SİVAS ŞEHİR KİMLİĞİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA ÖNERİLERİ

SİVAS ŞEHİR KİMLİĞİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA ÖNERİLERİ Dr. M. Emrah AYAZ* 1. GİRİŞ Sürdürülebilir kalkınma; ekonomik, sosyal ve kültürel bir süreç olup, çevreci bir anlayışla insanların refahı ve huzuru için kaynakların verimli, bilinçli bir şekilde kullanılmasını ve elde edilen kazanımların sürekli olarak geliştirilmesini hedef almaktadır. Sürdürülebilir kalkınma için toplumların, şehirlerin ve ülkelerin özgün değerlerinin keşfedilmesi, bunların yerinde ve zamanında yatırıma dönüştürülmesi ve geliştirilmesi gerekmektedir. Medeniyetlerin gelişmesinde ve sürdürülebilir kalkınmada, insan faktöründen sonraki en önemli kaynak yer altı zenginlikleridir. Günümüze miras kalan tarih ve kültür değerlerinin en somut örnekleri bile doğaltaşlarla yapılmış eserlerden oluşmaktadır. Bu çalışmada; Sivas ın belirgin özellikleri ve stratejik değerlere dönüştürülebilecek sabit değerleri incelenmiş ve Sivas ın şehir kimliği değerlendirilerek sürdürülebilir kalkınmaya yönelik önerilerde bulunulmuştur. Sivas; tarih ve kültür değerleri, maden ve jeotermal kaynakları ve jeomiras ( jeolojik miras) varlıkları bakımından marka şehir olabilecek önemli merkezlerden biridir. 2. SİVAS IN ÖZGÜN DEĞERLERİ VE DE- ĞERLENDİRİLEBİLME İMKANLARI 2.1. Belirgin Özellikleri Sivas, yüzölçümü bakımından ülkemizin ikinci büyük ili olup (Şekil 1), Anadolu nun orta kesiminde bulunmakta ve kuzey, güney, doğu ve batıdaki iller için önemli bir kavşak oluşturmaktadır. Zengin yer altı kaynaklarına, jeomiras varlıklarına ve tabiat varlıklarına sahip olan Sivas; dağları, yaylaları, akarsuları ve gölleriy- Şekil 1- Sivas ilinin yer bulduru haritası. * Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Orta Anadolu I. Bölge Müdürlüğü, Sivas. 43

le de dikkat çekmektedir. Ulaş ve Kangal arasında, doğuda Hint Okyanusu ile batıda Büyük Okyanus un beslenme alanlarını ayıran Yağdonduran Su Dönüm Sırtı ile bunların akarsu beslenme havzaları oldukça önemli coğrafik değerlerdir. Zengin arkeolojik kalıntılara sahip olan Sivas, Selçuklular a başkentlik yapmış olması ve Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerine ait çeşitli değerlere ve eserlere sahip olmasıyla öne çıkan ender şehirlerden biridir. 2.2. Başlıca Simgeleri Sivas ın özgün doğal kaynakları ve tarihkültür birikimiyle ortaya çıkan başlıca simgeleri; Selçuklu dönemi eserleri (Divriği Ulu Camii, Gök Medrese, Çifte Minareli Medrese), 4 Eylül Kongre Binası, Sarissa (Altınyayla) ve Samuha (Yıldızeli-Kayalıpınar) Hitit Şehirleri, Doktor Balıkları, Kangal Köpeği, Kangal Koyunu, Sivas Halısı, Gümüş İşlemeciliği, Sivas Bıçağı, Kemik Tarağı ve El Sanatları, Madımak, Sivas Köftesi, Sivas Kebabı, Divriği Pilavı ve Fırın Kellesi şeklinde sıralanabilir. Bu simgelerin tümünün tescil ettirilmesi önerilmektedir. 2.3. Sahip Olduğu Sabit Değerler ve Stratejik Değerlere Dönüştürülebilme İmkanları Sivas ın sahip olduğu sabit değerleri; tarih ve kültür değerleri, maden ve jeotermal kaynakları, jeomiras ve tabiat varlıkları, dağları, yaylaları, akarsuları ve gölleri ile güneş, rüzgar ve biyokütle (biyogaz) enerji potansiyeli olarak sıralanabilir. Bu sabit değerlerden; tarih ve kültür değerleri, jeotermal, jeomiras ve tabiat varlıkları turizmin geliştirilmesinde, maden ve jeotermal kaynakları ile güneş, rüzgar ve biyokütle enerji potansiyeli ekonominin ve istihdamın geliştirilmesinde ve dışarıya göçün engellenmesinde, su kaynakları ve akarsuları enerji üretiminde, içme, kullanma ve sulama suyu temininde, iklimi, dağları, yaylaları ve ovaları tarım ve hayvancılığın geliştirilmesinde, tarih ve kültür birikimi ile maden ve jeotermal kaynakları ise bilim, sanayi ve teknoloji (Ar-Ge) merkezi yapılmasında stratejik değerlere dönüştürülebilir. 