mayıs 2001 tarihinde, Diyarbakır Valiliği nin talimatıyla Bingöl İl Jandarma Komutanlığı na sevkedilmişlerdir. Zülfikar Özalp ve Salih Özalp 10 Mayıs 2001 tarihinde tekrar Diyarbakır Emniyet Müdürlüğü ne sevkedilmişlerdir. DGM Hakimi, Cumhuriyet Savcısı nın yazılı görüşünü aldıktan sonra, 5 Mayıs 2001 tarihli bir kararla başvuranların gözaltı süresinin altı gün süre ile uzatılmasına karar vermiştir. 8 Mayıs 2001 tarihinde, polis Zülfikar Özalp ve Salih Özalp in ifadelerini almıştır. Aynı gün, Salih Özalp, Zülfikar Özalp ve Bülent Keklik in avukatlarının talebi üzerine, DGM Savcılığı, Emniyet Müdürlüğü Terörle Mücadele Şubesi nden, bu kişilerin gözaltına alınıp alınmadığı, şayet gözaltına alınmışlarsa tutuklu bulundukları yerin bildirilmesini istemiştir. 9 Mayıs 2001 tarihinde, polis Bülent Keklik ve Dilaver Özalp in ifadelerini almıştır. Aynı gün Bülent Keklik in Savcılıkta ifadesi alınmıştır. 10 Mayıs 2001 tarihinde Zülfikar Özalp ve Salih Özalp in ifadeleri alınmıştır. Savcılı aynı gün, aleyhlerindeki deliller dikkate alınarak Bülent Keklik ve Dilaver Özalp in serbest bırakılmasına karar vermiştir. Yine aynı tarihte, DGM yedek hakimi Salih Özalp ve Zülfikar Taraf ın ifadelerini alarak tutuklu yargılanmalarına karar vermiştir. Van DGM Savcılığı 14 Mayıs 2001 tarihli bir kararla, PKK ya yardım ve yataklık etmek suçlarından başvuranlar hakkında ceza davası açmıştır. Savcılık başvuranların, 1 Mayıs 2001 tarihinde gözaltına alındıklarını ve 9 Mayıs 2001 tarihinde tutuklu yargılanmalarına karar verildiğini belirtmiştir. Salih Özalp ve Zülfikar Özalp, 18 Eylül 2001 tarihinde serbest bırakılmışlardır. 6 Haziran 2002 tarihli bir kararla Van DGM, başvuranların beraat etmesine karar vermiştir. DGM, Salih Özalp ve Zülfikar ın 9 Mayıs 2001 tarihinde tutuklandıklarını ve 18 Eylül 2001 tarihinde serbest bırakıldıklarını belirtmiştir. HUKUK AÇISINDAN I. AİHS NİN 5. MADDESİNİN İHLAL EDİLDİĞİ İDDİASI HAKKINDA A. Kabuledilebilirlik Hakkında Hükümet, Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu un (CMUK) 297-304. maddesi ve 2845 sayılı Kanun un 13 2. maddesi uyarınca başvuranların, gözaltı sürelerinin uzatılması kararına itiraz edebileceklerini ifade etmektedir. Örnek teşkil etmesi amacıyla Hükümet, iç hukukta buna uygun olarak verilen bir kararı sunmaktadır. AİHM, bu itirazın AİHS nin 5 4. maddesine ilişkin olarak dile getirilen itirazla ilgili sorunlar gündeme getirdiğine ve esastan incelenmesi gerektiğine kanaat getirmektedir. 3
AİHM, beraat eden başvuranların, 466 sayılı Kanun un 1 6 ve 2. maddesi uyarınca tazminat davası açma hakkına sahip olduklarını açıklamaktadır. AİHM, başvuranların gözaltı süresinin uzunluğundan şikayetçi olduklarını tespit etmektedir. 466 sayılı Kanun uyarınca tazminat talep etme hakkı ile ilgili olarak AİHM, başvuranların AİHS nin 5 3. maddesi bakımından dile getirdikleri şikayetlerinin, tazminat elde etme hakkına sahip olmadıkları hususunda yapılmadığını tespit etmektedir. Başvuranlar, AİHS nin 5 3. maddesinin gerektirdiği şekilde bir adli denetimi sağlayabilecek yargılama usulünün bulunmadığını iddia etmişlerdir. Bu noktada, hızlı ve otomatik bir adli denetim olmaksızın gözaltında bulunan başvuranlardan tazminat davası açmalarını beklemenin, özellikle de AİHS nin 5 5. maddesi ile öngörülen güvenceden farklı olan 5 3. ve 4. madde ile tanınan güvencenin şeklini değiştirmek anlamına geleceği kanaatindedir (Bkz. mutatis mutandis, Yağcı ve Sargın-Türkiye, 8 Haziran 1995 tarihli karar). AİHM, Hükümet in dile getirdiği 466 sayılı Kanun la tanınan başvuru yolunun, Kanunlara ya da Anayasa ya aykırı bir şekilde gerçekleştirilen özgürlükten yoksun bırakma durumu sözkonusu olduğunda tazminat ödenmesini öngördüğünü; oysa ki mevcut durumda, dava konusu gözaltı süreleri olayların meydana geldiği dönemde yürürlükte olan mevzuata uygun olduğundan böyle bir durumun sözkonusu olmadığını tespit etmektedir. Bu nedenle Hükümet in itirazı kabuledilemez bulunmuştur. B. Esas Hakkında 1. AİHS nin 5 1 c) ve 2. maddesine ilişkin olarak yapılan şikayet Başvuranlar, kendilerinden şüphe duyulmasını gerektirecek makul bir neden bulunmadan yasadışı bir şekilde özgürlüklerinden yoksun bırakıldıklarını iddia etmekte ve AİHS nin 5 1 c) ve 2. maddesine atıfta bulunmaktadırlar. Hükümet bu iddialara karşı çıkmaktadır. Başvuranların PKK terör örgütü üyesi olmak suçundan arandıklarını belirtmiştir. Hükümet e göre, zaptetme tutanaklarından yakalanma nedenleri hakkında başvuranların bilgilendirildikleri anlaşılmaktadır. AİHM, 5 1 ve 2. maddenin, temel bir güvenceyi içerdiğini hatırlatmaktadır: yakalanan her kişiye yakalama nedenleri hakkında bilgi verilir. 5. maddenin sunduğu koruma sistemi içinde yer alan sözkonusu güvence, 4. paragraf uyarınca bir mahkeme önünde özgürlük kısıtlamasının yasaya uygunluğunun tartışılabilmesi amacıyla sözkonusu özgürlükten yoksun bırakılmanın hukuki ve olgusal nedenleri yakalanan her kişiye anladığı bir dille ifade edilmesini zorunlu kılmaktadır. Kişi bu bilgilerden mümkün olan en kısa sürede faydalanabilmelidir fakat kendisini yakalayan polis memuru bütün bu bilgileri o anda veremeyebilir. Bu bilgilerin yeterli bir şekilde ve mümkün olan en kısa sürede kişiye iletilip iletilmediğinin tespit edilebilmesi için, mevcut davanın koşulları dikkate alınmalıdır (Bkz. Fox, Campbell ve Hartley-Birleşik Krallık, 30 Ağustos 1990). 4
AİHM, mevcut davada polislerin başvuranların imzasının da bulunduğu ve aleyhlerindeki suçlamaların yer aldığı bir tutanak düzenlediklerini gözlemlemektedir. AİHM, bu şekilde başvuranların yakalanma nedenleri hakkında bilgilendirildiklerini tespit etmektedir. Sonuç olarak, AİHS nin 5 1 c) ve 2. maddesi ihlal edilmemiştir. 2. AİHS nin 5 3. maddesine ilişkin olarak yapılan şikayet Başvuranlar, gözaltı süresinin uzun olduğundan şikayetçi olmakta ve AİHS nin 5 3. maddesine atıfta bulunmaktadırlar. Hükümet, Anayasa yı, CMUK u ve DGM lerin kuruluş ve işleyişini düzenleyen 3 Ekim 2001 tarihli Kanun la kaydedilen gelişmeleri hatırlatmaktadır. Bu Kanun uyarınca, gözaltı süresi dört ile sınırlandırılmıştır ve gözaltı süresinin uzatılması yalnızca hakim iznine bağlanmıştır. AİHM, Türk mevzuatının AİHS nin gerekliliklerine cevap verebilmek amacıyla yeniden düzenlendiğine ilişkin Hükümet tarafından iletilen bilgileri kayda geçmektedir. Bununla birlikte görevinin, davaya özgü koşulların değerlendirilmesi olduğunu da belirtmektedir. Bu nedenle, ilgili dönemden beri gelişmelerin gerçekleştirildiği gerekçesiyle bir başvuran için ilgili davanın artık geçerli bir hukuki değerinin kalmadığı yönünde karar vermesi mümkün değildir (Bkz., mutatis mutandis, Karkın-Türkiye, no: 43928/98, 23 Eylül 2003, Sadak ve diğerleri-türkiye (no:1), no: 29900/96, 29901/96, 29902/96 ve 29903/96, mutatis mutandis, Lutz-Fransa (no:1), no: 48215/99, 