İktisadi Büyüme ve Kamu Harcamaları Arasındaki Nedensellik İlişkisi Doç. Dr. Murat Nişancı mnisanci@erzincan.edu.tr Yrd. Doç. Dr. Metin Uçar mucar24@yahoo.com Yrd. Doç. Dr. İlyas Karabıyık ikarabiyik@erzincan.edu.tr Özet Bu çalışmada 1950-2010 yılları arasındaki veriler kullanılarak kamu harcamaları ile milli gelir arasındaki ilişki incelenmiştir. Kamu harcamalarının iktisadi büyüme üzerindeki etkisi Wagner ve Keynes hipotezlerine dayalı olarak, hata düzeltme ve nedensellik ilişkisi çerçevesinde test edilmiştir. Milli gelirden kamu harcamalarına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğu neticesine ulaşılmıştır. Analizlerde, Türkiye için Keynes hipotezi doğrulanmazken, Wagner hipotezinin geçerli olduğu anlaşılmıştır. Buna dayalı olarak kamu harcamalarının iktisadi büyümede etkin bir araç olamayacağı fikrine ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: kamu harcamaları, iktisadi büyüme, Wagner ve Keynes hipotezi, hata düzeltme, nedensellik ilişkisi, Türkiye The Causality Relation Between Economic Growth and Government Expenditures Abstract In this study, the relationship between national income and government expenditures was examined by using data between 1950 and 2010. The effect of government expenditures on economic growth based on Keynesian and Wagner s hypotheses was tested with the frame of the error correction model and causality tests. The result of one way causality from national income to government expenditures has been determined. For Turkey, Even Keynesian hypothesis was rejected, Wagner s hypothesis was confirmed. As a result of these findings, the conclusion of the government expenditures is not an effective instrument of economic growth has been reached. Key Words: Government Expenditures, Economic Growth, Keynesian and Wagner s Hypotheses, Error Correction Models, Causality Test, Turkey Jel Codes: C22, O11 1. Giriş Yirminci yüzyıl boyunca hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde, siyasal, sosyal ve iktisadi açıdan devletin artan rolüne paralel olarak, ekonomide kamunun payı giderek artma eğilimi sergilemiştir. Gelişmekte olan ülkelerde, özellikle kalkınma ve yapısal dönüşüm üst başlığı altında toplanan faaliyetlerde kamunun rolü ön plana çıkarken, gelişmiş ekonomilerde istikrarın sağlanması ve çevre sorunlarının minimize edilmesini amaçlayan sürdürülebilir büyümenin sağlanmasında kamunun rolünde artış olmuştur. Ekonomide kamunun rolünün artışı kendisini kamu harcamalarının artışı şeklinde göstermiştir. Kamu harcamalarının artış nedenleri, teorik düzeyde Keynes, Wagner, Peacock-Wiseman ve Erzincan Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü öğretim üyeleri. 1
Baumol hipotezi gibi yaklaşımlar çerçevesinde, farklı nedenlere dayalı olarak açıklanmaya çalışılmıştır. Bu teorilerden, kamu harcamalarını milli gelir ile ilişkilendiren Wagner Kanunu ve Keynes hipotezi uygulamada en fazla kullanılan ve test edilen yaklaşım olmuştur. Konu üzerinde bir çok ülke verilerine dayalı olarak zengin bir literatür meydana gelmiştir. Ortodoks iktisadi yaklaşımda, kamunun ekonomideki rolünü açıklamada iki temel yaklaşımın öne çıktığını söylemek mümkündür. Bunlardan ilki, Klasik iktisadi bakış açısını yansıtan, kamu mal ve hizmet talebinin gelir esnekliğinin birden büyük olduğunu ifade eden Wagner kanunudur. Buna göre milli gelir artışı kamu