3. SİVAS ŞEHİR KİMLİĞİ 3.1. Genel Değerlendirme Sivas; coğrafik konumu, doğal kaynakları ve antik dönemlerden günümüze kadar çeşitli kültürlere, medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Bundan kaynaklanan tarihi ve kültürel birikimle her zaman önemli ve öncü şehirlerden biri olmuş ve Sultan Şehir Sivas kimliğini kazanmıştır. Bu ismin tescil ettirilmesi önerilmektedir. Sultan Şehir Sivas, sahip olduğu özgün değerleriyle 3 alt kimliği bulunan, geliştirilebilecek potansiyeliyle ise 1 alt kimlik daha taşıyabilecek ender şehirlerden biridir. Buna göre Sivas 4 alt kimlikle anılabilir. (1) Maden Şehri Sivas (2) Jeomiras Şehri Sivas (3) Tarih ve Kültür Şehri Sivas (4) Bilim, Sanayi ve Teknoloji Şehri Sivas (Geliştirilebilecek potansiyeliyle) Sivas bu özellikleriyle marka şehir potansiyeli oldukça yüksek bir ilimizdir. 3.2. Maden Şehri Sivas Sivas, maden çeşitliliği ve rezervleri bakımından ülkemizin en önemli illeri arasında yer almaktadır. Sivas taki önemli yer altı zenginlikleri, metalik madenler; altın, demir, krom, kurşunçinko ve manganez, endüstriyel hammaddeler; doğaltaş (mermer), sölestin, jips (alçıtaşı), çimento hammaddeleri, kaolen, tuz, asbest, talk, zeolit ve tuğla-kiremit hammaddesi, enerji hammaddeleri; linyit, kaplıca kullanımına uygun jeotermal enerji ve doğal karbondioksit (CO 2 ) kaynakları şeklinde sıralanabilir. (Ayaz ve Atalay, 2001; Ayaz vd. 2012). Sivas ta bulunan önemli bazı maden yataklarından görünümler şekil 2 de verilmiştir. 44

Şekil 2- Sivas ta bulunan önemli bazı maden yataklarından görünümler. Sivas taki bazı maden rezervleri, Türkiye sıralamasında ilk sıralarda bulunmaktadır. En önemli maden yataklarından; demir % 36, sölestin % 90, asbest % 85, jips (alçıtaşı) % 80, kaolen > % 30 ve doğal taşlardan travertenler ise % 18 lik bir paya sahiptir. Sivas taki maden arama ve işletme ruhsat alanlarının toplamı, Sivas yüzölçümünün % 40 ını geçmektedir. Madenciliğin Sivas ekonomisindeki katma değeri önemli olup, ihracat ve vergi sıralamasında uzun yıllar itibariyle ilk iki sırada yer almaktadır. vergilendirme, kredilendirme gibi konularda avantajların getirilmesi ve firmaların kâr marjlarına göre devlet hakkı paylarının belirlenmesi uygun olacaktır. Madencilik faaliyetlerinde; maden işletme kapasiteleri arttırılmalı, zenginleştirme tesisleri geliştirilmeli, ihtiyaca uygun yeni işleme tesisleri kurulmalı ve ürün çeşitliliğine yönelik çalışmalar hızlandırılmalıdır. Türkiye de ve Sivas ta madencilik faaliyetleri desteklenmeli ve teşvik edilmelidir. Maden Ofisi uygulamasıyla küçük ve atıl rezervler ekonomiye kazandırılmalıdır. Bu kapsamda maden ofislerine getirilecek cevherler, tenörüne göre ücretlendirilerek satın alınmalı ve büyük işletme stokları oluşturulmalıdır. Sivas ta ağır kış şartlarının uzun olması sebebiyle ocak madenciliğinin süresi kısa olup, genellikle 6-7 ayla sınırlı kalmaktadır. Bu nedenle Sivas ve benzeri illerde Tüm madencilik faaliyetlerinde; olabildiğinde uç ürünler elde edildikten sonra pazarlama aşamasına geçilmelidir. Bu şekilde madenin ve üretilen mamulün cinsine Maden Şehri Sivas kapsamında sürdürülebilir kalkınma önerileri aşağıda verilmiştir. 45

