TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA DOKSANLI YILLAR VE AB PERSPEKTİFİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ

T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA DOKSANLI YILLAR VE AB PERSPEKTİFİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Yiğit KÖYMEN Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Cenk AYGÜL Ankara-2012

T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA DOKSANLI YILLAR VE AB PERSPEKTİFİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Yiğit KÖYMEN Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Cenk AYGÜL Ankara-2012

i ÖNSÖZ Çalışmanın birinci bölümünde dış politikadaki önemli kavramlar açıklanmaya çalışılmış ve çeşitli teorilerin bakış açılarıyla güvenlik, ulusal çıkar ile savunma gibi önemli hususlara değinilmiştir. Ayrıca Türk Dış Politikası nın oluşumundaki temel etkenler, karar alma birimlerinin fonksiyonları, birbirleri ile olan etkileşimleri ile yasal dayanakları da incelenmeye gayret edilmiştir. İkinci bölümde doksanlı yıllarda Türk Dış Politikası nı etkileyen önemli hususlar, Türkiye nin Soğuk Savaş sonrası stratejik ilişkileri, önemli bölge ülkeleri olan sorunları ve bu sorunlara farklı bakış açıları ele alınmış, Türk Dış Politikası nı etkileyen önemli uluslararası sorunlar, çatışmalar ile savaşlar incelenmiş, bu sorunların bölgenin şekillenmesine yönelik etkileri, çeşitli ülkelerin Türkiye karşıtı ortak politika izlemelerinin nedenleri değerlendirilmiş ve Türkiye nin yaptığı çeşitli girişimler örneklerle aktarılmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde Türkiye ve Avrupa Birliği ilişkilerinin dönemsel analizi, doksanlı yıllarda AB içindeki dengelerin Türkiye ye yansımaları, Türkiye nin tam üyeliğine yönelik ileri sürülen zorluklar, Türkiye nin güvenlik kaygıları, jeopolitik ve jeostratejik konumuna uygun izlemeye çalıştığı veya izleyemediği politik çıkarımlarına değinilmiştir. Özellikle Türkiye nin hamisi konumunda olduğu bazı bölge ülkelerine yönelik güvenlik endişelerini BM, NATO ve AB çerçevesinde koruma ve kollama gayretlerine bakılmıştır. Dördüncü bölümde ise doksanlı yıllarda ABD ve AB nin uluslararası gelişmelere farklı bakış açıları, ABD-AB rekabeti ve Türkiye nin konumu, Yunanistan ın, Türkiye nin tam üyeliğe yönelik iradesini ikili sorunlarda taviz elde etme yönünde kullanma çalışmaları, pek çok AB ülkesinin de bu durumu destekler nitelikteki tutumları, Türkiye-AB ilişkilerinin, Türk-Arap ve Türk-İsrail ilişkileri çerçevesinde Türkiye nin Ortadoğu politikalarına etkileri ile İslam ve üçüncü dünya ülkeleri açısından Türkiye nin AB ye tam üyeliği değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bunlardan başka, tez içeriğinde ayrıca küresel güçlerin uluslararası sorunlara yönelik denge politikaları, Soğuk Savaş sonrası yeniden şekillenen Avrupa ve Ortadoğu coğrafyasındaki güç çatışmaları ile çıkarları doğrultusunda izledikleri politikalar ve bunların Türkiye ye yansımaları da irdelenmeye çalışılmıştır. Son olarak, kaybettiğim bunca yıl sonra tekrar tez çalışması yaparken bendeki azmi ve idealizmi görerek bana büyük destek veren tez danışmanım Sn. Yrd. Doç. Dr. Cenk AYGÜL e, ilgi ve sevgilerini hiçbir zaman esirgemeyen ve hep yanımda olan aileme, hoşgörüleri ve anlayışlarından dolayı çalışma arkadaşlarıma, ilkokuldan itibaren yetişmemde büyük katkıları olan tüm hocalarıma sonsuz saygı ve şükranlarımı sunuyorum.

ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.i İÇİNDEKİLER iii SİMGELER VE KISALTMALAR vi GİRİŞ 1 BÖLÜMLER BİRİNCİ BÖLÜM 1. DIŞ POLİTİKA NEDİR ve DOKSANLI YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI NI ETKİLEYEN KARAR ALMA BİRİMLERİNİN FONKSİYONLARI NELERDİR? 1.1.Dış Politika ve Kavramlar. 6 1.1.2. Ulusal Çıkar, Realist Düşünce ve Liberal Eleştiri 7 1.1.3. Dış Politika ve Güvenlik 11 1.2. Türk Dış Politikasının Oluşumundaki Temel Etkenler 14 1.3. Doksanlı Yıllarda Türk Dış Politikası nda Karar Alma Birimlerinin Anayasal ve Yasal Dayanakları.. 16 1.3.1. Karar Alma Birimlerinin Amaçları ve İşleyişi 19 1.3.2. Doksanlı Yıllarda İç Siyasal Yapı, Ekonomik Durum ve Dış Politikaya Etkileri 21 1.3.3. Dışişleri Bakanlığı ve TSK nın Durumu..24 İKİNCİ BÖLÜM 2. DOKSANLI YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI 2.1. Dış Politikada Genel Durum 28 2.2. Doksanlı Yıllarda Türk Dış Politikasını Etkileyen Önemli Hususlar.. 31 2.2.1. Uluslararası Durum 31 2.2.2. Türkiye'nin Soğuk Savaş Sonrası Stratejik İlişkileri.. 33 2.2.3. Rusya Federasyonu, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Uzak Doğu İle İlişkiler 38

