Hiperbarik Oksijen Kaynaklı Oksidatif Streste Bir Ortam Bileşeni Olarak Yüksek Basıncın Katkısı Yrd.Doç.Dr. Şükrü ÖTER*, Yrd.Doç.Dr. Ahmet KORKMAZ*, Doç.Dr. Cüneyt GÖKSOY**, Yrd.Doç.Dr. Muhittin A. SERDAR***, Dr. Fatih ÖZÇELİK***, Prof.Dr. Hayati BİLGİÇ* GATA - Askeri Tıp Fakültesi, *Fizyoloji, **Biyofizik ve ***Biyokimya Anabilim Dalları, Ankara ÖZ AMAÇ: Hiperbarik oksijen (HBO 2 ) uygulamaları sonucu serbest radikal üretiminin arttığı bilinen bir gerçektir. Bu çalışmada, HBO 2 sonucu oluşabilecek olası bir oksidatif streste, maruz kalınan yüksek çevre basıncının da bunda rolü olup olmadığı konusuna açıklık getirilmeye çalışıldı. GEREÇ VE YÖNTEM: 40 adet Sprague-Dawley (SD) sıçan toplam 5 gruba ayrıldı. Bunlar; (A) - kontrol, (B) - 3 ATA'da 2 saat süreli tek seans HBO 2, (C) - 2 ATA'da 1,5 saat süreli 10 seans (12 saat ara ile) HBO 2, (D) - yine 3 ATA'da 2 saat süreli tek seans hiperbarik hava ve (E) - 2 ATA'da 1,5 saat süreli 10 seans hiperbarik hava şeklinde belirlendi. Prosedür sonunda sıçanlarda akciğer lipid peroksidasyonu (TBARS) ile süperoksit dismutaz (SOD) ve katalaz (CAT) enzim aktiviteleri ölçüldü. BULGULAR: CAT aktivitesi, hem tek seans HBO 2 uygulanan grupta, hem de aynı doz ve sürede normal hava uygulanan grupta kontrol grubuna göre anlamlı olarak artmış bulundu (p<0.05). SOD aktivitesi ise yalnızca kronik HBO2 prosedüründe arttı (kontrol grubu ile karşılaştırıldığında p<0.05). Tek seans uygulanan HBO 2, lipid peroksidasyon ürünlerini anlamlı düzeyde artırdı. Bu artış akut hiperbarik hava ve kronik HBO2 uygulanan gruplara göre de anlamlı olarak yüksek bulundu (p<0.05). Lipid peroksidasyonu yönünden hiperbarik hava, kontrol hayvanlarına göre ise bir farklılık göstermedi (p>0.05). SONUÇ: HBO 2 nin oluşturmuş göründüğü oksidatif streste hiperbarik ortamın hemen hemen hiç bir katkısı olmadığı kanaatine varıldı. Anahtar Kelimeler: Hiperbarik oksijen, Lipid peroksidasyonu, Antioksidan enzimler. The Contribution of High Pressure as an Environmental Component on Hyperbaric Oxygen Induced Oxidative Stress ABSTRACT PURPOSE: It is a known fact that hyperbaric oxygen (HBO 2 ) exposure cause increase in free radical production. In this study, it was aimed to investigate whether the ambient air pressure have any role on a probable increased oxidative stress caused by HBO2. MATERIAL AND METHODS: 40 Sprague-Dawley (SD) rats were divided into 5 equal groups; (A) - control, (B and D) - groups exposed to HBO 2 or room air at 3 ATA for 2 hours oncely, and (C and E) - another two group which got HBO2 or room air at 2 ATA for 90 minute long 10 seances (two seances/day). After the exposing procedure lipid peroxidation (TBARS), superoxide dismutase (SOD) and catalase (CAT) activity was measured in rats lung. RESULTS: If compared with controls, CAT activity was found to be increased significantly in both, HBO 2 and also room air exposed groups for one seance (p<0,05). SOD activity incresed only in the chronic HBO 2 group (p<0.05 when compared with controls). One seance HBO2 enhanced lipid peroxidation products significantly. This increase found also to be significant if compared with one seance room air and chronic HBO 2 groups (p<0.05). Hyperbarik room air groups showed no significant changes in lipid peroxidation, when compared with control animals (p>0.05)