göre en az 4-5 katlık (bazen 10 kattan fazla) ekonomik bir katma değer sağlanabilmektedir. Madencilik Dış Ticaret Koordinatörlüğü kurulmalı ve üretilen ürünler elde kalmayacak şekilde, uluslar arası etkili bir reklam ve pazarlama ağı geliştirilerek değerlendirilmelidir. Sivas tan Karadeniz e bağlanan yeni yol, deniz taşımacılığı için önemli bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. Demir madenciliğinde; Divriği ve Hekimhan yöresindeki cevherleşmeler bir bütün olarak değerlendirilmelidir. MTA tarafından Divriği yöresinde yeni bulunan yüksek tenörlü büyük rezervler, sektördeki yeni yatırımlar için önemli bir kaynak oluşturmuştur. Bu bölgedeki cevher taşımacılığı için yetersiz olan demiryolu ağının geliştirilmesi ve ocakların üretim kapasitelerinin arttırılması önerilmektedir. Sivas ta demir çelik üretimi geliştirilmeli ve Demir Çelik Fabrikası nın işletme kapasitesi arttırılmalıdır. Buna kaynak oluşturmak ve sektörel gelişimi sağlamak için cevheri doğrudan işleyecek bir sünger demir fabrikası önerilmektedir. Bunun için yeni enerji kaynakları dikkate alınarak kapsamlı bir fizibilite çalışması yapılmalıdır. Değişken piyasa fiyatları gösteren ithal hurda demir kullanımı azaltılmalıdır. Krom madenciliğinde; krom zenginleştirme tesisleri arttırılmalı veya üretim kapasiteleri geliştirilmelidir. Maden ofisi uygulamasıyla farklı kişi ya da şirketlerin sahalarındaki cevherler de kabul edilecek şekilde zenginleştirme yapılmalıdır. Bu şekilde büyük şirketlerin yanaşmadığı düşük tenörlü ve rezervli krom yatakları da ekonomiye kazandırılmış olacaktır. Sivas ta orta ölçekli bir ferro-krom tesisinin kurulması önerilmektedir. Bu tesisle bölgedeki zenginleştirilmiş cevherlerle birlikte tüm krom potansiyeli toplanıp işlenebilecek ve önemli bir ekonomik katma değer sağlanabilecektir. Altın madenciliğinde; son dönemlerde MTA tarafından bulunan Kangal-Bakırtepe ve Koyulhisar-Evliyatepe yataklarının rezerv geliştirme ve işletmeye hazırlık çalışmaları devam etmektedir. Ortalama tenörleri 1 (0,6-1,5) gr/ton, toplam görünür rezervleri ise 14,45 ton metal Au olan bu yatakların işletilmeleriyle ekonomiye ve istihdama önemli katma değerler sağlanacaktır. Ülkemizdeki altın madenciliği son yıllarda büyük gelişme göstermiş ve işletmelerde çevreye duyarlı gelişmiş teknolojiler kullanılmaya başlanmıştır. İşletme sonrasında ise örnek gösterilecek uygulamalarla ağaçlandırma ve yeşillendirme çalışmaları hız kazanmıştır. Bu nedenle altın madenciliğindeki yanlış algıların giderilmesi için, konunun önemi ve olumlu yansımaları kamuoyuyla paylaşılmalı ve sektörün önü açılarak gelişmesi sağlanmalıdır. Doğaltaşlar; Türkiye genelinde olduğu gibi Sivas ta da önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Doğaltaşlar; yüzey kaplama taşı (mermer), yapıtaşı, hediyelik süs eşyası taşı, kayraktaşı, parketaşı ve kırmataş (mıcır) olarak değerlendirilebilmektedir. En yaygın ve katma değeri en yüksek olan kullanımı ise yüzey kaplama taşı (mermer) kullanımıdır. Sivas taki en önemli doğaltaşlar travertenlerdir. (Ayaz ve Gökçe, 1998) Travertenler başta olmak üzere tüm doğaltaşların üretim kapasiteleri arttırılmalı ve kullanım alanları geliştirilmelidir. Doğaltaş üretiminde ve işlenmesinde ileri teknolojiler kullanılmalıdır. Sivas ta ileri teknoloji doğaltaş makineleri üretilmeli ve buna yönelik yatırımlar öncelikli olarak desteklenmelidir. Doğaltaş potansiyelimiz; renk ve desen özelliği bakımından oldukça zengin ol- 46