iii 2.2.4. Ortadoğu İle İlişkiler 42 2.2.5. Balkan Ülkeleri İle İlişkiler..52 2.3. Doksanlı Yıllarda Türk Dış Politikasını Etkileyen Uluslararası Sorunlar... 55 2.3.1. Krizler 55 2.3.1.1. Kardak Krizi 55 2.3.1.2. S-300 Füze Krizi. 57 2.3.2. Birinci ve İkinci Kuşak Bölgesindeki Savaşlar ve Çatışmalar.. 61 2.3.2.1. Bosna-Hersek Savaşı.. 61 2.3.2.2. Kosova'daki Çatışmalar.. 62 2.3.2.3. Körfez Savaşı.. 63 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 2.3.2.4. Ermenistan-Azerbaycan Savaşı... 75 3. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞIN DAN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE-AB İLİŞKİLERİ, SOĞUK SAVAŞ SONRASI YENİ AVRUPA DÜZENİ ve TÜRK DIŞ POLİTİKASI 3.1. Türkiye ve Avrupa Birliği İlişkilerinin Dönemsel Analizi 86 3.1.2. Soğuk Savaş Süresince, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri. 86 3.1.3. Doksanlı Yıllarda Türkiye-AB İlişkileri ve Yeni Avrupa Düzeni.. 91 3.1.4. Bütünleşme Teorileri Açısından AB nin İncelenmesi ve Türkiye nin Durumu. 106 3.2. 1999 Helsinki den-2002 Yılı Aralık Ayı Kopenhag Zirvesi ne Doğru Türkiye nin AB ye Tam Üye Olması Yönünde Yaşanılan Gelişmeler 110 3.3. Doksanlı Yıllarda AB İçindeki Dengeler ve Türkiye ye Yansımaları 114 3.4. Türkiye nin, AB ye Tam Üyeliğinin AB ve Bölge Güvenliği Açısından Değerlendirilmesi. 125 3.4.1. Doksanlı Yıllarda ve Genelde AB ye Tam Üyeliğin Türkiye ye Getireceği Stratejik Boyut.. 125 3.4.2. Doksanlı Yıllarda Türkiye nin AB ye Tam Üyeliğinin, NATO ve AB İlişkilerine Etkisinin AGSP Ve AB Ordusu Kapsamında Çıkan Anlaşmazlıklar Çerçevesinde Değerlendirilmesi.. 129

iv DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. TÜRKİYE NİN, AB YE TAM ÜYE OLMASININ TÜRK DIŞ POLİTİKASI NA MUHTEMEL ETKİLERİ 4.1. Doksanlı Yıllarda ABD ve AB nin Konumları Ve Uluslararası Gelişmelere Farklı Bakış Açıları 144 4-2. ABD-AB Rekabeti ve Türkiye nin Konumu. 149 4.3. Türkiye nin, AB ye Tam Üyeliği Yolunda Yunanistan ın Türk-Yunan Sorunlarına Yönelik Politikası.. 154 4.4. Türk-Arap ve Türk-İsrail İlişkileri Çerçevesinde Türkiye nin Ortadoğu Politikasına Etkileri 159 4.5. Türkiye-Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Türk-Rus İlişkilerine Etkileri. 163 4.6. İslam ve Üçüncü Dünya Ülkeleri Açısından Türkiye nin AB ye Tam Üyeliğinin Değerlendirilmesi 168 4.7. GKRY nin, AB ye Üyelik Sürecinin Türkiye nin AB ye Tam Üyeliğine ve Kıbrıs Sorunu na Etkisi 171 SONUÇ 191 KAYNAKÇA. 196 TÜRKÇE ÖZET SAYFASI 214 ABSTRACT. 216

v SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ AB ABD ABGS AET a.g.e a.g.m a.g.y AGİT AGSK AKKA AKÇT ANAP AMG BAB BAAS Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Birliği Genel Sekreterliği Avrupa Ekonomik Topluluğu Adı Geçen Eser Adı Geçen Makale Adı Geçen Yayın Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği-Komisyonu Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması Avrupa Kömür Çelik Topluluğu Anavatan Partisi Acil Müdahale Gücü Batı Avrupa Birliği Arap Sosyalist Diriliş Partisi (Hizbul Ba ath) BDT Bağımsız Devletler Topluluğu b.k.zbakınız BTC BM BMGK CENTO Bakü-Tiflis-Ceyhan Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Merkezi Ticaret Organizasyonu (Central Treaty Organization) CDU Alman Hıristiyan Demokrat Partisi