harcamalarını artırır, ancak artış oranı milli gelir artış oranından büyüktür. İkinci olarak Keynes ci yaklaşıma göre ise kamu harcamalarındaki büyüme, ekonomide özellikle kısa dönem konjonktürel dalgalanmaların etkisini minimize etmek için yapılan harcamalardan kaynaklanmaktadır. Literatürde farklı ülkelerde, esas itibariyle bu iki yaklaşım tarzı dikkate alınarak analizler yapılmaktadır (Kalam and Aziz; 2009; Asseery, vd. 1999). Wagner kanununa göre kamu harcamalarındaki artış iktisadi büyümenin bir sonucudur. Buna göre nedensellik açısından bakıldığında iktisadi büyüme kamu harcama artışına neden olmaktadır. Diğer yandan, Keynes çi yaklaşıma göre de kamu harcamaları iktisadi büyümeyi etkileyen dışsal bir politika aracı olarak değerlendirilmektedir. Bu durumda Keynes hipotezi verilerle desteklendiği durumda, kamu harcamaları iktisadi kalkınma amacına ulaşmada bir araç olarak düşünülebilir (Tang, 2008; Burney, 2002; Benos, 2009). Türkiye örneğinde kamu harcamaları ve milli gelir arasındaki ilişki farklı modeller ve veri setleri kullanılarak değişik çalışmalarda incelenmiştir. Bu çalışmalardan bazılarını Akçoraoğlu (1998), Ulutürk (2001), Çavuşoğlu (2005), Arısoy (2005), Bağdigen ve Başar (2009) olarak sıralamak mümkündür. Bu çalışma, Türkiye için yapılan çalışmalardan bazı bakımlardan farklılaşmaktadır. Mümkün olduğu kadar uzun bir zaman serisi dikkate alınmıştır. Zaman serilerinde uzun veri seti kullanılması bir takım eğilim problemlerinin düzeltilmesine yardımcı olmaktadır. Bu bağlamda Wagner ve Keynes hipotezleri çerçevesinde kamu harcamaları ve milli gelir arasındaki ilişki, son yıllarda literatürde yaygın olarak kullanılan eşbütünleşme, hata düzeltme modeli ve nedensellik yaklaşımı ile test edilecektir. Kullanılan veriler 1950-2010 yıllarını kapsamaktadır. 2. Yöntem, Veriler ve Model 1950-2010 döneminde Türkiye de, diğer ülkelerde olduğu gibi, kamu harcamaları ve kamu gelirlerinde, hem mutlak olarak hem de oransal olarak önemli artışların olduğu görülmektedir. Mesela, 1950 yılında kamu harcamalarının milli gelire oranı %13,84 iken 2010 yılında %35,24 e çıkmıştır. Aynı yıllar için kamu gelirlerinin milli gelire oranı ise %13,03 den %30,49 a yükselmiştir. Kamu harcamalarını dışsal olarak alan ve ekonomide istikrarsızlığı gidermek için kullanılan bir araç olarak gören Keynesçi yaklaşımı haklı gösterecek biçimde, ekonomide kriz yıllarında kamu harcamalarının payı önemli oranda artmıştır. Ekonomide yaşanan 2001 ve 2009 kriz yıllarında kamu harcamalarının payı, sırasıyla, %45,66 ve %37,35 olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca milli gelir artışına paralel olarak kamu harcamaları payının da sürekli artış göstermesi Wagner hipotezini doğrular bir görüntü sergilemektedir. Dolayısı ile bu durumun ekonometrik testlerle incelenmesi önem kazanmaktadır. Literatürde Wagner kanunu ve Keynes hipotezini test ederken farklı fonksiyonel formlar kullanılmaktadır. Burada kullanılacak olan denklemler Biswal vd. (1999), Iniguez- Montiel (2010), Chow vd. (2002) de kullanıldığı gibidir. K = f(y) (1) K/N = f(y/n) (2) 2