makla birlikte, mikro-kırıklar (fissürler) nedeniyle birçoğu blok verememekte ve kesime gelememektedir. Bu nedenle blok sağlamlaştırma teknolojileri geliştirilmeli, ince lazer kesim teknolojileri kullanılmalı ve uygulamaları yaygınlaştırılmalıdır. Blok sağlamlaştırma süreçlerinde kullanılan bohçalama, fileleme ve epoksileme yönteminin maliyeti yüksek olup, epoksi malzemesi yurtdışından ithal edilmektedir. Bu ürünün daha düşük maliyetlerde üretilebilmesi için, büyük firmalar tarafından Ar-Ge çalışmaları yapmalıdır. Doğaltaşlar için daha etkili bir reklam ve tanıtım faaliyeti uygulanmalı ve pazar ağı geliştirilmelidir. Bu kapsamda tüm fuar ve önemli sektörel organizasyonlarda stantlar açılmalıdır. Bunun yanında, Avrupa ve Amerika nın önemli merkezleri ile Çin de, ülkemizin tüm doğaltaşlarının sergilenip pazarlandığı Dünya Doğaltaş Ticaret Merkezleri açılabilir. Sivas taki kayraktaşı ve dekoratif taş potansiyeli tanıtılıp daha yaygın olarak değerlendirilmelidir. En önemli kayraktaşları; Divriği-Selimoğlu yöresindeki killi kireçtaşları, Yamadağı nın belirli kesimlerindeki bazaltlar ve Soğuk Çermik in kuzey kesimlerindeki tabakalı şistlerdir. Bunların peyzaj mimarisindeki kullanımları geliştirilmelidir. Tecer Dağı kireçtaşları başta olmak üzere, Sivas taki tüm nitelikli kırmataş (mıcır) rezervlerinin üretimleri, çevreye duyarlı geri düzenleme projeleriyle geliştirilmelidir. Doğaltaş tozlarından ise; yapay yüzey kaplama taşı ve dekoratif yapıtaşı üreten yeni tesisler kurulabilir. Alçı sektöründe; Türkiye nin en zengin jips (alçıtaşı) yataklarına sahip olan Sivas ta alçı ürün çeşitliliği geliştirilmeli ve özellikle nem almayan alçı sıva üretilmelidir. Nem almayan alçı sıva üretimiyle çok önemli ekonomik ve teknik (izolasyon, yanmaya karşı dayanım, hafiflik vb.) katma değerler sağlanabilecektir. Bunun yanında, kara sıva kullanımının ve ekolojik döngüyü olumsuz etkileyen dere kumu işletmeciliğinin de önüne geçilmiş olunacaktır. Alçı ürünlerine yurt içi piyasası doygun olduğundan, küçük işletmeler büyük işletmelerle rekabet edememektedir. Bu nedenle alçı üretimi, öncelikle yurtdışına pazarlanacak şekilde geliştirilmelidir. Kireç sektöründe; yurt dışı pazar ağı geliştirilerek üretimler arttırılmalıdır. Kömür madenciliğinde; Kangal yöresindeki linyit yatakları, rezerv ve kalite özellikleri bakımından yeni yatırımlar için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Kangal yöresinde yapılan güncel çalışmalara göre; 900-1.500 kcal/kg kalitede ve 125.000.000 tonun üzerinde görünür linyit rezervi bulunmaktadır. Bu rezervler; Kalburçayırı (>60 milyon ton), Hamal (>30 milyon ton) ve Etyemez (>35 milyon ton) sektörlerinde kümelenmiştir. Kangal Termik Santrali, Kalburçayırı ve Hamal sektörlerinden beslenecek şekilde planlanmıştır. Etyemez sektöründeki linyit rezervi de yeni bir termik santral için uygundur. Bununla birlikte; 3 üniteden oluşan mevcut termik santralin üretim kapasitesinin arttırılması veya bu santrale yeni ünitelerin eklenmesiyle de değerlendirilebilir (1 ünitenin üretim kapasitesi yılda 2 milyon tondur). Termik santrallerde fazladan açığa çıkan su buharı seracılıkta, uçucu küller ise işlenerek çimento sektöründe kullanılmalıdır. Taban küllerinin ise tuğla yapımında kullanılması önerilmektedir. Bu taban külü tuğlaları; NaOH ve Na 2 SiO 3 gibi alkaliler ile zeolit, pomza veya genleştirilmiş perlit gibi katkıların karıştırılması sonucunda üretilmektedir. 47