CONCLUSION: It was concluded that the ambient air pressure have no meaningful effect on oxidative stress, which seems to be caused by HBO 2 exposure. Key Words: Hyperbaric oxygen, Lipid peroxidation, Antioxydant enzymes. Giriş Kanda çözünmüş oksijen (O 2 ) içeriğinin arttırılması, azalmış doku oksijenizasyonundan kaynaklanan pek çok hastalığı tedavi etmek için klinik kullanım alanı olan bir modeldir. Bu amaçla uygulanmakta olan hiperbarik oksijen (HBO 2 ) tedavisi, son yılların en popüler tedavi yöntemlerinden biridir. Normal şartlar altında oksijenin ancak çok az bir kısmı kanda çözünürken, hiperbarik şartlarda vücudun rutin gereksinimlerini tek başına karşılayabilecek kadar oksijenin plazmada doğrudan çözünmesini sağlamak mümkündür; HBO 2 tedavisinin de esas hedefi, bu çözünmüş haldeki oksijen miktarını arttırarak, eritrositer oksihemoglobin ile yeterince sağlanamamış olan doku oksijenasyonunu iyileştirmektir. 1 Genel olarak 1.5-2 ATA daki HBO 2 güvenilir bir doz olarak kabul edilmekte ve gerek deney hayvanları gerekse insanlar tarafından iyi tolere edilmektedir. 1.5 ATA da ve 40-60 dakikalık uygulamalarda hiç bir zararlı etki görülmemiştir. Bununla birlikte HBO 2 'nin çoğu endikasyon alanları 2 ATA dan yüksek ve 1 saatten uzun süreli uygulamalar gerektirmektedir. 2,3 Dolayısıyla bazı vakalarda HBO 2 uygulamaları sonucu serbest radikal oluşumuna bağlı değişiklikler bildirilmiştir. 4-7 Artık HBO 2 'nin hidrojen peroksit (H 2 O 2 ) üzerinden serbest radikal oluşturarak lipid peroksidasyonu zincir reaksiyonlarını başlatabildiği bilinen bir gerçektir. 8 Sonuçta, tıp dünyasında kullanımı gittikçe yaygınlaşan HBO 2 tedavisi, uygulama sırasında oluşan reaktif oksijen türevleri ve bunlar tarafından indüklenen lipid peroksidasyonu gibi bazı zararlı yan etkiler nedeniyle araştırılmaya açık bir saha oluşturmaktadır. Hızlı reaksiyonları nedeniyle oksijen radikallerini kantitatif olarak çalışmak oldukça zordur. Bunun için pek çok araştırmacı, oksijen radikallerinin neden olduğu oksidatif stres etkilerini incelemek için lipid peroksidasyonu reaksiyonlarının bir yıkım ürünü olan malonildialdehid (MDA) ölçümlerini kullanmaktadır. Ayrıca çeşitli antioksidanların aktivite ve konsantrasyon ölçümleri yoluyla da oksidanlarla ilgili yorum yapılabilmektedir. 