vi Çev. Der. D.E.Ü DGM DHKP-C DSP DYP EGM Ed. EOKA Çeviren Derleyen Dokuz Eylül Üniversitesi Devlet Güvenlik Mahkemeleri Devrimci Halk Komünist Partisi-Cephesi Demokratik Sol Parti Doğru Yol Partisi Emniyet Genel Müdürlüğü Editör Rum Milli Mücadele Örgütü (Ethniki Organosis Kyprion Agoniston) FKÖ GB GKRY HFEAFP Filistin Kurtuluş Örgütü Gümrük Birliği Güney Kıbrıs Rum Yönetimi Helenist Avrupa ve Dış Politika Vakfı) (Hellenic Foundation for Europeanand Foreign Policy) İbid. ICJ Tekrar, Aynı Eser Uluslararası Adalet Divanı (International Court of Justice) INOGATE Petrol ve Gazın Avrupa ya Uluslararası Nakli (Interstate Oil And Gas Transport to Europe) İKÖ KDP KEİ KEİÖ KKTC KOB İslam Konferansı Örgütü Kürdistan Demokrat Partisi Karma Ekonomik İşbirliği Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Katılım Ortaklığı Belgesi

vii KYB MASK MDAÜ Kürdistan Yurtseverler Birliği Milli Askeri Stratejik Konsept Merkez ve D.Avrupa Ülkeleri (Central andeasterneuropeancountries) MGK MGSB MHP MNC Milli Güvenlik Kurulu Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi Milliyetçi Hareket Partisi Çok Uluslu Örgütler (Multi NationalCooperations) MOU MSP NAFTA Memerandum of Understanding Milli Selamet Partisi K.Amerika Serbest Ticaret Antlaşması (North AmericanFreeTradeAgreement) NATO NGO Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü Hükümetdışı Örgütler (Non-GovermentalOrganizations) No OECD Numara Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (TheOrganisationforEconomicCo-operationand Development) RF Rusya Federasyonu s. Sayfa SAR SAS SAT SEİA SHAPE SHP Sentetik Açıklıklı Radar Sualtı Savunma Sualtı Taarruz Savunma Ekonomik İşbirliği Antlaşması NATO Avrupa Merkez Üssü Sosyal Demokrat Halkçı Parti

viii ss. SSCB STA TACİS sayfadan sayfaya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Serbest Ticaret Alanı(Antlaşması) Bağımsız Devletler Topluluğu'na Teknik Yardım (Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States) TRACECA Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaştırma Koridoru (Transport Corridor Europa-Caucasus-Asia) TBMM TDP TİM TSK UAD UP Vol. Türkiye Büyük Millet Meclisi Türk Dış Politikası Türkiye İhracatçılar Meclisi Türk Silahlı Kuvvetleri Uluslararası Adalet Divanı Ulusal Program Bölüm (Volume) Yay. Haz. Y.T WASP Yayına Hazırlayan Yayınlanma Tarihi (White) Beyaz, Anglo-Saxon, Protestan

1 GİRİŞ Türkiye, iç siyasi çekişmeleri çok derin yaşadığından doksanlı yıllarda dış politikadaki hızlı gelişmelere fazla ayak uyduramamıştır. Belirli bir dış politika anlayışı ile ikili ve çok taraflı ilişkilerini sürdürmeye çalışmış ama özellikle Irak'ta ve AB ile ilişkilerde ileriye dönük radikal değişiklikler yapamamıştır. Örneğin AB ile uyum ve çıkarılması gereken yasalar hep ertelenmiş, Irak ın kuzeyinde yaşanılan gelişmelerin önemi anlaşılamamış ve Türkmenlerin ilerideki hukuki statülerine ilişkin hiçbir korumacı önlem alınmamıştır. Ayrıca Türkiye nin 1990 lı yıllardaki belkide en önemli eksiklerinden biri ülkenin genel dış politikalarını, başta güvenlik boyutu olmak üzere yönlendirecek ve bu alanlara ilişkin konuları bilimsel bir altyapıyla inceleyerek karar-almada etkin olan yeterli ve organize bir sivil inisiyatifin istenilen düzeyde olmamasıydı. Bir başka önemli husus ise Türkiye'nin dış politikada ne gibi standart ölçüleri olduğu, doksanlı yıllardaki dünyadaki değişimlerin Türk Dış Politikası nın süreklilik faktörlerini nasıl etkilediği, Türkiye'nin jeopolitik ufkunun genişlemesine ne gibi yeni açılım olanakları sağladığı, iki kutuplu sistemden kaynaklanan tehditlerin sona ermesinin, Türkiye'nin güvenlik kaygılarını giderip gidermediği, dünya siyasi haritası yeniden şekillenirken ve bölgesel ittifaklar ile yeni ekonomik, güvenlik alanları oluşturulurken, Türkiye'nin bunları iyi saptayıp ona göre yeni ve farklı politikalar uygulamayı başarıp başarmadığı veya statik, edilgen ve geleneneksel dış politika çizgisine mi bağlı kaldığı gibi hususları analiz etmenin bugünleri daha iyi anlamaya katkı sağlayacağı gerçeğidir. Bunlardan başka, Ortadoğu ve Avrupa şekillenirken hem Avrupa Konseyi, hem NATO, hem de İslam ülkeleri ile ilgili tüm teşkilatlarda aktif bir şekilde asil üye olarak söz sahibi olan Türkiye, ulusal ve uluslararası çıkarları açısından acaba ne kadar etkili olabilmiş, önümüzdeki 50 yılın altyapısını oluşturacak siyasi gelişmeler karşısında neler yapabilmiş gibi hususlar da çok önemlidir. Tabii Türkiye nin ulusal güvenlik, sosyo-ekonomik, politik-ekonomi ve jeopolitik ile jeostratejik konumu, taraf ülkelerin durumları, Ortadoğu, AB, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, Balkanlar, Kafkasya kısaca tüm bizimle ilgili coğrafyalardaki siyasi konjöktürün ne vaziyette olduğu gibi soruların da cevaplandırılması gerekmektedir.