K/Y = f(y/n) (3) K/Y = f(y) (4) Burada K kamu harcamalarını, Y milli geliri, ve N nüfusu göstermektedir. Bu modeller yardımıyla Wagner kanunu ve Keynes hipotezinin, Türkiye 1950-2010 verileri için geçerliliği, yani kamu harcamaları ve milli gelir arasında uzun dönem ilişkisinin olup olmadığı ve milli gelirin kamu harcamalarının Granger nedeni olup olmadığı test edilecektir. Nedensellik testi sonucunda, nedenselliğin yönü, Wagner ve Keynes hipotezlerinin hangisinin, Türkiye için geçerli olduğu hakkında bilgi verecektir. Milli gelirden kamu harcamalarına doğru bir nedensellik Wagner hipotezini doğrularken, tersi durumunda Keynes hipotezi doğrulanmış olacaktır. Veya bir nedensellik ilişkisinin olmadığı da yine bu test sonucunda anlaşılacaktır. Çalışmada kullanılan veriler 1950-2010 yıllarını kapsayan yıllık zaman serisi verileridir. Veriler TUİK, DPT, Maliye Bakanlığı yayınlarından yararlanılarak elde edilmiştir. Kullanılan veri setleri gayri safi milli hâsıla deflâtörü (1987=100) kullanılarak reel olarak elde edilmiştir. Tahminlerde reel değişkenlerin doğal logaritmaları kullanılmıştır. 3. Uygulama Sonuçları a) Birim Kök Testi Zaman serileri kullanılarak yapılan analizlerde serilerin birim kök taşıyıp taşımadığı araştırılır. Bu çalışmada serilerin birim kök taşıyıp taşımadığı Augmented Dickey-Fuller (ADF) testi yardımı ile yapılmıştır. Birim kök eşitliğinin genel yapısı, X herhangi bir seriyi göstermek üzere: Xt n t 1 i Xt i t t X (ε t ~ N(0, 2 )) i 1 Gecikmeli X değeri birim kök testi için kullanılır. Trend değişkeni, trend durağan alternatif hipotezinin gücünü artırmak için modele dahil edilir. Gecikme uzunluğu hata terimini beyaz gürültü yapacak biçimde seçilir. Değişkenlerin düzey değerleri durağan değilse birinci farkları alınarak yeniden test edilir. Eğer değişkenlerin birinci farklarında durağanlık sağlanırsa, değişkenlerin birinci derece bütünleşik olduğu söylenir. Serilerin durağanlığı önce grafik yoluyla ve korelogram testi ile sınanmış ve elde edilen sonuçlara göre trend etkisi ile beraber birim kök taşıdığı gözlenmiştir (Sonuçlar burada gösterilmemiştir). Bu önsel bulgulardan sonra Phillips-Person (PP) ve Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) testleri yardımıyla durağanlık sınaması yapılmış ve sonuçlar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo:1. Birim Kök Testleri PP ADF Düzey 1. fark Düzey 1. fark Y* -2,813 [1] -8,456 [3] -2,847 [0] -8,419 [0] (K/N) -2,867 [3] -9,469 [0] -2,859 [0] -9,469 [0] (Y/N) -3,094 [2] -8,771 [4] -3,046 [0] -8,567 [0] K -2,899 [3] -9,563 [1] -2,883 [0] -9,571 [0] (K/Y) -2,696 [2] -7,962 [1] -2,546 [0] -7,964 [0] Not: PP ve ADF testleri düzey değerlerinde %1 ve %5 önem düzeyinde kritik değerler, -4,118 ve -3,486; birinci farklarda ise -4,121 ve -3,487 dır. Parantez içleri Schwartz kriterine göre gecikme uzunluklarıdır. *Değişkenler, sırasıyla, Y: reel milli gelir, (K/N): kişi başına reel kamu harcaması, (Y/N): kişi başına reel milli gelir, K: reel toplam kamu harcamaları, (K/Y): kamu harcamalarının milli gelire oranıdır. 3
Tabloda kullanılan verilerin orijinal (düzey) değerlerinin birim kök taşıdığı ve birinci farklarda durağanlık sağlandığı anlaşılmaktadır. Bu sebeple PP ve ADF test sonuçlarına göre serilerin I(1) olduğu söylenebilir. Dolayısı ile değişkenler arasında uzun dönem ilişkisinden bahsedilebilir. Durağanlık testleri yapılırken serilerin düzey değerleri sabit ve trend dikkate alınmıştır. Birinci farklarında ise sabitsiz ve trendsiz olarak yapılmıştır. Çünkü farklar alındığında, genellikle trend ve sabit kaybolmaktadır (Tarı, 2010:400). b) Eşbütünleşme ve Hata Düzeltme Tahminleri