26 Mart 2002, ve Kulda-Polonya, no: 30210/96). AİHM mevcut davada, gözaltı süresinin Salih Özalp, Zülfikar Özalp ve Dilaver Özalp için 30 Nisan 2001 tarihinde, Bülent Keklik için de 1 Mayıs 2001 tarihinde başladığını, Bülent Keklik ve Dilaver Özalp in 10 Mayıs 2001 tarihinde serbest bırakılmasıyla ve Salih Özalp ile Zülfikar Özalp in tutuklu yargılanmasına karar verilmesiyle de son bulduğunu tespit etmektedir. ilk üç başvuranın gözaltı süresi on gün, Bülent Keklik in gözaltı süresi ise dokuz gün sürmüştür. Oysa ki Brogan ve diğerleri- Birleşik Krallık (29 Kasım 1988 tarihli karar) davasında, hakim karşısına çıkarılmadan geçen dört gün altı saatlik gözaltı süresinin, toplumun bütününü terörizmden korumayı amaç edinse bile, AİHS nin 5 3. maddesinde belirlenen zaman sınırlarını aştığı yönünde hüküm getirdiğini hatırlatır (Bkz. Maçin). Dolayısıyla AİHM başvuranların hakim önüne çıkarılmadan önce on gün ve dokuz gün boyunca gözaltında tutulmalarının gerekli olduğunun kabul edilemeyeceğine kanaat getirmiştir. Sonuç olarak AİHS nin 5 3. maddesi ihlal edilmiştir. 3. AİHS nin 5 4. maddesine ilişkin olarak yapılan şikayet Başvuranlar, gözaltı sürelerine itiraz edebilecekleri etkili bir başvuru yolunun bulunmadığından şikayetçi olmakta ve AİHS nin 5 4. maddesine atıfta bulunmaktadırlar. Hükümet bu iddialara karşı çıkmaktadır. 5
AİHM, Öcalan kararında Hükümet tarafından sunulan adli kararları inceledikten sonra, CMUK un 128 4. maddesi uyarınca tutukluluğun yasallığı hakkında ulusal hakim tarafından yapılan denetimin, iki nedenden dolayı 5 4. maddenin gerekliliklerini yerine getirmediğine kanaat getirdiğini hatırlatmaktadır. Bir taraftan, kararlarının hiçbirisinde, yasal sürenin dolmuş olduğunu ve gözaltının devamını öngören Savcılık emrinin bulunmadığını tespit etmesine rağmen ulusal hakim ilgili kişilerin serbest bırakılmasını emretmemiştir. Ulusal hakim yalnızca, ilgilileri tutuklamadan sorumlu olan hakime sevk etmekle yetinmiştir. Diğer taraftan ise, Hükümet tarafından dile getirilen adli kararla sonuçlanan davaların hiçbirinde, gözaltında bulunan sanık hakim karşısına çıkarılmamış, hakim yalnızca dosya üzerinden işlem yapmıştır. AİHM, mevcut davada bu kararından ayrılmasını gerektirecek bir neden görmemektedir. Hiç kuşkusuz Hükümet, bu başvuru yolunun etkili olduğunu gösterebilmek amacıyla bir takım adli karar örnekleri sunmuştur. Bununla birlikte, AİHM, kararı incelemesinden sonra ulusal hakimin, yapılan başvuru hakkında yalnızca dosya üzerinden karar verdiğini ve gözaltında bulunan sanığın dinlenmediğini tespit etmiştir (Bkz. Nikolava- Bulgaristan, no: 31195/96). Ayrıca, başvuranlara yöneltilen suçlamalar ciddiyet taşımakta ve gözaltı süreleri ulusal mevzuata uygunluk arzetmekteydi. İşte bu noktada, mevcut davada, DGM hakimi karşısında bu konuyla ilgili olarak yapılacak olan bir itirazın, serbest bırakılmayla sonuçlanma şansı bulunmamaktaydı (Bkz. Öcalan, Bazancir ve diğerleri-türkiye, no: 56002/00 ve 7059/02, 11 Ekim 2005 tarihli karar, Mehmet Mübarek Küçük-Türkiye, no: 7035/02, 20 Ekim 2005 ve Maçin). Bu nedenle AİHM, Hükümet in itirazını reddetmekte ve AİHS nin 5 4. maddesinin ihlal edildiğine kanaat getirmektedir. 