9 Bu bilgiler doğrultusunda, HBO 2 ye maruz bırakılan sıçanlarda, en çok etkilenen doku olan akciğer 10 lipid peroksidasyonu ile süperoksit dismutaz (SOD) ve katalaz (CAT) enzim aktivitelerinin ölçümü yoluyla, HBO 2 kaynaklı oksidatif stres konusunun iyi bir ölçüde aydınlatılabileceği görüşü kuvvet kazandı. Çok yönlü ve objektif bir bakış açısı kazanmak için halen hiperbarik tedavi merkezlerinde uygulanmakta olan tedavi protokolleri arasından, biri yüksek basınç altında tek seanslık, diğeri ise daha uzun süreli bir uygulama olmak üzere, iki ayrı prosedür seçilerek, 2,3 bu uygulama grupları salt kontrol grubunun yanında, hiperbarik atmosfer havasına maruz bırakılan gruplar ile de karşılaştırıldı. Bu şekilde HBO 2 uygulaması sonucu oluşabilecek olası bir oksidatif streste, hayvanların maruz kaldıkları yüksek çevre basıncının bunda rolü olup olmadığı konusuna açıklık getirilmeye çalışıldı. Gereç ve Yöntem Toplam 40 adet Sprague-Dawley (SD) türü erkek sıçan 'basit rasgele örnekleme' yöntemiyle 5 gruba ayrıldı (Tablo 1): Tablo 1. Uygulama Grupları Gruplar Grup A Grup B Grup C Grup D Grup E Hayvan sayısı n = 8 n = 8 n = 8 n = 8 n = 8 Uygulanan gaz - %100 O 2 %100 O 2 Hava Hava Basınç - 3 ATA 2 ATA 3 ATA 2 ATA Seans süresi - 120 dk 90 dk 120 dk 90 dk Seans / gün - 1 2 1 2 Uygulama süresi - 1 gün 5 gün 1 gün 5 gün 1. Kontrol Grubu (Grup A): Normal düzeylerin belirlenmesi için hiç bir uygulamaya maruz bırakılmayan grup. 2. Tek Seans HBO 2 Grubu (Grup B): Bu gruba 3 ATA basınç altında, 2 saat süreyle, tek seans %100 oksijen uygulandı. Gerek 3 ATA lık basınç, gerekse 2 saatlik süre, tedavide uygulanmakta olan HBO 2 prosedürlerinin maximum sınırlarını oluşturmaktadır. 2,3 3. Kronik HBO 2 Grubu (Grup C): Hayvanlar, 5 gün boyunca 12 saat arayla ve 90 ar dakika süreyle 2 ATA da HBO 2 uygulamasına maruz bırakıldı. Uygulanan bu doz tedavide en çok uygulanan HBO 2 prosedürleri arasından seçildi. 2,3 4. Tek Seans Hiperbarik Hava Grubu (Grup D): Yine 3 ATA basınç altında, 2 saat süreyle, tek seans, fakat bu defa oksijen yerine normal atmosfer havası uygulanan deney grubu. 5. Kronik Hiperbarik Hava Grubu (Grup E): Grup C ile aynı şartlarda, karşılaştırma amacıyla, oksjen yerine hiperbarik atmosfer havasına maruz bırakılan deney grubu.
ÖTER VE ARK.HİPERBARİK OKSİJEN KAYNAKLI OKSİDATİF STRESTE BİR ORTAM BİLEŞENİ OLARAK YÜKSEK BASINCIN KATKISI SAYFA 3 Tablo 2. Akciğer CAT, SOD ve TBARS Düzeyleri (Ortalama ± Standart Hata) Gruplar CAT (k/mg protein) SOD (U/mg protein) A (kontrol) 0.138 ± 0.02 0.236 ± 0.04 25.8 ± 3.1 B (tek seans HBO 2 ) 0.328 ± 0.06 * 0.306 ± 0.035 55.2 ± 7.8 * C (kronik HBO 2 ) 0.165 ± 0.02 ** 0.354 ± 0.047 * 23.6 ± 3.0 ** D (tek seans hiperbarik hava) 0.227 ± 0.03 * 0.370 ± 0.053 33.2 ± 4.9 ** E (kronik hiperbarik hava) 0.155 ± 0.02 0.321 ± 0.025 23.0 ± 2.9 *A grubuna (kontrol) göre, **B grubuna göre istatistiksel olarak anlamlı (p<0.05) Hiperbarik uygulamalar için 6 ATA basınca dayanıklılığı test edilmiş ve deney hayvanları için özel tasarlanmış bir yüksek basınç odası kullanıldı. Hayvanlar buraya yerleştirildikten sonra ortam öncelikle verilecek gaz ile yıkandı ('flushing'). Biriken karbondioksiti tutması için, oda içine ayrıca soda lime granülleri konuldu. 