Kaolen madenciliğinde; Kösedağı ve Canaptal (Şarkışla) kaolenleri önemli olup, özellikle seramik sanayinde kullanılmak üzere üretimleri arttırılmalıdır. Sivas ta bir seramik fabrikasının kurulması planlanabilir. Bu kapsamda; bağlayıcı kil için Kangal linyit yatağının bulunduğu kesimler, kuvarsit için ise Yıldızeli-Akdağmadeni yöresi öncelikli hedef alanlardır. Tuğla-kiremit üretiminde; Sivas ın muhtelif yörelerindeki uygun rezervler, orta ölçekli bir tuğla-kiremit fabrikası kurularak değerlendirilebilir. Ayrıca çömlekçilik sanatı geliştirilerek kullanılabilir. Bunun için, siltli kiltaşlarının yayılım gösterdiği ve jips, tuz gibi kirletici unsurları içermeyen formasyonlar tuğla-kiremit hammaddesi olarak önerilmektedir Bu kapsamda; Sivas-Şarkışla arası, Gemerek ve Yıldızeli- Hanlı yöreleri ile Yıldızeli Irmağı ve Fadlum Irmağı taşkın sahası çökelleri önemli hedef alanlar olarak gösterilebilir. Talk madenciliğinde; Hafik ve Divriği yörelerindeki rezervler zenginleştirilmeli ve uç ürün üretimine yönelik işleme tesisleri kurulmalıdır. Talkın, seramik, boya, ilaç, kauçuk, kağıt, kozmetik ve tekstil sanayii dallarındaki kullanımları, daha çok Sivas ve yakın çevresinde olacak şekilde yaygınlaştırılmalıdır. Sivas ta özellikle gelişmekte olan kozmetik sanayiindeki kullanımı arttırılmalıdır. Kozmetik kil üretiminde; MTA tarafından özellikleri ortaya konulan Altınyayla (Küçükyurt-Şekerpınar mevkii) yöresindeki paligorskit yatağı (%47-57 SiO 2, %10-13 Al 2 O 3 tenörlü 9.920 ton rezervli) ve diğer kil minerali zenginleşmeleri (kaolen, montmorillonit vb.) değerlendirilmelidir. Toprak boya üretimi; özellikle restorasyonlar ile ebru, minyatür ve hat sanatı gibi alanlar başta olmak üzere geliştirilmeli ve yaygınlaştırılmalıdır. Toprak boyalar; yoğun renk verici pigmentleri içeren toprak, kaya ve cevher minerallerinden (madenlerden) üretilmektedir. Bu boyalar uzun ömürlü, canlı ve doğal olmasıyla önemli avantajlar sağlamaktadır. Antik dönemlerden günümüze kadar, tarihi eserlerdeki resimlerde, boyalarda ve yazılarda çoğunlukla toprak boyalar kullanılmıştır. Bu boyalar, dünyada önemli bir Osmanlı Sanatı olarak bilinen ebru sanatı için de vazgeçilmezdir. Ayrıca Osmanlı Dönemi nde büyük gelişme gösteren minyatür sanatı ile hat sanatı süslemelerinde de yaygın olarak toprak boyalar kullanılmıştır. Sivas yöresindeki toprak boya hammaddeleri, Divriği başta olmak üzere birçok yörede bulunmaktadır. Divriği yöresindeki manyetitler siyah, hematitler kahverengi ve kırmızı, limonitler sarı, azuritler mavi, kromitler ve malahitler yeşil, Kösedağı yöresindeki kaolinler beyaz ve Koyulhisar yöresindeki miniumlar ise kırmızı rengi veren önemli toprak boya hammaddeleridir. Ayrıca Sivas, kök boya üretimi için de zengin flora topluluğu ve endemik bitkilere sahip olup, bu potansiyeli geliştirilerek değerlendirilmelidir. Stronsiyum madenciliğinde; sölestin bileşiklerinin kullanım alanları geliştirilmeli ve uygun pazarlar bulunmalıdır. Renkli televizyon teknolojisindeki değişimler nedeniyle stronsiyumun kullanım alanı oldukça daralmış ve durma noktasına gelmiştir. Bu nedenle stronsiyumun; elektronik sanayiinde, havai fişek ve sinyalizasyon malzemelerinin üretiminde, metalurji, seramik, cam ve boya sanayilerinde, dişçilikte, protez ve ortez yapımında, kuru fırın ve uçak motoru gibi makinelerin mil yataklarının yağlanmasında kullanımları arttırılmalıdır. Stronsiyum alanında çalışan işletmelerin, uzman kuruluşlardan teknik destek almaları önerilmektedir. Tuz üretiminde; tuzlalardan güneş enerjisi teknolojisiyle tuz üretimi arttırılmalıdır. Bu 48