2 Diğer yandan, Soğuk Savaş süresince ileri bir karakol ülkesi muamelesi gören Türkiye nin jeo-stratejik önemi acaba 90 lı yıllarda gerçekten de bitmeye mi başlamıştı? Dış politikada yeni açılım olanakları var mıydı? Yeni ve oldukça pragmatik bir dış politika anlayışı mı yoksa eskinin bildik kalıpları ile hareket etmek mi daha doğruydu? Mesela Körfez Savaşı na çok daha aktif bir müdahale Türkiye nin terör sorununu nasıl etkilerdi? Dış politikada öncelik büyük oranda PKK ile mücadele de sonuç almaya yönelik dengeler kurmaya mı verilmeliydi? Türkiye, NATO nun genişleme sürecini, kendi ülkesinde yaşadığı terör veya AB ye tam üyelik görüşmelerinde bir pazarlık konusu yaparak mı(örneğin 36. paralelin kuzeyi sınırlaması ile Irak ın fiilen üçe bölünmesinin başladığı yıllarda, bilerek Irak ın kuzeyinde bir otorite boşluğu yaratılarak bölücü harekete sürekli bir lojistik destek bölgesi oluşturulmasının sağlanması gibi hususlar Türkiye açısından çok ciddi güvenlik risklerine yol açmıştır) yaklaşmalıydı? Kısaca kaçırılan fırsatlar nelerdi? Türkiye hangi bölgesel sorunlar veya çatışmalarda daha aktif olmalıydı gibi o günlerde pek de üzerinde durulmayan konulara eğilmenin de fayda sağlayacağını düşünmekteyim. Öte yandan Kafkasya da süregelen Azerbaycan-Ermenistan gerginliğinin savaş haline dönüşmesi, sahte İslami bir rejime sahip İran'ın, rejim ihraç (karışıklık çıksın diye Türkiye'de işlettiği cinayetler) çalışmaları, Balkanlar da Yugoslavya'nın dağılma sürecinde özellikle Bosna ve Kosova da yaşananlar, Sırpların sergilediği vahşete yönelik Türkiye nin sergilediği aciz tutum, yeni bağımsızlığa kavuşan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile istenilen şekilde kültürel ve ekonomik entegrasyona gidememiz, bu ülkelerin başta Rusya olmak üzere İran ve Çin ile daha fazla yakınlaşmasına seyirci kalmamız, Suriye nin, aramızdaki su sorunu (Suriye ye göre bir de Hatay) nedeniyle PKK yı fütursuzca desteklemesi, Yunanistan ın aramızdaki her anlaşmazlığı, AB ile ilişkilerimizde bize karşı koz olarak kullanması ve buna tüm AB üyesi ülkelerin seyirci kalması, GKRY nin adım adım AB ye tam üye yapılması operasyonunun, 1960 Londra ve Zürih antlaşmaları ile kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti ulusal hukukuna ve uluslararası hukuka (garantör devlet olarak Türkiye'nin durumu) tamamıyla aykırı olması gibi konularda dış politikada 90 lı yıllarda sergilediğimiz tutum ve yanlış politikaları iyi tespit edebilmek, günümüzde sadece kendimizi

