Tülay Âlim BARAN Edip BAŞER Süleyman BEYOĞLU Handan DİKER Vahdettin ENGİN Cezmi ERASLAN Arzu M. NURDOĞAN Cemil ÖZTÜRK 7. Baskı
Editör: Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK İMPARATORLUKTAN ULUS DEVLETE TÜRK İNKILÂP TARİHİ ISBN 978-8792-81-4 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2005, Ankara 7. Baskı: Ağustos 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Türk Đnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşu, insanlık tarihinin en büyük kırılma noktalarından birinde gerçekleşmiştir. Öyle ki, dünyanın yer altı ve yer üstü zenginliklerinden daha büyük pay koparmak için XIX. yüzyıldan beri büyük bir siyasî, askerî ve ekonomik savaşım içine giren Batılı emperyalist güçler, Türk Đnkılâbı nın filizlendiği ve onun önderinin büyük bir kahraman ve lider olarak tarih sahnesine çıktığı Birinci Dünya Savaşı nda son kozlarını oynamışlardır. Bu savaş, dünya siyasî düzeninde tarihin o zamana kadar kaydetmediği şiddette büyük bir depreme yol açmıştır. Zira, bu savaşın ardından üç büyük imparatorluk, Alman Đmparatorluğu, Avusturya Macaristan Đmparatorluğu ve Osmanlı Đmparatorluğu çökmüş; Çarlık Rusyası nda ise rejim yıkılmış, yerine komünizme dayalı Sovyetler Birliği kurulmuştur. Milyonlarca insanın yaşamına mal olan bu savaşta kazanan tarafta olan Đngiltere, Fransa ve Đtalya, emperyalist paylaşım projelerine uygun olarak, savaş öncesi hedeflerine ulaşmışlardır. Paylaşılan coğrafya ise, hem stratejik önemi, hem de zengin petrol bölgelerinin varlığı başta olmak üzere, sahip olduğu doğal zenginliklerle Osmanlı toprakları olmuştur. Türk milleti, asırlardır vatan bildiği üç kıtaya yayılmış bu coğrafyayı savunabilmek için, bir milyondan fazla evlâdını feda etmiştir. Birinci Dünya Savaşı nın sonunda Türk milleti, 1911 de başlayan Trablusgarp Harbi nden beri süren savaşlarda yalnızca koca bir imparatorluğu değil, bütün maddî ve manevî varlığını da kaybetmiştir. Savaş sonunda imzalanan ateşkes ve barış antlaşmaları, Osmanlı yönetimi ve müttefikleri tarafından tam bir teslimiyetle kabullenilmiştir. Đşte, tüm umutların tükendiğinin sanıldığı, pek çok siyasetçi ve aydının Đngiltere veya Amerika Birleşik Devletleri nin himayesi altına girmeyi savunmaya başladığı bir dönemde, Gazi Mustafa Kemal Atatürk ün yeniden ayağa kaldırdığı Türk milleti, verdiği Millî Mücadele sonunda kendisine dayatılan esaret zincirlerini kırmıştır. Bu nedenle Yakup Kadri [Karaosmanoğlu] nin deyimiyle Millî Mücadele, Türk ün Đkinci Ergenekon udur. Çünkü, böylece Türk milletini Anadolu dan söküp atmayı ve nihayet Orta Asya ya sürmeyi, hiç değilse Đç Anadolu bozkırına hapsetmeyi hedefleyen gizli antlaşmalar suya düşmüş, Osmanlı Đmparatorluğu nun yıkıntıları üzerinde tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurulmuştur. Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşuyla, Türk milletinin tarihinde yepyeni bir dönem başlamıştır. Bu yeni dönemde, Atatürk ün önderliğinde gerçekleştirilen Türk Đnkılâbı ile Türkiye, kendisi gibi geri kalmış bir tarım ülkesinde ilk kez görülen büyük bir çağdaşlaşma projesini iii