11 Daha sonra kapak kapatılarak iç basıncın uygulanacak değere kadar dakikada 1 atm basıncı geçmeyecek hızda yükselmesi sağlandı. 12 Uygulama basıncına ulaşıldığı anda giren ve çıkan gaz miktarı 1,5-2 lt/dk'da sabitlenerek süre tutulmaya başlandı. Seans bitiminde basınç yine aynı hızda düşürülerek normal atmosfer basıncı ile eşitlendi ve hayvanlar çıkarıldı. Dışarı alınan hayvanlar intraperitoneal ketamin (20-40 mg/kg) + ksilazin (4-8 mg/kg) ile anestezi edildikten sonra 13 akciğerleri çıkarılarak soğuk SF içerisinde yıkandı ve hızla ependorflara konarak -40 C de depolandı. Biyokimyasal analizler için akciğerler fosfat tampon içerisinde homojenize edilerek Aebi'nin yöntemiyle CAT, 14 Herkkila'nın yöntemiyle SOD 15 ve flourimetrik TBARS (tiyobarbitürik asit reaktif substans) testi 16 ile de lipid peroksidasyonu hesaplandı. Ayrıca Lowry'nin 17 tarif ettiği yöntemle doku protein miktarı ölçülerek CAT k/mgprotein, SOD U/mg-protein, TBARS ise nm/mg-protein olarak ifade edildi. İstatistikler için önce 'One Way Annova' testi ile varyans analizi yapıldı. İkişerli karşılaştırmalar için 'Mann- Whitney U' testi kullanıldı. Yanılma düzeyi olarak %5 seçildiğinde, 8 er denekli iki grubun karşılaştırılmasında tablo U değeri 49 olup, U 49 olarak hesaplandığında p<0.05 ve sonuç da anlamlı olarak kabul edildi. 18 Bulgular CAT aktivitesi, hem tek seans HBO 2 (3 ATA, 2 saat) uygulanan grupta (B), hem de aynı doz ve sürede normal hava uygulanan grupta (D) kontrol grubuna (A) göre anlamlı olarak artmış bulundu (sırasıyla U değeri; 64, 49, ikisi için p<0.05). Kronik uygulamalarda ise ne HBO 2 (C), ne de hiperbarik atmosfer havası (E) kontrol grubuna (A) göre anlamlı bir farklılık göstermedi (sırasıyla U; 38, 39). Ek olarak, tek seans HBO 2 nin (B) CAT aktivitesini kronik HBO 2 grubuna (C) göre de daha fazla artırdığı görüldü (U; 55, p<0.05). TBARS SOD aktivitesi, kronik HBO (nm/mg protein) 2 prosedüründe (C) kontrol grubuna (A) göre anlamlı olara artmış bulundu (U; 53, p<0.05). Ancak tek seanslık uygulamalarda SOD düzeyleri, CAT aktivitesinden farklı olarak, kontrollere göre anlamlı bir farklılık oluşturmadı (B ve D grupları sırasıyla U; 45, 46). Gerek HBO 2, gerekse hiperbarik hava uygulamalarının akut ve kronik prosedürlerinin kendi aralarındaki karşılaştırmalarda da istatistiksel bir anlam bulunamadı (B, C ile karşılaştırıldığında U = 40; D, E ile karşılaştırıldığında U = 37). Kontrol grubu (A) ile karşılaştırıldığında, tek seans uygulanan HBO 2 (B) lipid peroksidasyon ürünlerini anlamlı düzeyde artırdı (U=64, p<0.05). Bu artış akut hiperbarik hava (D) ve 5 gün süreyle HBO 2 (C) uygulanan gruplara göre de anlamlı olarak yüksek bulundu (sırasıyla U; 55, 60, her ikisi için p<0.05). Lipid peroksidasyonu yönünden hiperbarik hava (D ve E) kontrol hayvanlarına (A) göre bir farklılık göstermezken (sırasıyla U; 44, 36), akut ve 5 günlük hiperbarik hava uygulamaları kendi aralarında karşılaştırıldıklarında da herhangi bir anlam bulunamadı (U = 47). Akciğer CAT, SOD ve TBARS düzeyleri toplu olarak tablo 2 de gösterilmiştir. Tartışma ve Sonuç Aerobik yaşamın özelliklerinden biri, serbest radikallerin devamlı olarak üretilmesi ve bunların benzer bir hızla antioksidanlar tarafından ortadan kaldırılmasıdır. Sürekli devam eden bu oluşum-inaktivasyon dengesi oksidanlar lehine bozulacak olursa, serbest radikaller organizmada akla gelebilecek hemen her yapı ile etkileşerek zararlı etkilere yol açarlar. Dolayısıyla oksidan maddelerin oluşumu ile bunlara yönelik savunma mekanizmaları arasındaki bu dengeye rağmen, fizyolojik şartlarda bile proteinler, lipidler, nükleik asitler ve karbonhidratlar gibi hücre bileşenleri hep oksidan bir baskı altındadır. 19 Günümüz tıbbında HBO 2 uygulamaları, birçok hastalığın tedavi ve yardımcı tedavisinde yaygın olarak kullanıma girmiş bulunmaktadır. 20 HBO 2 nin bu yaygın kullanımı ve bildirilen yararlarına rağmen, 2 ATA nın üzerindeki hiperbarik şartların - zaten aerobik hayatın bir zorunluluğu olan - serbest oksijen radikali üretimininde artışa yol açarak, oksidatif strese neden olduğu yönünde görüşler de mevcuttur. 5,6 Oysa ki tedavide kullanılan HBO 2 dozları genellikle 2-3 ATA arasında yer almaktadır. 2,3
ÖTER VE ARK.HİPERBARİK OKSİJEN KAYNAKLI OKSİDATİF STRESTE BİR ORTAM BİLEŞENİ OLARAK YÜKSEK BASINCIN KATKISI SAYFA 4 Literatürde, HBO 2 nin bir oksidatif stres etkeni olduğunu kabul eden, fakat genellikle 3 ATA nın üzerindeki toksik dozlarda gerçekleştirilmiş olan çok sayıda çalışma mevcuttur. Örneğin, Texas Üniversitesi Tıp Fakültesi nde gerçekleştirilen bir dizi araştırma, glutatyon (GSH) oksidasyon-redüksiyon döngüsünün HBO 2 nin toksik etkisine karşı koruyucu rolünü ortaya koymaktadır: Jenkinson ve ark, sıçanlara 4 ATA da uygulanan HBO 2 nin karaciğer GSH seviyesini belirgin bir şekilde düşürdüğünü, bu hayvanlara glutatyon redüktaz ın (GR) aktivitesini azaltan bir madde verildiğinde HBO 2 toksisitesinin daha ağır olarak ortaya çıktığını göstermiştir. 21 Weber ve ark, HBO 2 ye maruz bırakılan sıçanlarda ciddi akciğer ve santral sinir sistemi toksisitesi görüldüğünü belirterek bu etkinin doku GSH seviyesindeki düşüşler ile beraber daha çok arttığı görüşünü yinelemiş, dışarıdan GSH verildiğinde ise bu toksik etkinin önüne geçilebileceğini öne sürmüştür. 22 Farklı bir araştırmada Pablos ve ark, 90 dk süreyle ve 4 ATA basınç altında %100 O 2 uyguladıkları sıçanların beyin ve akciğer dokularında - lipid peroksidasyon ürünleri olan - MDA ile 4-HDA (4-hidroksialken) düzeylerinde ve total ile okside GSH seviyelerinde artış, GR ve glutatyon peroksidaz (GPx) aktivitelerinde ise düşme görmüşlerdir. 