3 kandırdığımız güya lider ülke Türkiye yi daha iyi konumlandırmamıza yarayacaktır. Bunlardan başkatez ilerledikçe AB nin güvenlik politikaları ve Türkiye nin gelecekteki öneminin de doksanlı yıllarda iyi tespit edilemediğinin daha iyi anlaşılacağını düşünüyorum. Mesela AB deki Türkiye karşıtları sıcak çatışma bölgeleri ile sınırları olan bir Türkiye nin, AB nin güvenlik ve refahına ciddi sıkıntılar getireceğini söylüyorlardı. Bana göre bugünlerde yaşanan "Arap Baharına" ortak bir AB politik anlayışı getirememelerin en büyük nedeni Türkiye'siz bir AB düşlemeleridir. Türkiye ekonomik sıkıntılarını aştıkça, global ekonomik krizlerden 57. Hükümetin (ANAP-DSP-MHP) getirdiği finans alanındaki düzenleyici kuruluşların sağlam duruşları nedeni ile etkilenmedikçe, 28 Şubat 1997 da MGK da imzalanan 18 maddeyi kararlılıkla uyguladıkça ve yaşadığı terör belasından kurtulduğu vakit doksanlı yıllardaki kaçırdığı fırsatların getireceği nimetlere belki tekrar kavuşacaktır. Diğer yandan, AB oluşum ve yapılanma süreci devam etmekte olan ilgili kamuoyu ile siyaset bilimcileri tarafından dikkatle izlenilen ve supranasyonel özelliklere sahip dünyadaki en önemli örnektir. İlk başlarda sadece ekonomik amaçlarla kurulan birlik, zamanla ve stratejik gelişmelere göre siyasi, kültürel ve hukuksal alanlarda da entegrasyonu hedefler hale gelmiştir. Özellikle Soğuk Savaş sonrasındaki Yeni Dünya Düzeni nde bu olgulara ayrıca savunma ve güvenlik konularınında eklendiğini görmekteyiz.yeni Avrupa daki bu dönüşüm Maastricht ve Kopenhag kriterleri ile şekillendirilmeye çalışılmıştır.ayrıca Avrupa nın en bilinen ötekisi konumunda olan ve AT ye 1987 yılında yaptığı tam üyelik başvurusu ile AB nin genişlemesine tarihsel, kültürel ve stratejik olarak farklı boyut getiren bir Türkiye gerçeği bulunmaktadır. Genç ve modern cumhuriyetin medeni milletler seviyesine ulaşma ve batı ile ittifakı yolunda en önemli hamlelerinden biri olan 1963 Ankara Antlaşmasıyla başlanılan bu sürecin önemi Soğuk Savaş sonrası yıllarda gerek Türkiye gerekse AB için oldukça artmış durumdadır. AB ye tam üye olmak isteyen Türkiye nin milli çıkarları, jeostratejik konumu ve tarihsel bağları nedeni ile çok farklı dış politik seçenekleri bulunmaktadır. Bu iki sürecin ve farklı seçeneklerin etkileşiminin ve karşılaştırılmasının analizinin yapılması gerekmektedir.ab, bölgesel

4 bir iktisadi birlik olmaktan, küresel bir siyasi-iktisadi güç olma yolunda hızla ilerlemekte iken bu genişlemenin Türk Dış Politikası na getireceği stratejik boyutun irdelenmesi hususu ülkemizin yakın geleceğini etkileyen en önemli konulardan birisidir. Ayrıca tarihsel, kültürel, politik ve değerler bütünü bakımından Batı dünyasının bir parçası konumunda olan Türkiye nin, Avrupa dan dışlanması, AB ye üye ülkelerin bir araya geldiği ve birliği oluşturan felsefenin inkarı anlamına da gelmektedir. AB 2. Dünya Savaşı ndan sonra iki kutuplu olarak yapılanan dünyada, 16.yüzyıldan bu yana dünyanın politik merkezini oluşturma niteliğini yitiren Batı Avrupa nın tekrar küresel bir güç merkezi haline gelmesi çabasının politik, askeri, ekonomik ve kültürel ürünüdür. Bugünlerde AB Avrupa kıtasının büyük bir bölümünü kapsamış ve 600 milyonu aşan bir nüfusa sahip olmuştur. Bu tarihin gördüğü en hırslı ve en hızlı ilerleyen siyasal projelerden bir tanesidir. Böyle büyük projelerin getirileri de büyük olacağı gibi riskleri ve zorlukları da aynı derecede büyük olacaktır. AB yi sadece iki kutuplu dünya düzenine, Avrupa nın 2.Dünya Savaşı sonrasında verdiği cevap olarak görmek ve onun felsefi-tarihsel temelini görmemezlikten gelmek ortaya çıkan olguyu reel politik düzeyde fazla basitleştirmek olur. Çünkü Avrupa Roma İmparatorluğu nun yıkılmasından sonra hep Pax Romana nın (Roma Birliği) arayışları içinde olmuştur. Roma nın yıkılışından bu yana Avrupa kıtasında böyle bir birlik oluşturulması bir çok kez denenmiş fakat hiçbir girişim, 20.yy ın ikinci yarısındaki AB bütünleşmesi kadar başarılı olmamıştır. Türkiye-AB ilişkilerini, Ortaklık Antlaşması (Ankara/1963) ve Katma Protokolün (imza/1970;yürürlük/1973) içeriği ve amaçları, Türkiye nin Batı dünyası için taşıdığı önem ve bir ortak üye olduğu gerçeği, maruz kaldığı ekonomik, ticari ve siyasi haksızlıkların düzeltilmesi gereği, ortaklığın (Türkiye yararına) daha iyi işlemesi için mevcut hukuksal düzenlemelerde yapılması gereken değişiklikler, taraflar arasında 1996 başında yürürlüğe giren Gümrük Birliği antlaşmasının başlıca zaafları ve bunun mevcut antlaşmalar çerçevesinde telafisi imkânı dizisinde bir analitik çerçevede vermek Türkiye ile AB arasındaki ortaklık sürecini diğer şartlardan bağımsız bir alan olarak kabul etme anlamına gelmektedir. Bir başka deyişle, hukuksal ilişkileri etkileyen ekonomik, sosyal ve siyasal bağlam