uygulamaya koymuştur. Bu proje sayesinde Türkiye, her şeyden önce üniter bir ulus devlet olarak yapılanmış, hemen her alanda büyük atılımlar yapmış, geçirdiği evrimlerle demokratik ve lâik bir hukuk devleti olmayı başarmıştır. Elbette, kaydedilen gelişmelere karşın Türkiye, henüz Atatürk ün çağdaş uygarlığın üzerine çıkma hedefini gerçekleştirmiş değildir. Nihaî hedefe ulaşabilmek için Atatürk ün tek manevî mirasım dediği akıl ve bilim yolunda yürümeye devam edilmelidir. Birinci Dünya Savaşı öncesindekilere benzer siyasî, askerî ve ekonomik rekabetin büyük bir ivme kazandığı, coğrafyamızın büyük paylaşım kavgalarına gebe olduğu günümüzde Türk Đnkılâbı ve onun yönünü belirleyen Atatürkçü düşünce sistemi, Türk milleti için Cumhuriyet tarihinde hiç olmadığı kadar önemli hale gelmiştir. Elinizdeki kitap, Osmanlı Đmparatorluğu nun çöküşü, Millî Mücadele ve Türk Đnkılâbı ile Cumhuriyet in Atatürk sonrasında geçirdiği evrimi irdeleyerek, okuyucuya günümüzdeki gelişmeleri doğru okuma/değerlendirme ve geleceğe yönelik bir bakış açısı oluşturmada katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Sözlerime son verirken kitabın ortaya çıkması sırasındaki özverili çalışmalarından dolayı Prof. Dr. Tülay Âlim Baran, Dr. Edip Başer, Prof. Dr. Süleyman Beyoğlu, Dr. Handan Diker, Prof. Dr. Vahdettin Engin, Prof. Dr. Cezmi Eraslan, ve Doç. Dr. Arzu M. Nurdoğan a teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca Sayın Servet Sarıkaya nın şahsında kitabın basım ve yayımını büyük bir istek ve titizlikle gerçekleştiren Pegem Akademi ailesine de teşekkür etmeyi zevkli bir görev kabul ediyorum. Genel olarak okuyuculara ve özellikle de Mustafa Kemal Atatürk ün Türk bağımsızlığını ve Türkiye Cumhuriyeti ni emanet ettiği gençliğimize faydalı olması ümidiyle Đstanbul - Göztepe, Ağustos 2014 Prof. Dr. Cemil Öztürk Editör iv
EDĐTÖR VE YAZARLAR* Tülay Âlim Baran, Prof. Dr. Edip Başer, Dr. Süleyman Beyoğlu, Prof. Dr. Handan Diker, Dr. Vahdettin Engin, Prof. Dr. Cezmi Eraslan, Prof. Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk Đlkeleri ve Đnkılâp Tarihi Enstitüsü A.B.D. Başkan Yardımcısı. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk Đlkeleri ve Đnkılâp Tarihi Enstitüsü A.B.D. Başkanı. : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Atatürk Đlkeleri ve Đnkılap Tarihi Bölüm Başkanı. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk Đlkeleri ve Đnkılâp Tarihi Enstitüsü Yarı Zamanlı Öğretim Üyesi : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi. : Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Cumhuriyet Tarihi Ana Bilim Dalı öğretim üyesi. Arzu M. Nurdoğan, Doç. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı öğretim görevlisi. Cemil Öztürk, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Đlköğretim Bölümü Öğretim Üyesi * Editör ve yazarlar soyadlarına göre sıralanmıştır. v
İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Editör ve Yazarlar... v Đçindekiler... vi Kısaltmalar... xiii Giriş... 1 BĐRĐNCĐ KISIM TARĐHÎ ZEMĐN 1. BÖLÜM BATI UYGARLIĞININ YÜKSELĐŞĐ Arzu M. Nurdoğan (9 35) Giriş... 9 Avrupa nın Avrupalaşma Süreci Rönesans ve Reform... 11 Rönesans... 11 Reform... 13 Aydınlanma Çağı... 14 Fransız Đhtilali... 16 Sanayi Devrimi... 19 Avrupa da Demokratik Devrimler Süreci... 22 Ulus Devletlerin Đnşası... 24 Sömürgecilik Çağı... 27 Büyük Savaş ve Sarsıntıları... 28 Kaynakça... 33 2. BÖLÜM OSMANLI ĐMPARATORLUĞU NUN DEVAMLILIK VE MODERNLEŞME MÜCADELESĐ: TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ NĐN TARĐHÎ TEMELLERĐ Vahdettin Engin (37 91) Modernleşme Yolunda Đlk Adımlar... 37 III. Selim ve Reformları... 39 Nizam-ı Cedit in Kuruluşu... 41 Đkamet Elçiliklerinin Açılması... 43 Reformların Sonu... 44 II. Mahmud Dönemi... 45 Alemdar Mustafa Paşa ve Đcraatları... 45 II. Mahmud Reformları... 47 Tanzimat Dönemi Reformları... 50 vi
Tanzimat ve Islahat Fermanları...50 Tanzimat ve Merkezi İdare...54 Tanzimat ve Eğitim...55 Vilayetler Kanunu ve Taşra İdaresi ve Merkeziyetçilik...58 Yeni Osmanlılar ve I. Meşrutiyet in İlânı...59 II. Abdülhamid Dönemi...63 İttihat ve Terakki Cemiyeti...66 Devleti Kurtarmaya Yönelik Fikir Akımları...68 İkinci Meşrutiyet Dönemi...71 II. Meşrutiyet in İlânı...71 İttihat ve Terakki İktidarı Politikaları...72 II. Meşrutiyet Dönemi nde Muhalefet...74 31 Mart Olayı...75 Trablusgarp ve Balkan Savaşları...78 I. Dünya Savaşı...81 Kapitülâsyonların Kaldırılması...82 I. Dünya Savaşında Cepheler...83 Kaynakça...90 İKİNCİ KISIM YENİDEN DOĞUŞ/MİLLİ MÜCADELE 3. BÖLÜM MİLLÎ MÜCADELE NİN ÖRGÜTLENMESİ VE KUVÂ-YI MİLLİYE Süleyman Beyoğlu (95 124) Mondros Ateşkes Antlaşması nın Uygulanması: Osmanlı İmparatorluğu nun Tasfiyesi ve Yurdun İşgali...95 Mütareke Döneminde Kurulan Cemiyetler, Yurdun İşgaline Tepkiler...98 Genel Durum...98 Millî Mücadeleye Yararlı Cemiyetler...99 Millî Mücadeleye Zararlı Cemiyetler...103 Osmanlı Hükümetinin Tutumu...104 Mustafa Kemal Paşa nın Tepkisi ve Anadolu ya Geçişi...106 Mustafa Kemal in İstanbul daki Çalışmaları ve Samsun a Çıkışı...106 Amasya Genelgesi...109 Millî Uyanış ve Kongreler...111 Erzurum Kongresi...111 Sivas Kongresi...113 Diğer Kongreler...115 Amasya Görüşmeleri ve Protokolleri...116 Meclis-i Mebusan ın Yeniden Açılması ve Misak-ı Millî nin İlânı...118 Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Açılması...120 Kaynakça...123 vii