4. AİHS nin 5 5. maddesine ilişkin olarak yapılan şikayet Başvuranlar, gözaltı süresinin uzunluğu nedeniyle tazminat talep etme haklarının bulunmadığını iddia etmektedirler. Hükümet bu iddiaya karşı çıkmakta ve 466 sayılı Kanun a dayanan ve kabuledilebilirliğe ilişkin olarak sunduğu argümana göndermede bulunmaktadır. AİHM, Hükümet tarafından belirtildiği şekilde 466 sayılı Kanun a dayanarak, 5 5. maddede belirtildiği gibi bir tazminatı elde edebildiği herhangi bir örneğin dava dosyasında yer almadığını ortaya koymaktadır. Bu noktada, dava koşulları dikkate alındığında, 5 5. madde tarafından güvence altına alınan hakkın, etkili bir şekilde kullanılması yeterli bir ölçüde sağlanamamıştır (Bkz. Sakık ve diğerleri, ve Mehmet Mübarek Küçük). Sonuç olarak, AİHS nin 5 5. maddesi ihlal edilmiştir. II. AİHS NİN 41. MADDESİNİN UYGULANMASI HAKKINDA A. Tazminat 6
Zülfikar Özalp ve Salih Özalp isimli başvuranlardan her biri maddi ve manevi tazminat olarak 30.000 Euro, Bülent Keklik ve Dilaver Özalp isimli başvuranlardan her biri ise 20.000 Euro talep etmektedirler. Hükümet bu iddialara karşı çıkmaktadır. AİHM, dosyadan maddi bir zararın var olduğunun açıkça anlaşılmadığını düşünmekte ve bu ad altında herhangi bir ödeme yapılmasının gerekli olmadığına kanaat getirmiştir. AİHM, manevi tazminat konusunda hakkaniyete uygun olarak Salih Özalp, Zülfikar Özalp ve Dilaver Özalp adındaki başvuranların her birine 3.500 Euro, Bülent Keklik adındaki başvurana ise 3.000 Euro ödenmesinin makul olacağına kanaat getirmektedir. B. Masraf ve Harcamalar AİHM önünde yapmış oldukları masraf ve harcamalar için Zülfikar Özalp ve Salih Özalp adındaki başvuranlardan her biri 7.000 Euro, Bülent Keklik ve Dilaver Özalp adındaki başvuranlar 5.000 Euro talep etmektedir. Hükümet, yeterince desteklenmediklerinden dolayı bu iddiaları reddetmektedir. AİHM içtihatlarına göre, ancak gerçekten yapılan ve makul bir miktardaki masraf ve harcamaların geri ödenebileceğini hatırlatır. Elindeki mevcut unsurlar göz önüne alındığında AİHM masraf ve harcamalar için başvuranlara toplu olarak 1.500 Euro ödenmesinin makul olduğuna karar vermiştir. C. Gecikme Faizi AİHM, Avrupa Merkez Bankası nın marjinal kredi kolaylıklarına uyguladığı faiz oranına üç puanlık bir artışın ekleneceğini belirtmektedir. BU GEREKÇELERE DAYALI OLARAK, AİHM OYBİRLİĞİYLE, 1. Hükümet in ilk itirazının esasla birleştirilmesine ve reddedilmesine; 2. Hükümet in ikinci itirazının reddedilmesine; 3. Başvurunun kabuledilebilir olduğuna; 4. AİHS nin 5 1 c) ve 2. maddesinin ihlal edilmediğine; 5. AİHS nin 5 3. maddesinin ihlal edildiğine; 6. AİHS nin 5 4. maddesinin ihlal edildiğine; 7. AİHS nin 5 5. maddesinin ihlal edildiğine; 8. a) AİHS nin 44 2 maddesi gereğince kararın kesinleştiği tarihten itibaren üç ay içinde, döviz kuru üzerinden Y.T.L. ye çevrilmek üzere Savunmacı Hükümet tarafından başvuranlara: 7
i. manevi tazminat için Salih Özalp, Zülfikar Özalp ve Dilaver Özalp adındaki başvuranların her birine 3.500 Euro (üç bin beş yüz) ödenmesine; ii. manevi tazminat için Bülent Keklik adındaki başvurana 3.000 Euro (üç bin) ödenmesine; iii. yukarıdaki miktarların her türlü vergiden muaf tutulmasına; b) Sözkonusu sürenin bittiği tarihten itibaren ödemenin yapılmasına kadar Hükümet tarafından, Avrupa Merkez Bankası nın o dönem için geçerli olan faiz oranının üç puan fazlasına eşit oranda faiz uygulanmasına; 9. Adil tazmine ilişkin diğer taleplerin reddedilmesine; Karar vermiştir. İşbu karar Fransızca olarak hazırlanmış ve AİHM nin iç tüzüğünün 77 2 ve 3 maddesine uygun olarak 3 Ekim 2006 tarihinde yazıyla bildirilmiştir. 8