5 çoğu zaman görmezlikten gelinmekte, Türkiye nin Batı Avrupa ülkeleriyle olan ticari ve ekonomik ilişkilerinin ayırıcı özellikleri dikkate alınmamakta (örneğin tek taraflı bağımlılık, tarım ve tekstil sektörünün imalat sektörüne kıyasla başlıca dezavantajları, uluslararası sermaye hareketlerinin değişen yapısı, çokuluslu şirketlerin uluslararası ticaretteki artan rolü) ya da Türkiye nin AB ye tam üye olması halinde bunun Türk Dış Politikası na, Türkiye nin dış ekonomik ilişkilerine ve küresel ekonomi içinde Türkiye nin değişen rolüne etkisi fazla incelenmemektedir. Bu yüzeysel ve önyargılı yaklaşım, Türkiye-AB ilişkilerindeki sıkıntıların geçici olduğu ve rahatlıkla hâl çaresine kavuşturulabileceği varsayımından kaynaklanmakta, diğer yandan, üyeliğin Türkiye nin çıkarlarına ne ölçüde uygun ya da üyelik olasılığının ne ölçüde gerçekleşebilir olduğu hususları çoğu zaman inceleme dışı tutulmaktadır.bu yaklaşım nedeniyle konu yalnızca ampirik alanla sınırlı kalmakta, sorunlar yüzeysel bir şekilde geçiştirilmekte, kavramsal ve teorik problemler ise görmezlikten gelinmektedir. Son olarak, doksanlı yıllarda Türkiye yi ve Türk milletini ilgilendiren çok ciddi çatışmalar, savaşlar ve krizler gerçekleşmiştir. Türkiye, AB ye tam üyelik iradesi ve izlemek zorunda kaldığı denge politikaları nedeniyle bahsekonu ulusal ve uluslararası sorunlarda vatandaşlarının beklentilerini tam olarak karşılayamamıştır. Hatta ileriye dönük politik açılımlar çerçevesinde güçlü bir bölge ülkesi olma potansiyelini ekonomik yönden çok daha iyi ( iç ve dış borçlar ile cari açık hariç) bir konuma geldiği son beş yılda doğru kullanma imkanı bulabilmiştir.

6 1. DIŞ POLİTİKA NEDİR ve DOKSANLI YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI NI ETKİLEYEN KARAR ALMA BİRİMLERİNİN FONKSİYONLARI 1.1. DIŞ POLİTİKA ve KAVRAMLAR Klasik ekole yakın bir tanımlamada dış politika; bir devletin kendi sınırları dışında milli menfaatlerini gerçekleştirmek için izlediği amaç, hareket tarzı ve kullandığı usuller olarak nitelendirilmiştir 1. Joseph Frankel ise dış politikayı, bir devletin diğer devletlerle ilişkileri açısından aldığı karar ve giriştiği çabalar 2 olarak tanımlamaktadır. Yine klasik anlamda dış politika, bir devletin karar alıcılarının, ulusal çıkar şeklinde tanımlanan hedeflerini elde etmek için diğer devletler veya diğer uluslararası birimlere doğru geliştirdiği bir strateji ya da planlı hareketler yöntemidir 3. Ayrıca dış politika, bir ülkenin diğer ülkelere yönelik tutum ve davranışları olup, daha çok siyasi ilişkiler ve diplomasi anlamında kullanılmaktadır 4. K.J. Holsti ise dış politikayı, bir devletin dış çevreye yönelik eylemleri ve bu eylemlerin içerisinde oluştuğu (genellikle içsel) şartlar 5 olarak tanımlamaktadır. Dış politika kavramı bir ülkenin kendi bakış açısından dışarıya yönelik seçimlerini açıkça belirtmek, yürürlüğe koymak ve değerlendirmek demektir 6. Davranışçı ekole mensup Charles Hermann a göre dış politika, bir ülke hükümetinin yetkili karar alıcılarının ya da onların temsilcilerinin, kendi iç politikalarının dışında kalan uluslararası aktörlerin davranışlarını etkilemeye yönelik resmi eylemlerdir 7. Diğer yandan, uluslararası ilişkileri biçimsel bir şekilde incelemenin, dış olaylar karşısında bir devletin takındığı davranışın 1 Suat Bilge, Milletlerarası Politika, Ankara, A.Ü Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1966, s.297 2 Joseph Frankel, The Making of Foreign Policy, Oxford, Oxford Universty Pres, 1963, s.1. 3 Jack C. Plano and Roy Olton, The International Relations Dictionary, Essex, Longman, 1998, s.6 4 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, Genişletilmiş Üçüncü Basım, İstanbul, Der Yayınları, 2000, s.241. 5 K..J Holsti, International Politics, A Framework For Analysis, 4th ed., London, Prentice-Hall, 1983, s. 19. 6 James E Dougherty and Robert L. Pfaltzgraff, Jr.,Contending Theories of International Relations, New York, Harper & Row Publishers, 1981, s.19. 7 Charles F. Hermann, Policy Classification: A Key to the Comparative Study of Foreign Policy,The Analysis of International Politics,eds. James N.Rosenau, Vincent Davies, Maurice A. East, New York, Free Pres, 1972, s.72.