4. BÖLÜM TAM BAĞIMSIZLIĞA GİDEN YOL: TÜRK KURTULUŞ SAVAŞI Süleyman Beyoğlu (125 162) Kuvâ-yı Milliye...125 Kuvâ-yı Milliyeye Karşı Tepkiler ve İç İsyanlar...125 Sevr Antlaşması: İmparatorluğun Tasfiyesi...128 İtilâf Devletleri Arasında İttifakın Çözülmesi...131 Ermenilerin Doğu Anadolu daki İşgaline Son Verilmesi...132 Güney ve Batı Anadolu da Silâhlı Direniş...133 Güney Cephesi...133 Yunan Taarruzu Karşısında Kuvâ-yı Milliye...136 Diğer Yerlerdeki Kuvâ-yı Milliye Faaliyetleri...138 Kuvâ-yı Milliye den Düzenli Orduya...140 Megali İdea nın İflâsına Doğru...141 Birinci İnönü Savaşı...141 İçte Anayasal Düzenleme: 1921 Teşkilat-ı Esasîye Kanunu...142 Londra Konferansı...142 Moskova Antlaşması...144 İkinci İnönü Savaşı...144 Zaferlerden Geri Çekilişe: Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri...146 Sakarya Savaşı ve Sonrasındaki Gelişmeler...147 Ankara İtilâfnamesi...148 Başkomutanlık Meydan Savaşı...149 Kurtuluş Savaşı nda İnsan Zayiatı...152 Millî Mücadele nin Malî Kaynakları...153 Silâhlı Direnişten Diplomatik Mücadeleye...155 Mudanya Ateşkes Antlaşması...155 Lozan Konferansı ve Barış Antlaşması...156 Lozan Barış Antlaşması nın Önemi...159 Kaynakça...161 ÜÇÜNCÜ KISIM TÜRK İNKILÂBININ YAPILANMASI 5. BÖLÜM SİYASAL ALANDA YENİDEN YAPILANMA Cezmi Eraslan (165 188) Saltanatın Kaldırılması...165 Cumhuriyet Halk Fırkası nın Kuruluşu...168 Cumhuriyet in İlânı...169 viii
Cumhuriyet Kavramı ve TBMM Hükümeti Rejimi...169 Cumhuriyet in İlânı...172 Halifeliğin Kaldırılması...173 İslâm Geleneğinde ve Osmanlı Devleti nde Halifelik Kurumu...173 Hilâfetin Kaldırılması...174 Son Adım İçin Zeminin Hazırlanması...175 Yeni Anayasal Rejim: 1924 Anayasası...179 Siyasal İnkılâplara Karşı Tepkiler ve Çok Partili Sisteme Geçiş Denemeleri...180 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası...181 Şeyh Sait İsyanı...182 İzmir Suikastı...183 Takrir-i Sükûn Kanunu ve Rejimi...184 Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı...184 Menemen-Kubilay Olayı...186 Kaynakça...187 6. BÖLÜM LÂİK HUKUK SİSTEMİNİN KURULUŞU Handan Diker (189 203) Kavramsal Çerçeve...189 Osmanlı Hukuk Sistemi...189 Ulusal Egemenliğe Dayalı Lâik Devlet Düzeninin Kurulması...192 Ulusal Egemenliğin Gerçekleştirilmesi...193 Devlet Düzeninin Lâikleşmesi...194 Temel Yasaların Yapılması...201 Kaynakça...203 7. BÖLÜM SOSYAL VE KÜLTÜREL YAŞAM Tülay Âlim Baran (205 239) Sosyal Yaşamın Yeniden Yapılanması...205 Giyim Kuşamın Çağdaşlaşması...207 Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması...211 Milletler Arası Zaman, Rakam ve Ölçü Birimlerinin Kabulü...213 Bayram ve Ulusal Tatil Günlerinin Düzenlenmesi...215 Soyadı Kanunu ve Eski Unvanların Yasaklanması...215 Kültürel Gelişmeler...217 Cumhuriyetin Fikir Temeli: Millî Kültür...217 Tarih Çalışmaları ve Türk Tarih Kurumu...218 Dil Çalışmaları ve Türk Dil Kurumu...222 Sanat Yaşamı...225 Kaynakça...238 ix
8. BÖLÜM ÇAĞDAŞ EĞİTİM VE BİLİM Cemil Öztürk (241 266) Giriş...241 Osmanlı Mirası...242 Sistemin Temelleri...244 Atatürk ün Eğitim Görüşü...245 Anayasa: Teşkilât-ı Esasiye Kanunu...246 Cumhuriyet Halk Partisi Programları...246 Hükümet Programları...247 Maarif Kongresi ve Heyet-i İlmiye Kararları...248 Eğitimde Çağdaşlaşma...248 Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Eğitim ve Öğretimin Birleştirilmesi...249 Karma Eğitim...251 Harf İnkılâbı ve