23 Buna karşılık Boadi ve ark, 4.5 ATA da 30 dk süreyle uyguladıkları HBO 2 sonucu sıçan akciğer, karaciğer, beyin ve kan örneklerinde GSH, GR, GPx ve SOD düzeylerinde artış görüldüğünü, diete bazı antioksidan maddelerin ilave edilmesiyle de (vitamin E, riboflavin, selenyum) bu artışın daha da yüksek seviyelere ulaştığını tespit etmişlerdir. 12,24 Yüksek dozlarda uygulanan HBO 2 ile yapılmış bunca araştırmaya karşın, normal tedavi dozlarındaki HBO 2 'nin serbest radikal oluşumunu ve antioksidan kapasiteyi ne ölçüde etkilediğini araştıran çalışma ise son derece az olup, bunlar arasında bir görüş birliği de henüz mevcut değildir. Bu bakımdan, kullanımı gittikçe yaygınlaşan ve endikasyon alanlarına her geçen gün bir yenisini katan HBO 2 tedavisinin yararlılık-zararlılık yönünden irdelenmesi bir zorunluluk olarak görünmektedir. Bu amaçla oluşturulan deney prosedüründe, HBO 2 uygulamasının bir bileşeni olan yüksek basınç maruziyetinin de olası bir etkisinin sözkonusu olabileceği düşünülerek HBO 2 verilen deney grupları salt hiperbarik atmosfer havasına uygulanan gruplar ile karşılaştırıldı. Sonuçta CAT aktivitesine bakıldığında, kronik uygulamalara maruz bırakılan gruplarda görülen hafif artışlar anlamlı bulunmazken, gerek HBO 2, gerekse hiperbarik havanın tek seans olarak uygulandığı gruplarda istatistiksel olarak anlamlı artışlar görüldü. Tek seans HBO 2 grubunun verdiği sonuç, kronik olarak HBO 2 uygulanan diğer grup ile karşılaştırıldığında da yine anlamlı olarak daha yüksek bulundu. Ancak hiperbarik hava grupları ile HBO 2 grupları arasında anlamlı bir farklılık görülmedi. CAT aktivitesi bakımından, tek seans HBO 2 ile kontrol grubuna göre 2.5 kata varan artış hidrojen peroksit (H 2 O 2 ) düzeyinde önemli sayılabilecek bir yükselmeye işaret etmekteydi. Elde edilen bulgular SOD aktivitesi yönünden değerlendirildiğinde - hafif artmış görünmekle beraber - akut uygulamaların her ikisinde de kayda değer bir değişikliğe rastlanmadı. Bununla beraber kronik HBO 2 uygulanan grupta istatistiksel bakımdan anlamlı olan - yaklaşık 1.5 katlık - artışlar görüldü. SOD aktivitesi yönünden HBO 2 -hiperbarik hava, hiperbarik ortamnormobarik ortam ve akut-kronik uygulama grupları arasında herhangi bir anlam bulunamaması aslında tüm gruplarda birbirine yakın değerlerde bir artış olduğunu göstermekteydi. TBARS düzeyleri kontrol grubu ile karşılaştırıldığında, tek seans HBO 2 sonucu 2 katı aşan bir artış görüldü. 5 günlük kronik prosedürlerin uygulandığı her iki grupta (HBO 2 ve hava) hiç bir değişikliğin olmadığı göze çarparken, tek seanslık uygulamada HBO 2 nin hem hiperbarik havaya, hem de 5 günlük HBO 2 ye göre anlamlı derecede fazla peroksidasyona yol açtığı görüldü. Bu bulgulara genel olarak bakıldığında, tek seans HBO 2 grubunda TBARS düzeyleri ile CAT aktiviteleri arasında bir paralellik görülmekte, buna karşılık SOD aktivitesinde artış ile karşımıza çıkan gruplarda lipid peroksidasyonu yönünden önemli bir zarar izlenmemektedir. Buna göre denebilir ki, HBO 2 uygulamaları ile arttığı bilinen süperoksit