7 koşullarıyla ilgilenen dış politika incelemesinden farklılık gösterdiğini ve dış politika incelemesinde, bir üstün gücün dış politikasını ayrıcalıklı kılma eğilimini benimseme olasılığı bulunduğunu söyleyenler de vardır 8. Günümüzde dış politikada devletin yanısıra farklı aktörler de oldukça etkin bir konuma gelmişlerdir. Bunları da, NGO (Non-Governmental Organizations), MNC (Multi National Cooperations) ve çeşitli uluslararası örgütler olarak sıralayabiliriz. Hatta bu yeni aktörler çatışmaların ve anlaşmazlıkların gittikçe azaldığı bir ortamda, ülkelerin dış politikalarını da kendi menfaat ve ilgi alanlarına göre şekillendirmektelerdir. Yani karar alıcıların dünya görüşleri, ulusal çıkar anlayışları, hedefleri, ülkelerin ekonomik durumlarının dışarıya bağımlı olma durumları, siyasi istikrar, uluslararası ve ulusal çevrelerden gelen baskılar da dış politikada karar alma süreçlerini etkilemektedir. 1.1.2. Ulusal Çıkar, Realist Düşünce ve Liberalist Eleştiri Bazı akademisyenlere göre devletlerin dış politika davranışlarının temelinde ulusal çıkar kavramı yer almaktadır 9. Ne var ki ulusal çıkar kavramı tek başına muğlak bir kavram olup, kullanıldığı çeşitli bağlamlarda farklı anlamlar içerir 10. Kimi çalışmalarda ise ulusal çıkarlar, milli varlığın güven içinde bulundurulması ve iyi yaşaması için olduğu inanılan ve sağlanması gereken genel değerler 11 şeklinde tanımlanmaktadır. ABD nin genel dış politika anlayışına uygun bir eserde de temel ulusal değerin, ülkenin varoluşu, varoluşun ise toplumun, ülkenin bütünlüğü ve egemenliğinin korunması 12 olduğuna işaret edilmektedir. Bu tanımlardan yola çıkarak ulusal çıkarın merkezinde ülkenin varoluşu, yani bütünlüğünün korunması, toplumun huzuru, refahı ve istikrarının sağlanmasının bulunduğunu söyleyebiliriz. 8 Esat Çam, Siyaset Bilimine Giriş, İstanbul, Der Yayınları, s.399-400. 9 A.Gündüz Ökçün, Dış Politikada Milli Menfaat, A.Ü. S.B.F Dergisi, Cilt 13, Sayı 4 1958, s. 180. 10 Joseph Frankel, National Interest, London, Pal Mall, 1970, s.5. 11 Devletin Kapsamı ve Kavramı, Ankara, MGK Genel Sekreterliği Yayınları, 1990, s.20. 12 Daniel J. Kaufman, et.al.,u.s National Security: A Framework For Analysis, Lexington, Health and Company, 1985, s.6.