Millet Mektepleri...253 Okul Öncesi, İlk ve Ortaöğretimde Gelişmeler...256 Okul Öncesi Eğitim...256 İlköğretim...257 Ortaöğretim...258 Yüksek Öğretim ve Bilim...261 Dârülfünun Reformu: İstanbul Üniversitesi nin Kuruluşu...261 Yüksek Öğretimdeki Diğer Gelişmeler...263 Kaynakça...264 9. BÖLÜM EKONOMİK GELİŞMELER Cemil Öztürk (267 292) Giriş...267 Yarı Sömürgelikten Tam Bağımsızlığa...267 Osmanlı Mirası...267 Millî Mücadele nin Tam Bağımsızlık Misyonu...270 Sevr Modeli: Bir Emperyalizm Projesi...271 Lozan Antlaşması: Tam Bağımsız Türkiye nin Tescillenmesi...272 Liberal Sanayileşme ve Kalkınma Politikası Yılları (1923 1929)...274 Devralınan Ekonomik Miras...275 Türkiye İktisat Kongresi...275 Âşar Vergisinin Kaldırılması...277 Maliye Politikası...277 Sanayileşme ve Finans Sektörü...278 Ulaşım Politikası ve Demir Yolu Seferberliği...280 Ekonomik Bağımsızlığın Tamamlanması...281 Devletçi Sanayileşme ve Kalkınma Dönemi (1930 1938)...282 Ekonomi Politikasında Köklü Değişimin Nedenleri...282 x
Devletçiliğin Karakteristik Özelliği...284 Devletçiliğe Geçiş...285 Sanayileşme...285 Tarım...287 Yabancı Sermaye, Millîleştirme ve Dış Borçlar...287 Özel Sektörün Gelişmesi...288 Ulaştırma...288 Dış Ticaret...289 Genel Değerlendirme...289 Kaynakça...290 10. BÖLÜM ATATÜRK TÜRKİYESİ NİN DIŞ POLİTİKASI Cezmi Eraslan (293 310) İngiltere ile İlişkiler ve Musul Sorunu...294 Yunanistan ile İlişkiler...295 Türk-İtalyan İlişkileri...296 Türk-Sovyet İlişkileri...297 Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay Meselesi...297 Türkiye nin Milletler Cemiyeti ne Girişi...303 Balkanlar ve Orta Doğu da İş Birliği ve Barış Kuşağı Oluşturma Politikası...303 Balkan Paktı...304 Sâdâbat Paktı...306 Boğazlarda Egemenliğin Tamlanması: Montreux Boğazlar Sözleşmesi...307 Kaynakça...310 11. BÖLÜM TÜRK İNKILÂBININ DAYANDIĞI TEMEL İLKELER Handan Diker (311 327) Atatürkçülük: Tanımı ve Doğası...311 Atatürk İlkeleri...316 Cumhuriyetçilik...316 Milliyetçilik...318 Halkçılık...320 Devletçilik...321 Lâiklik...323 İnkılâpçılık...325 Kaynakça...327 xi
DÖRDÜNCÜ KISIM ATATÜRK TEN SONRA TÜRKĐYE 12. BÖLÜM ĐKĐNCĐ DÜNYA SAVAŞI NDAN XXI. YÜZYILA TÜRKĐYE Tülay Âlim Baran Edip Başer (331 370) Siyasal Yaşam... 331 Ekonomik Gelişmeler... 336 Hukuk... 342 Günlük Yaşam... 345 Dış Politika... 348 Genel Olarak... 348 Đkinci Dünya Savaşı... 350 Savaş Sonrası... 353 Avrupa Birliği Üyeliği... 358 Türk-Amerikan Đlişkileri... 359 Ulusal Güvenlik... 362 Küreselleşme Sürecinde Ulus Devlet ve Değişen Güvenlik Stratejileri... 362 Ulusal Güvenlik Kavramı Hakkında Genel Görüş ve Anlayış... 363 Kaynakça... 369 13. BÖLÜM ÇAĞDAŞ GELĐŞMELER IŞIĞINDA ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SĐSTEMĐ ÜZERĐNE BĐR DEĞERLENDĐRME Cemil Öztürk Edip Başer Tülay Âlim Baran (371 3) Çağdaş Gelişmeler Işığında Atatürkçü Düşünce Sistemi Üzerine Bir Değerlendirme... 371 Kaynakça... 378 BEŞĐNCĐ KISIM EKLER EK-1... 381 EK-2...382 EK-3...383 EK-4...384 xii