radikali (O 2 -.) SOD aktivitesindeki artış ile yeterli oranda etkisizleştirilirken, CAT aktivitesindeki artışa rağmen oluşan H 2 O 2 tam olarak bertaraf edilememiş ve hidroksil radikaline dönüşerek lipid peroksidasyonuna yol açmıştır. Ne var ki, bu çıkarımı desteklemek açısından, H 2 O 2 ye karşı CAT ile birlikte savaşım veren, GPx aktivitesinin de ölçülmüş olması çok daha iyi yorumlanabilir bir sonuca varmamızı sağlayacaktı. Hiperbarik hava grubunda CAT aktivitesinde görülen artışa rağmen lipid peroksidasyonunda önemli bir artış oluşmaması, hatta HBO 2 grubuna göre anlamlı olarak düşük seviyelerde kalması, hiperbarik ortamın, akciğere yansıyan oksijen miktarındaki basınca bağlı göreceli artışı ile serbest radikal üretimini artırsa da, lipid peroksidasyonu açısından çok önemli bir etken olmadığı yönünde değerlendirildi. Kronik prosedürlerde genel olarak önemli bir değişikliğe rastlanmaması, hatta özellikle CAT ve TBARS yönünden elde edilen sonucun tek seanslık uygulamalara göre anlamlı olarak düşük seviyelerde
ÖTER VE ARK.HİPERBARİK OKSİJEN KAYNAKLI OKSİDATİF STRESTE BİR ORTAM BİLEŞENİ OLARAK YÜKSEK BASINCIN KATKISI SAYFA 5 kalması, uygulama süreci içerisinde antioksidan savunma mekanizmalarının giderek daha iyi bir savaşım yeteneğine kavuştuğu düşüncesini akla getirdi. Sonuç olarak; bu araştırmada elde edilen bulgular, HBO 2 nin oluşturmuş göründüğü oksidatif streste hiperbarik ortamın hemen hiç bir katkısı olmadığı veya böyle bir katkının ihmal edilebilir derecede düşük seviyede olduğu yönünde değerlendirildi. O 2 ye atmosfer havasına göre yaklaşık 5 kat daha yoğun olarak maruz kalındığı göz önünde tutulursa, HBO 2 uygulamasının ikinci bir bileşeni olarak saf O 2 nin katkısının yüksek çevre basıncına göre daha fazla olabileceği yüksek bir olasılık ve araştırılmaya açıktır. Kaynaklar 1. Jain KK. Physical, physiological, and biochemical aspects of hyperbaric oxygenation. In: Textbook of Hyperbaric Medicine, Hogrefe & Huber Publishers, 1990:11-25. 2. Mader JT. Hyperbaric Oxygen Therapy, A Commitee Report. Undersea & Hyperbaric Medical Society, Bethesda, 1989. 3. Undersea & Hyperbaric Medical Society: Hyperbaric Oxygen Therapy: A Committee Report, Kensigton, 1996. 4. Dirks RC, Faimen MD. Free radical formation and lipid peroxidation in rat and mouse cerebral kortex slices exposed to high oxygen pressure. Brain Res 1982; 248:355-360. 5. Jamieson D, Chance B, Cadenas E, Boveris A. The relation of free radical production to hyperoxia. Ann Rev Physiol 1986; 48:703-19. 6. Monstrey ST, Mullick P, Narayanan K, Ramasastry SS. Hyperbaric oxygen therapy and free radical production: An experimental study in doxorubicin (adriamycin) extravasation injuries. Ann Plast Surg 1997; 38:163-8. 7. Nylander G, Otamiri T, Lewis DH, Larsson J. Lipid peroxidation products in postischemic skeletal muscle and after treatment with hyperbaric oxygen. Scand J Plast Recons Surg 1989; 23:97-103. 