teknolojiyle tuz üretiminde en az iki katlık bir artışın yanında kar marjında önemli artışlar sağlanabilecektir. Ayrıca işgücünden ve zamandan da önemli bir tasarruf sağlanacaktır. Güneş enerjisi teknolojisiyle tuz üretimi yapıldığında, ek ürün olarak distile su (saf su) üretimi de yapılabilecektir. Distile su; deterjan sanayinde, akülerde ve serum yapımında kullanılabilmektedir. Doğal tuz (halit; NaCl), insan sağlığı için büyük önem taşımakta olup, mutlaka sofralarda rafine edilmeden kullanılmalıdır. Bu konunun önemi kamuoyuyla paylaşılmalı ve doğal sofra tuzu ticareti geliştirilmelidir. Doğal karbondioksit çıkışları; Sivas ta Karayün ve Hacıali (Merkez) yöreleri başta olmak üzere doğrultu atımlı aktif fay zonlarında ve jeotermal sahalarda gözlenmektedir. (Ayaz, 2003) Magmatik kökenli ve çoğunlukla %98 saflıkta olan bu doğal karbondioksit çıkışları süreklilik göstermekle birlikte düşük debilidirler. Karbondioksit; kimyasal maddelerin üretiminde, ikincil petrol üretiminde, meşrubat sanayiinde, yaş sebze ve meyveler ile süt, et ve et ürünlerinin muhafazasında, depolanmasında ve taşınmasında, yangın söndürme tüplerinde, stronsiyum ve baryum türevleri ile lastik üretiminde, bazik atık suların nötrleştirilmesinde, jeotermal sahalardaki kuyu ve boru kabuklaşmalarının önlenmesinde, nükleer santrallerin ve jet uçak motorlarının soğutulmasında, serum ve kesme çiçeklerin korunmasında, piknik çantalarında, sis efektlerinde, basınç sağlayıcı olarak ve bunun gibi birçok alanda kullanılabilmektedir. Bölgemizde, Kayseri yöresindeki doğal karbondioksit çıkışları sektörel ihtiyaçları karşılayacak şekilde verimli ve ekonomik olarak değerlendirilmektedir. Sivas yöresindeki potansiyelin ise artan taleplere ve ihtiyaca bağlı olarak değerlendirilmesi düşünülmelidir. İçilebilir tatlı su kaynakları bakımından Sivas potansiyeli yüksek bir ilimizdir. Bu kapsamda, şişeleme tesislerine yönelik fizibilite çalışmaları yapılmalı ve uygun olanlar yatırıma dönüştürülmelidir. Sivas ilinin çeşitli yörelerinde şişelenebilecek kalitede su kaynakları bulunmaktadır. Bunların başında; Kösedağı, Yıldız Dağı, Tecer Dağı-Gürlevik Dağı, Yamadağı ve Yıldızeli ile Doğanşar ilçelerinin bazı kesimleri sayılabilir. Doğal mineral gübre olarak; ilimizdeki jips, zeolit, linyit, turba, leonardit ve K-feldispat gibi kaynaklar değerlendirilebilir ve doğal mineral gübre üretim tesisleri kurulabilir. Organik tarım, ülkemizde ve dünyada yükselen bir değer olup, bu alandaki tanıtım faaliyetleri önemli bir alt yapı oluşturacaktır. 