KISALTMALAR A.g.b. : Adı geçen bildiri. A.g.e. : Adı geçen eser. A.g.m. : Adı geçen makale. ASD : Atatürk ün Söylev ve Demeçleri. BİUM : Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü. byy : Basım yeri yok. CDTA : Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. DİA : İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü. İA : İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. MEB : Millî Eğitim Bakanlığı. MV : Maarif Vekâleti. s. : Sayfa. TBMM ZC : Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi. TCTA : Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi. ty. : Tarih yok. vb. : Ve benzeri. vd. : Ve diğerleri. vs. : Ve saire. xiii
xiv
GİRİŞ Cemil Öztürk Bu kitap, Osmanlı İmparatorluğu nun enkazı üzerinde bir ulus devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşunu ve verdiği çağdaş uygarlık düzeyini yakalama mücadelesini konu almaktadır. Bu itibarla kitabın konusu, esasen bir imparatorluktan ulus devlete geçişin öyküsüdür. Söz konusu tarihî geçiş, yalnız iç dinamiklerin etkisiyle değil, fakat aynı zamanda Batı emperyalizminin dünyayı ve Osmanlı coğrafyasını paylaşma kavgasının bir ürünü olan Birinci Dünya Savaşı nın ve müteakiben İmparatorluğun çöküşünün sonucu olarak gerçekleşmiştir. Türk milleti, bu çöküşün ardından Türkiye Cumhuriyeti ni kurabilmek için XX. yüzyılın ilk antiemperyalist savaşını vermiş ve bu savaştan büyük bir zaferle çıkarak, dünyanın tüm mazlum milletlerine Batının emperyalist güçlerinin yenilebileceğini göstermiştir. Türk milletinin I. Dünya Savaşı nın ardından verdiği ve Türk İstiklâl Harbi ni de içine alan büyük antiemperyalist savaşıma Millî Mücadele denir. Millî Mücadele nin aslî hedefi, Misak-ı Millî de ilân edilmiştir. Kongreler döneminde de vurgulanan bu hedef, tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmaktır. Tam bağımsızlık, devletin her alanda hiçbir yabancı gücün güdüm ve/veya denetiminde olmamasıdır. Türkiye, Lozan Barış Antlaşması ile bu niteliğe sahip bir devlet haline gel(ebil)miştir. Lozan Barış Antlaşması ile tam bağımsızlığını geri alan Türkiye, son yüzyılın büyük dâhisi Gazi Mustafa Kemal Atatürk ün önderliğinde, büyük bir çağdaşlaşma mücadelesine girişmiştir. Bu mücadele süreci, Türk İnkılâbı olarak adlandırılmıştır. Bundan dolayı, 1934 yılında Millî Mücadele yi ve Türk İnkılâbı nı Türk gençliğine öğretmek amacıyla üniversitelerde verilmeye başlanan derse de Türk İnkılâp Tarihi adı verilmiştir. Bu kitaba İmparatorluktan Ulus Devlete Türk İnkılâp Tarihi adının verilmesi, bir yandan sözü edilen geleneğe bağlı kalma, diğer yandan da Türk İnkılâbı nın iki boyutuna, yani imparatorluktan ulus devlete geçiş süreci ve çağdaşlaşma evresine vurgu yapma amacını taşımaktadır. Bu bölümde, elinizdeki kitabın etkili bir şekilde kullanılmasını sağlamak üzere, önce bir kavramsal çerçeve oluşturulmuş, daha sonra kitabın yapısı/plânı betimlenmiş ve nihayet kullanıcılar için pedagojik önerilere yer verilmiştir.