8. Yagi K. Lipid peroxides and related radicals in clinical medicine. In: Armstrong D. editor. Free Radicals in Diagnostic Medicine, New York, Plenum Press, 1994. 9. Yalçın AS. Oksidan stres ile İlgili deneysel modeller. Hücre-II: Oksidan Stres ve Hücre Hasarı. TürkTabipleri Birliği Tıpta Temel Bilimler Kolu - Sonbahar Okulu. Kızılcahamam, 1993:65-66. 10. Harabin AL, Braisted JC, Flynn ET. Response of antioxidant enzymes to intermittent and continuous hyperbaric oxygen. J Appl Physiol 1990; 69:328-35. 11. Lutz J, Stark M. Administration of perfluorochemicals under hyperbaric oxygen pressure and treatment with free oxygen radical scavengers. Biomat Art Cells Art Org 1988; 16:395-402. 12. Boadi WY, Thaire L, Kerem D, Yannai S. Effects of dietary factors on antioxidant enzymes in rats exposed to hyperbaric oxygen. Vet Hum Toxicol 1991; 33:105-9. 13. Etlik O, Tomur A, Dündar K, Erdem A, Gündogan NU. The effect of antioxidant vitamins E and C on lipoperoxidation of erythrocyte membranes during hyperbaric oxygenation. J Basic Clin Physiol Pharmacol 1997; 8:269-77. 14. Aebi H. Catalase. In: Bergmeyer HU, editor. Methods of Enzymatic Analysis. Second English Edition, Volume 2, Academic Press, New York and London, 1974:673-84. 15. Heİkkila RE, CaBbAt F. A sensitive assay for superoxide dismutase based on the autoxidation of 6-hydroxydopamine. Anal Biochem 1976; 75:356-62. 16. Nielsen F, Mikkelsen BB, Nielsen JB, Andersen HR, Grandjean P. Plasma malondialdehyde as biomarker for oxidative stress: Reference interval and effects of life-style factors. Clin Chem 1997; 43:1209-14. 17. Scopes RK. Solutions for measuring protein concetration. In: Protein Purfication. Principles and Practice. Appendix B, Second Edition, Spinger- Verlag, New York, Heidelberg, Berlin, London, Paris, Tokyo, 1985:305-6. 18. Sümbüloğlu K, Sümbüloğlu V. Biyoistatistik. Ankara: Hatiboğlu Yayınevi, 1990. 19. Feher J, Cosmos G, Vereche A. Free Radical Reactions in Medicine: 1987. 20. Cohn GH. Hyperbaric oxygen therapy. Promoting healing in difficult cases. Postgrad Med 1986; 79:89-92. 21. Jenkinson SG, Jordan JM, Lawrence RA. BCNU-induced protection from hyperbaric hyperoxia: Role of glutathione metabolism. J Appl Physiol 1988; 65:2531-6. 22. Weber CA, Duncan CA, Lyons MJ, Jenkinson SG. Depletion of tissue glutathione with diethyl maleate enhances hyperbaric toxicity. Am J Physiol 1990; 258:L308-12. 23. Pablos MI, Reiter RJ, Chuang JI, Ortiz GG,Guerrero JM, Sewerynek E, Agapito MT, Melchiorri D, Lawrence R, Deneke SM. Acutely administered melatonin reduces oxidative damage in lung and brain induced by hyperbaric oxygen. J Appl Physiol 1997; 83:354-8. 24. Boadi WY, Thaire L, Kerem D, Yannai S. Effects of supplementation with vitamin E, riboflavin and selenium on central nervous system oxygen toxicity. Pharmacol Toxicol 1991; 68:77-82. Geliş Tarihi:14.10.2000 Kabul Tarihi:25.01.2001