Analizde kullanılan seriler birinci dereceden bütünleşik, I(1) ve eşbütünleşik iseler, serilerin orijinal değerleri, I(0), arasında ya bir yönlü ya da iki yönlü nedensellik ilişkisi olabilir. Eşbütünleşme ve nedensellik testleri ancak seriler aynı dereceden bütünleşik oldukları zaman yapılabilir. Durağan olmayan iki zaman serisi aynı dereceden entegre iseler bunlar arasında eşbütünleşme olabilir ve iki serinin orijinal değerleri arasında bulunacak regresyon denklemi sahte olmayıp, anlamlıdır. Çünkü aynı dereceden bütünleşik olan serilerin ikisindeki trendin birbirini yok ederek trend faktöründen arındırılmış bir ilişkinin ortaya çıkarılmasını sağlar. Eşbütünleşme testi önce Engle-Granger yöntemiyle yapılacaktır. Engle-Granger eşbütünleşme testi iki değişken arasında kurulan regresyondan elde edilen hata teriminin durağan olup olmadığı araştırılır. Hata teriminin ADF test istatistiğinin mutlak değeri MacKinnon kritik değerinin mutlak değerinden büyükse; birim kök olmadığına ve hata serisinin durağan olduğuna ve böylece iki serinin eşbütünleşik olduğuna karar verilir (Tarı, 2010:407). Eşbütünleşme testi Engle-Granger yöntemi ile yapılmıştır. Tablo 2 de eşbütünleşme regresyon tahminleri yer almaktadır. Her bir model için elde edilen hata terimleri serisine uygulanan test sonucuna göre hata serisi için ADF değerleri %1 önem düzeyinde değişkenler arasında eşbütünleşmenin varlığı kabul edilmektedir. Ayrıca denklem tahminlerinden elde edilen Durbin-Watson istatistiğinin çok küçük olması da eşbütünleşmenin varlığının bir delili olabilir. Kullanılan değişkenler arasında uzun dönem ilişkisi kabul edildiğinden kısa dönem ilişkilerinin tespiti için hata düzeltme modeli tahmin edilebilir. Tablo:2. Eşbütünleşme Tahminleri Değişkenler Sabit Y veya Y/N R 2 D-W ADF Model 1-9,571 1,446 0,97 0,49-3,398* (-17,933) (48,12) Model 2-3,390 1,869 0,94 0,57-3,647* (-18,92) (32,11) Model 3-1,079 0,419 0,69 0,39-2,831* (-9,61) (11,48) Model 4-1,446 0,093 0,69 0,33-2,654* (-9,93) (11,36) ADF %1 ve %5 kritik değerleri, sırasıyla, -2,605 ve -1,946 dir. *%1 düzeyinde anlamlıdır. %5 önem düzeyinde hiçbir eşbütünleşen vektör yoktur diyen sıfır hipotezi reddedildiğini ve en az bir eşbütünleşen vektör vardır diyen alternatif hipotezin kabul edildiğini gösterir. Tablo 2 de ulaşılan sonuçlara bağlı olarak kullanılan modellerde eşbütünleşme ilişkinin varlığı anlaşıldıktan sonra, kısa dönem ilişkilerini yansıtan hata düzeltme modeli tahmin edilmiştir. Eşbütünleşme denkleminden elde edilen hata terimi modele dâhil edildikten sonra tahminler yapılmış ve sonuçlar Tablo 3 de verilmiştir. 4
Hata düzeltme modeli Schwarz kriterine göre optimal gecikme uzunluğu bir olarak bulunmuştur. Hata düzeltme teriminin her modelde anlamlı olduğu görülmüştür. Hata teriminin işaretinin negatif olması sapmanın uzun dönem değerine yaklaştığını göstermektedir. Değişkenlerden birinde ortaya çıkacak bir sapmanın her dönem yaklaşık %17 ve %23 oranında azalarak dengeye yaklaşacağı söylenebilir. Tablo:3. Hata Düzeltme Modeline Dayalı Nedensellik Testleri Değişkenler F (Wald İstatistiği) HDT Nedensellik Sonuçları Kısa Dönem Uzun Dönem K = f(y) 0,0249-0,231 Red Wagner Model 1 (0,875) (-2,745)* Y= f(k) 0,410 (0,525) -0,024 (-0,461) K/N = f(y/n) 0,409-0,230 Red Wagner Model 2 (0,841) (-2,675)* Y/N = f(k/n) 0,589 (0,446) -0,066 (-0,982) K/Y = f(y/n) 0,860-0,184 