2 Türk İnkılâp Tarihi Kavramsal Çerçeve Türk İnkılâp Tarihi ve Cumhuriyetimizin tam olarak anlaşılabilmesi için bazı kavramların yeterince bilinmesi gerekmektedir. Aşağıda bu kavramlardan bazıları hakkında kısa açıklamalara yer verilmiştir. Ulus Devlet Lozan Barış Antlaşması ile uluslar arası diplomatik meşruiyet kazanan Türkiye Cumhuriyeti nin en belirgin özelliği ulus devlet olmasıdır. İmparatorluklardan farklı olarak, ortak bir vatan üzerinde tek bir milletin varlığını öngören ulus devlet [nation state] modeli Batı da doğmuştur. Türkiye, Fransa modeline göre oluşmuş bir ulus devlettir. Fransa, farklı etnik ve dinî kökenlerden gelen tüm yurttaşlarını birer Fransız olarak kabul eder. Türkiye Cumhuriyeti de Atatürk ün Türkiye Cumhuriyeti ni kuran Türk, Kürt, Çerkez, Laz Türkiye halkına Türk milleti denir. şeklindeki sözleriyle özetlenen millet [ulus] anlayışında görüldüğü gibi, tüm yurttaşlarını Türk milletinin birer mensubu olarak kabul eder. Aynı şekilde Amerika Birleşik Devletleri [ABD] de bir ulus devlettir ve yerli halkın yanı sıra dünyanın farklı ülkelerinden göç etmiş tüm yurttaşlarının Amerikan ulusu nu [American nation] meydana getirdiğini öne sürer. Tüm ulus devletler, farklı alt kültürlere mensup yurttaşlarını bir üst kültür/kimlik etrafında birleştirir. Atatürk ün önderliğinde Türk İnkılâbı nın en büyük hedefi, bir ulus devlet kültürü oluşturmaktır. Atatürk Türkiye Cumhuriyeti nin temeli kültürdür. diyerek, kültürün önemine işaret etmiştir ve hiç kuşkusuz bu millî kültürdür. Atatürk Türkiyesi için millî kültür, millî birlik ve bütünlüğün de güvencesidir. Bu bakımdan kültür birliğinin bozulmasını, millî birlik ve bütünlük için bir tehdit olarak görür. Üniter Devlet Türkiye Cumhuriyeti nin ulus devlet niteliğini pekiştiren bir başka önemli özelliği de üniter devlet [unitary state: tekil devlet] olmasıdır. Üniter devlet, federal devletlerden farklı olarak, ülke yönetimiyle ilgili yetkileri/kuvvetleri merkezde toplar. Türkiye bu bakımdan da Fransa ya benzer. Fransa da da merkezî yönetimin yetkileri, yerel yönetimlerinkilerle kıyaslanamayacak kadar fazladır. Buna karşılık, birer ulus devlet olan Almanya ve ABD ise federal yönetim yapısına sahiptir. Bu ülkelerde yerel hükümet ve parlâmentolar vardır. Kısaca Türkiye ve Fransa tipi siyasî yapılar merkeziyetçi, Almanya ve ABD tipi siyasî yapılar adem-i merkeziyetçi yani yerinden yönetimcidir. Fransa, yerel yönetimlerin fazla güçlenmesinin millî bütünlü-
Giriş / Cemil Öztürk 3 ğünü tehdit edeceğini kabul eder. Nitekim, Avrupa Birliği [AB] nin yerel yönetimlerin güçlendirilmesi yönündeki bazı taleplerini, bu gerekçeyle reddetmiştir. Türkiye Cumhuriyeti de Osmanlı dönemindeki acı deneyimlerin de etkisiyle merkeziyetçiliği benimsemiş, üniter devlet yapısının zayıflamasına yönelik gelişmeleri, millî birlik ve bütünlüğü için bir tehdit olarak algılaya gelmiştir. Lâiklik - Sekülerizm Türkiye Cumhuriyeti nin belirleyici niteliklerinden birisi de lâik olmasıdır. Lâiklik, kimi zaman sekülerizm ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Bu iki kavram, terminolojik olarak birbirleriyle yakın anlamlara sahip olsalar bile, tarihî gelişim süreç ve özellikleri bakımından iki farklı gelenek/modeli temsil etmektedirler. Lâiklik, Fransa da gelişen din - devlet ilişkileri geleneğini, sekülerizm ise aynı konuda İngiltere ve ABD deki uygulamaların örnek olarak verilebileceği Anglosakson modelini adlandırmada tercih edilmektedir. Türk lâikliği, Anglosakson tipi sekülerizmden farklıdır. Her ikisi de temelde devlet işlerinin akla ve bilime dayandırılmasını öngörürken, seküler yapıda din ve devlet arasında daha liberal ilişkiler vardır. Örneğin ABD de kamusal yaşamda dinî semboller