3.3. Jeomiras Şehri Sivas Sivas, 28.619 km² lik yüzölçümüyle çok sayıda ve farklı yapılarda jeomiras (jeolojik miras) varlığına sahip olup, bu özelliğiyle ülkemizin en önemli illeri arasında yer almaktadır. Jeomiras (jeolojik miras); yer kürenin jeolojik geçmişine ilişkin verileri belge niteliğinde yansıtan, ender bulunan, bazen estetik görüntüye ve canlılara ait izlere de sahip olabilen ve kaybolması durumunda yerine konulamayacak her türlü jeolojik varlıklardır. Jeomiras olabilecek varlıklar; özgün morfolojik yapılı kayalar, göller, şelaleler, kanyonlar, mağaralar, estetik yapılı traverten veya tufa oluşumları, kaplıca kaynakları, önemli fosil yatakları, tektonik yapılar, referans (tip) stratigrafik kesitler, ender mineral toplulukları ve antik maden işletmeleri şeklinde sıralanabilir. Kültürel jeolojik miras; jeolojik yapılar üzerine insanlar tarafından işlenmiş kültürel nitelikli yapılar, doğaltaşlarla üretilmiş çeşitli eser ve aletler ve tarihsel dönem- 49

lerde toplumların yaşamını etkilemiş jeolojik olaylara ait önemli izler içeren kalıntılardır. Jeopark ise; çeşitli jeolojik miras ve/veya kültürel jeolojik miras varlıklarını birlikte barındıran, ekolojik ve arkeolojik unsurları da içerebilen ve içerisinde yürüme parkurlarının, bilgilendirici levhaların ve diğer düzenleyici unsurların yer aldığı koruma altına alınmış daha kapsamlı alanlardır. Sivas ta koruyup kullanarak gelecek nesillere aktarılması gereken 90 adet jeomiras varlığı belirlenmiş olup, bunlarla iç içe olan çok sayıda görülmeye değer tabiat varlığı da bulunmaktadır. Emirhan Kayalıkları (Merkez) jeomiras alanı şekil 3 ve 4'te diğer önemli bazı jeomiras alanları verilmiştir. Jeomiras Şehri Sivas kapsamında sürdürülebilir kalkınma önerileri aşağıda verilmiştir. Jeomiras varlıklarını koruyup kullanarak gelecek nesillere aktarmak, bilimsel çalışmalara kaynak oluşturmak ve bu kaynakları jeoturizmin hizmetine sunmak için koruyucu, tamamlayıcı ve tanıtıcı çalışmalar yapılmalıdır. Sivas ın önemli jeomiras varlıklarından olan jeotermal kaynakları, çoğunlukla mineralce zengin, vücut sıcaklığına yakın düşük sıcaklıklı kaynaklar olup, kaplıca kullanımları için oldukça uygundur (Çizelge 1). Sivas ta yeni yatırımların yapılabileceği veya mevcutların geliştirilebileceği en önemli jeotermal kaynaklar; Sıcak Çermik, Soğuk Çermik, Yukarıyıldızlı (Merkez), Uyuz Çermik (Yıldızeli), Kangal Balıklı Kaplıca, Kalkım Balıklı Kaplıca, Ortaköy (Şarkışla), Akçaağıl (Suşehri), Ilıca (Yıldızeli) ve Alaman Çermiği (Şarkışla) şeklinde sıralanabilir. Şekil 3- Emirhan Kayalıkları (Merkez) jeomiras alanı. 50

Şekil 4- Sivas ta bulunan önemli bazı jeomiras alanlarından görünümler. Sivas, doktor balıklarıyla ve kaplıca kullanımına uygun mineralce zengin diğer jeotermal kaynaklarıyla dünya markası potansiyeli taşımaktadır. Kangal yöresinde bulunan doktor balıklar, içinde bulundukları selenyumlu jeotermal suyla birlikte önemli ve anlamlıdır. Doktor balıkların başka yerlerde, farklı fizikokimyasal ortamlarda çoğaltılması riskli ve Türkiye Markası olma özelliğinden çıkaracağı için sakıncalıdır (Selenyum güçlü bir antioksidan olup; kansere karşı koruyucu, mikrop öldürücü ve hücre koruyucudur.). MTA tarafından son dönemde bulunan Yukarıyıldızlı jeotermal kaynağı; 37 C sıcaklığı ve 200 lt/sn debisiyle kaplıca kullanımı için uygun olup, Sivas-Ankara karayoluna 4 km, Sıcak Çermik e 5 km ve havaalanına ise kuş uçuşu 9 km mesafelerde bulunmasıyla önemli bir kaplıca merkezi konumundadır. Bunun yanında yüksek debili olması, uygun araziye sahip olması ve ana ulaşım ağına yakın olmasıyla da düşük sıcaklıkta ileri teknoloji sera ısıtma sistemleri için önemli bir kaynak durumundadır. Ilıca (Yıldızeli) jeotermal kaynağı; mineral ve CO2 bileşimi ile sindirimi rahatlatması ve böbrek taşını çözme gibi özellikleriyle maden suyu olarak değerlendirilebilir. Yörede modern bir madensuyu şişelenme tesisinin kurulması önerilmektedir. Kaman (Yıldızeli) madensuyu kaynağı; 14 C sıcaklığında, mineralce zengin, bikarbonatlı sular sınıfında olup, karaciğer ve safra yolları ile mide ve bağırsak sindiriminde etkili olduğu bilinmektedir. Bu alanda da modern bir madensuyu şişelenme tesisinin kurulması önerilmektedir. 51