Red Wagner Model 3 (0,357) (-2,533)* Y/N = f(k/y) 1,069 (0,305) -0,040 (-1,186) K/Y = f(y) 0,342-0,169 Red Wagner Model 4 (0,561) (-2,319)** Y= f(k/y) 0,542 (0,464) -0,017 (-0,975) * %1 de anlamlıdır. HDT, Hata düzeltme terimidir. c) Nedensellik Testi Birinci farkları durağan, yani I (1) olan ve eşbütünleşen seriler arasında en az bir yönde nedensellik ilişkisi olabileceği beklenebilir. Nedensellik ilişkisi Granger yöntemi ile araştırılmış ve hem kısa dönem hem de uzun dönem Granger nedensellik test sonuçları Tablo 3 de gösterilmiştir. Granger nedensellik ilişkisi uygulamada yaygın olarak kullanılmaktadır. Konu iyi bilindiğinden, burada teorik yönüne değinilmemiş sadece uygulama sonuçları verilmiştir. Tabloda da görüldüğü gibi kısa dönemde değişkenler arasında bir nedensellik ilişkisi gözlenmemektedir. Uzun dönemde ise her bir modelde milli gelir (Y) kamu harcamalarının (K) Granger nedenidir. Bu durumda nedenselliğin yönü milli gelirden kamu harcamalarına doğrudur. Elde edilen bu sonuçlarla Türkiye de Wagner hipotezinin geçerli olduğu söylenebilir. Kullanılan modellerin hiç birinde, kısa ve uzun dönemde, kamu harcamalarından (K), milli gelire doğru bir nedensellik ilişkisi söz konusu olmadığı ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla, ele alınan dönemde Türkiye verileri için Keynes hipotezinin geçerli olduğu söylenemez. Bu çalışmada ulaşılan sonuçlar ile Türkiye üzerine yapılan (farklı model ve değişkenleri kullanan) başka çalışmaların sonuçları ile mukayese edildiğinde benzer bulgulara ulaşıldığı söylenebilir. Bağdigen ve Beşer (2009) sadece bir modelde, Akçoraoğlu (1998) Wagner hipotezini doğrulayan sonuca ulaşmıştır. Arısoy (2005) toplam kamu harcamaları ve milli gelir arasında nedensellik tesbit edemezken, alt harcama kalemleri (yatırım, transfer ve cari harcama) ile milli gelir arasında uzun dönemde Wagner hipotezini destekleyen bulguya 5
ulaşmaktadır. Çavuşoğlu (2005) ne Keynes ne de Wagner hipotezini doğrulayan bir sonuca ulaşmıştır. 4. Sonuç Milli gelir ile kamu harcamaları arasındaki ilişkinin teorik yönü, diğer yaklaşımlarla birlikte, esas olarak Wagner ve Keynes hipotezi olmak üzere iki yaklaşım üzerinde temellendirilmiştir. Wagner hipotezi milli gelir artışlarının kamu harcamalarında bir artışa neden olacağını ileri sürerken, Keynesçi bakış açısında, kamu harcamaları dışsal olarak dikkate alınır. Keynesci teoride, özellikle kısa dönemde, kamu harcamalarındaki bir artış ekonomide istikrarsızlığın giderilmesini sağlayarak, uzun dönem iktisadi büyümeyi pozitif olarak etkiler. Bu durumda kamu harcamalarından milli gelire doğru bir nedensellikten bahsedilebilir. Kamu harcamaları ile milli gelir arasında yakın bir ilişkinin varlığı teorik olarak ortaya konduktan sonra, birçok ülkede konu üzerinde çok sayıda çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların bazılarında Wagner hipotezini, bazılarında ise Keynes hipotezini doğrulayan sonuçlar elde edilmiştir. Bu çalışmada, Türkiye de 1950-2010 arası yıllık verilere dayalı olarak toplam reel kamu harcamaları ve reel milli gelir arasındaki etkileşim, nedensellik ilişkisi modeli çerçevesinde irdelenmiştir. Zaman serileri kullanılarak yapılan tahminlerde, serilerin birim kök ve eşbütünleşme gibi taşıdığı bir takım özellikler test edilmiştir. Serilerin düzey değerlerinde durağan olmadığı, ancak birinci farklarda