kullanılır; İngiltere de devlet başkanı olan kraliçe aynı zamanda sembolik de olsa- Anglikan Kilisesi nin de ruhanî lideridir. Bununla beraber, devlet din eğitimini tamamıyla halka bırakmıştır. İbadethanelerin yapılması ve din adamlarının maaşları halk/vakıflar tarafından finanse edilir. Türk lâikliğinde ise devlet, bu kitapta görüleceği gibi, devlet işleri ve kamusal alanın düzenlenmesinde yalnız aklı ve bilimi rehber edinmekle beraber, seküler sistemden farklı olarak Diyanet İşleri Başkanlığı aracılığıyla- dinî yaşamın düzenlenmesinde aktif rol alır. İnkılâp, Reform ve İhtilâl Burada son olarak değinilmesi gereken temel kavramlar, inkılâp [devrim] ve reform [ıslahat]dur. İnkılâp, bir toplumdaki çağın gereksinimlerini karşılamayan, bozulmuş mevcut düzen ve/veya kurumların kısa sürede zorla yıkılıp, yerine çağdaş olan yenisinin kurulmasıdır. Dünyada birçok inkılâp türü vardır: Fransız İnkılâbı, Amerikan İnkılâbı, Sanayi İnkılâbı gibi. Türk İnkılâbı bunların birçok özelliğini bir arada barındırdığı için, kendine özgüdür. İnkılâp, ihtilâl ve reform sözcükleriyle karıştırılmamalıdır. İhtilâl, bir düzenin zorla değiştirilmesi amacıyla mevcut olanı yıkmak için güç kullanma aşamasıdır; bu aşamada henüz yeni düzeni kurma söz konusu değildir. Türk İnkılâbı nda, ihtilâl ile inkılâp iç içe girmiştir. Çünkü, Millî Mücadele
4 Türk İnkılâp Tarihi yıllarında bir yandan mevcut düzene baş kaldırılırken, diğer yandan da yeni düzenin temelleri atılmıştır. Reform ise, mevcut düzenin içinde aksayan bir kurumun düzeltilmesi girişimidir. Meselâ, Osmanlıların XVIII. yüzyılın sonlarından beri yapmış olduğu düzenlemeler, birer reform yani ıslahattır: III. Selim ıslahatları, II. Mahmut ıslahatları gibi. Kitabın Yapısı/Plânı Bu kitap, dört kısımdan oluşmaktadır. Her kısım, Türk İnkılâbı nın oluşum, gelişim ve evrimini konu alan bölümleri içermektedir. Birinci Kısım, genel olarak Türk İnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti nin tarihsel temellerini anlatmaktadır. Bu bağlamda, I. Bölüm Türkiye deki çağdaşlaşma hareketlerini büyük ölçüde etkileyen Batı uygarlığının yükselişi ile emperyalizmin doğuşu ve gelişimini, II. Bölüm Osmanlı İmparatorluğu nun Batı emperyalizmi karşısındaki var olma ve çağı yakalama mücadelesini konu almaktadır. Bu bölümler, Türk İnkılâbı nın tarihsel derinliğinin ve bu özelliğinin sağladığı yaşama ve kendini yenileme dinamizminin anlaşılması bakımından büyük önem taşımaktadır. İkinci Kısım, hem I. Dünya Savaşı ndan yenik çıkan Osmanlı İmparatorluğu nun tarihe gömülüşünü, hem de Mustafa Kemal Atatürk ün önderliğinde Batı emperyalizmine karşı verilen bir ölüm kalım savaşından sonra tam bağımsız bir ulus ve üniter devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti nin doğuşunu konu alan iki bölümden meydana gelmektedir. Burada ele alınan süreç, kimi tarihçilere göre, Türk İnkılâbı nın ihtilâl aşamasını oluşturmaktadır. Üçüncü Kısım, Atatürk Döneminde Türk İnkılâbı nın farklı alanlarda nasıl geliştiğini ve Atatürkçü Düşünce Sistemi nin/kemalizmin dayandığı temel ilkeleri irdelemektedir. Bu Kısım ı meydana getiren bölümlerde konular, konuyla ilgili diğer kitapların büyük bir kısmı gibi kronolojik olarak değil, tematik olarak ele alınmıştır. Böylece, okuyucuların belli alanlarda kavram geliştirebilmeleri, konuları kendi kronolojik derinlik ve bütünlüğü içinde kavrayabilmeleri sağlanmak istenmiştir. Dördüncü Kısım, Atatürk ten sonra Türkiye Cumhuriyeti nin gelişimini ve çağdaşlaşmanın evrimini konu almaktadır. Bu kısım, Türk gençliğinin ve genel okuyucuların Türk İnkılâbı yla elde edilen Cumhuriyet kazanımlarının Atatürk ün vefatından sonra nasıl bir evrim geçirdiğini kavramalarına yardımcı olmayı amaçlamaktadır.