8 Diğer yandan, ulusal çıkar sistematiğinin altında uluslararası ilişkilerdeki iki ana ekolün, neo-realizm ile liberalizm çatışması yatmaktadır. Bu çatışma özellikle realist görüşe sahip olan karar-alıcıların klasik güç dengesi politikası izlemelerinden ve liberalist kesimin de bunu eleştirerek modern dünyadaki güç kavramının geliştiğini savunmasından kaynaklanmaktadır. Devletlerin ana aktörler olarak ele alındığı realizm, uluslararası ortamın düşmanlık üzerine kurulduğu düşüncesi ile sürekli güçlü olarak tetikte beklemeyi tercih eden bir anlayışa sahiptir. Bu ekolü benimseyen karar-alıcılar uygulamada güç politikasını destekleyerek ulusal çıkar kavramını önde tutarlar. Ancak bir ülkenin güçlü olma arzusu, ister endişeye, ister şovenizme dayalı olsun komşu ülkelerde yarattığı etki, tepki olarak güçlenme yönünde karşılık bulduğundan, bu durum karşılıklı olarak gücü maksimize etme ihtiyacını getirmektedir. Realist ekole göre güvenlik gücün, güç ise askeri yeteneklerin sayesinde var olmaktadır. Buna göre askeri güç ulusal büyüklüğün öncelikli bir ölçüsüdür. Hatta realizmde, güçlenmede en büyük rolü silahlanma oynadığından bu durum güç dengesinin sağlanması ya da korunması yönünde bir silahlanma yarışına neden olmaktadır 13. Bunlardan başka, realist düşünceye göre ulusal gücün unsurları ordu, teknoloji, nüfus, coğrafya, doğal kaynaklar, hükümet şekli, siyasi liderlik ve ideoloji olarak kabul edilmektedir 14. Hatta ulusal gücü sınırladığı gerekçesiyle uluslararası düzene olumlu katkısı olduğu düşünülen güç dengesi, genel olarak uluslararası sistemi ayakta tutarken, yerel güç dengesi güçlü olanın yanındaki diğer ülkelerin bağımsızlıklarını sürdürmelerini sağlamaktadır 15. Ancak güç dengesinin muhafaza edilmesi ve güçlü olan tarafın dengeyi bozacak kadar güçlenmesinin engellenebilmesi savaşı gerekli kılmaktadır 16. Nükleer caydırıcılığın söz konusu olmadığı dönemlerde ve bölgelerde bu ilke işlemiştir. J.Hans Morgenthau, güç dengesini sağlamak için başvurulacak beş yöntemi böl ve yönet, karşılama, silahlanma, ittifak kurma ve denge sağlayıcı 13 Kegley, Charles W, Jr ve Eugene R. Wittkopff, World Politics Trends and Transformation, New York, St. Martin s Press, 1993, ss.23, 391. 14 Dougherty, a.g.e.,s.65. 15 Bull, Hedley, The Anarchical Society, New York, Columbia University Press, 1999, s.102. 16 Hedley, a.g.e., s.103.

9 kullanılması olarak belirtmiştir 17. Ayrıca realist perspektif, uluslararası ilişkilerin çözümlenmesinde normları değil olguları esas alan bir yaklaşım benimsemiştir. Bunda bir taraftan insanın doğasında varolan nitelikleri ve gereksinimleri, diğerinde ise evrensel barışı kurmak amacıyla yola çıkan uluslararası örgütlerin, uluslararası barış ve güvenliği sağlayamamasının önemli etkisinden söz edilebilir. Bunlardan başka, realist perspektife göre uluslararası ilişkiler tehlikeli bir doğaya sahiptir. Bir dünya devletinin olmaması, devletlerin politikasını güç mücadelesine dönüştürür 18. Ulus devletler, düşmanlarla dolu bir çevrede egemenliklerini ve bağımsızlıklarını korumaya çalışırlar; dış politikalarının başlıca amacı varoluşlarını sağlamaktır 19. Ayrıca realistler, ulusal güvenliğin, devletin en büyük ve en acil ihtiyacı olduğu varsayımına dayanarak ulusal güvenlik ve diplomasiye destek olmak üzere askeri güç dengesi üzerine vurgu yaparlar 20. Diğer yandan, realistler devletlerin siyasal sistemlerinin niteliği, büyüklükleri, gelişme düzeyleri ne olursa olsun, merkezi bir otoriteden yoksun olan anarşik uluslararası sistemde güç ile tanımlanan ulusal çıkarlarının peşinde olduklarını ileri sürerler. Morgenthau ya göre, uluslararası politika, bütün politikalar gibi, bir güç ve iktidar mücadelesidir. Uluslararası politikanın nihai amacı ne olursa olsun, güç her zaman için acil bir amaçtır 21. Realist düşünceye göre devlet, iç politika kararlarını uygulayacak otoriteye ve araçlara sahiptir. Ancak uluslararası politikada bu durum sözkonusu değildir 22. Zira uluslararası ortamda politikaları düzenleyecek, gerektiğinde sınırlandıracak ya da yaptırımda bulunacak bir otorite mevcut değildir. Tüm devletler egemen ve temel aktörlerdir ve çıkarlarını birbirlerine karşı maksimize etmeye çalışırlar. Sonuçta realistlere göre iç faktörlerin, karar birimlerinin ya da aktörlerin dış politika sürecinde önemli 17 Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle of Power and Peace, Caledonia,Mc.Graw-Hill, 1985, s.194-212. 18 Chris Brown, Understanding International Relations, New York, St.Martin s Press, 1997, s.97. 19 Charles W.Kegley, Jr. and Eugene R. Wittkopt, a.g.e., s. 44. 20 Dougherty, a.g.e., s.61. 21 Hans J. Morgenthau, Uluslararası Politika, Cilt 1, (Çev. Baskın Oran ve Ünal Oskay), Ankara,Türk Siyasi İlimler Derneği Yayınları, 1970, s.30. 22 Brown, a.g.e., ss.73-74.