durağan olduğu anlaşılmıştır. Engle- Granger yöntemine göre değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisinin olduğu tesbit edilmiştir. Daha sonra Granger nedensellik testi yapılmıştır. Bu test sonuçlarına göre, milli gelir (Y) ile kamu harcamaları (K) arasında, kısa dönemde nedensellik ilişkisine rastlanmazken, uzun dönemde milli gelirden kamu harcamalarına doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğu belirlenmiştir. Yapılan tahminlerden elde edilen sonuçlar, Türkiye için uzun dönemde, Wagner hipotezinin geçerli olduğunu, fakat Keynes hipotezinin geçerli olmadığını ortaya çıkarmıştır. Bu noktadan hareketle iktisadi büyümede, kamu harcamalarının tek başına etkin bir politika aracı olarak kullanılamayacağı ileri sürülebilir. Kaynakça Akçoraoğlu, Alpaslan, (1998), Kamu Harcamaları, Kamu Gelirleri ve Keynesçi Politikalar: Bir Nedensellik Analizi G.Ü.İ.İ.B.F. Dergisi, 2, 99, 51-65. Ansari, M. I., Gordon, D. V. and Akuamoah, C.(1997), Keynes Versus Wagner: Public Expenditure and National Income for Three African Countries, Applied Economics, 29, 4, 543-550. Arısoy, İbrahim, (2005), Wagner ve Keynes Hipotezleri Çerçevesinde Türkiye de Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, 2, 63-80. Asseery, A. A., Law, D. and Perdikis, N.(1999), Wagner's Law and Public Expenditure in Iraq: A Test Using Disaggregated Data, Applied Economics Letters, 6, 1, 39-44. Bağdigen, Muhlis ve Beşer, Berna, (2009), Ekonomik Büyüme İle Kamu Harcamaları Arasındaki Nedensellik İlişkisinin Wagner Tezi Kapsamında Bir Analizi: Türkiye Örneği, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 9, 2009, 1-17. Benos, Nikos, (2009), Fiscal Policy and Economic Growth: Empirical Evidence from EU Countries, MPRA Paper No. 19174. http://mpra.ub.uni-muenchen.de/19174/ 6
Biswal, Bagala, Dhawan, Urvashi and Lee, Hooi-Yean, (1999), Testing Wagner versus Keynes Using Disaggregated Public Expenditure Data for Canada, Applied Economics, 31, 1283-1291. Burney, Nadeem A.(2002), Wagner's Hypothesis: Evidence from Kuwait Using Cointegration Tests, Applied Economics, 34, 1, 49-57. Chimobi, Omoke, P., (2009), Government Expenditure and National Income: A Causality Test for Nigeria, European Journal of Economic and Political Studies, 2, 2, 1-11. Chow, Ying-Foon, Cotsomitis, John A. and Kwan, Andy C. C.(2002), Multivariate Cointegration and Causality Tests of Wagner's Hypothesis: Evidence from the UK, Applied Economics, 34: 13, 1671-1677. Çavuşoğlu, A.Tarkan, (2005), Testing The Validity of Wagner's Law in Turkey: The Bounds Testing Approach, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 60, 1, 73-88. Iniguez-Montiel, Alberto, J., (2010), Government Expenditure and National Income in Mexico: Keynes versus Wagner, Applied Economics Letters, 17, 887-893. Kalam, Mohammad Abul and Aziz, Nusrate, (2009), Growth of Government Expenditure in Bangladesh: An Empirical Enquiry into the Validity of Wagner s Law, Global Economy Journal, 9, 2, 1-18. Tang, Chor Foon, (2008), Wagner s Law versus Keynesian Hypothesis: New Evidence from Recursive Regression-Based Causality Approaches, The Icfai University Journal of Public Finance, 6, 4, 29-38. Tarı, Recep, (2010), Ekonometri, Umuttepe Yayınları, İzmit. Ulutürk, Süleyman, (2001), Kamu Harcamalarının Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi 1, 131-139. 7