Çizelge 1- Sivas ilinin jeotermal enerji kaynakları ve özellikleri (MTA, 2015). Sıra Adı İlçesi Kaynak/ Sondaj Sıcaklık ( C) Debi (lt/sn) Kullanım Alanı Kurulu 1 Sıcak Çermik Yıldızeli Sondaj 46-49 300 Kaplıca Var 2 Soğuk Çermik Merkez Kaynak 26-30 15-20 Sondaj 27-30 32 Kaplıca Tesis 3 Yukarıyıldızlı Merkez Sondaj 37 200 Kaplıca Yok 4 Uyuz Çermik Yıldızeli Kaynak 36.5 0.8 Kaplıca Yok 5 Balıklı Kaplıca Kangal Kaynak 35-36 215 Kaplıca Var 6 Kalkım Kangal 7 Ortaköy Şarkışla Kaynak 28 24 Sondaj 28 24 k ;0,4 a Kaynak 36 1-3 Sondaj 36 24 Kaplıca Kaplıca 8 Alaman Çermiği Şarkışla Kaynak 35 3-4 Kaplıca Yok 9 Akçaağıl Suşehri Kaynak 37 1 Sondaj 58 1,5 Kaplıca 10 Ilıca Yıldızeli Sondaj 35 3 Kaplıca Yok 11 Gündoğan Yıldızeli Kaynak 26,5 0,56 Sondaj 29 7.5 Kaplıca 12 Hamzaşeyh Yıldızeli Kaynak 25 0.5 Kaplıca Yok 13 İkideğirmen Zara Kaynak 38 - Kaplıca Yok 14 Aşağısarıca Suşehri Kaynak 24,5 0,01 Kaplıca Yok 15 Doğantepe- Bahattinşeyh Akıncılar Kaynak 28 0,5 Kaplıca Yok 16 Uyuzpınarı Kangal Kaynak 23,2 225 Kaplıca Yok 17 Tekke Köyü Kangal Kaynak 20,4 19 Kaplıca Yok 18 Karadönekdere Yıldızeli Kaynak 20,5 - - Yok k : Kompresör, a : Artezyen Var Yok Var Yok Yok Sivas ın kaplıca kullanımına uygun jeotermal kaynakları, koruma mevzuatları çerçevesinde yeniden düzenlenmelidir. Sivas ta bulunan önemli bazı jeotermal sahalardan görünümler şekil 5 te verilmiştir. Bu kapsamda; uygun ulaşım ağları, modern konaklama tesisleri, park, bahçe ve yürüyüş alanları, kür, spa, fizik tedavi ve rehabilitasyon merkezleri ve yüzme havuzları yapılmalıdır. Sıcak Çermik, Soğuk Çermik ve Yukarıyıldızlı jeotermal sahalarında, Pamukkale deki gibi teras tipi traverten morfolojilerinin oluşturulması önerilmektedir. (Ayaz, 2002) Sivas ta yapılan bir proje yarışmasında birincilik ödülü alan Altınkale projesi bu öneri için oldukça uygundur. Kaplıca olarak kullanılan jeotermal kaynaklar, çevrelerindeki görülmeye değer diğer jeomiras, arkeolojik ve ekolojik 52

Şekil 5- Sivas ta bulunan önemli bazı jeotermal sahalardan görünümler. varlıklarla birlikte değerlendirilmelidir. Bu kapsamda; Sıcak Çermik te konaklayacak misafirlerin Yıldız Dağı nı kış aylarında kayak merkezi olarak, bahar ve yaz aylarında ise dağcılık sporları için kesintisiz kullanabilmeleri sağlanmalı ve gerekli tesisler yapılmalıdır. (2) Gürün Jeopark Alanı (Bu alan; Gökpınar, Şuğul Kanyonu, Suçatı Kanyonu ve Kaya Mağaraları nı kapsamakta olup, bilahare Darende ile birlikte değerlendirilebilir.) Sivas taki jeotermal kaynaklar, kaplıca kullanımının dışında, düşük sıcaklıklarda yüksek verim alabilen ileri teknoloji sera ısıtma sistemlerinde kullanılmalıdır. Ayrıca zengin mineral bileşimiyle kozmetik ürünlerde ve ilaç yapımında da kullanılabilirler. Jeomiras varlıklarının korunup kullanılarak gelecek nesillere aktarılmasına yönelik tüm faaliyetler desteklenmeli, teşvik edilmeli, geliştirilmeli ve daha etkili bir reklam ve tanıtım stratejisi uygulanmalıdır. Sivas ilinde öncelikli olarak 3 jeopark alanı önerilmektedir. (1) Sıcak Çermik-Yıldızdağı Jeopark Alanı (Uyuz Çermik, Yukarıyıldızlı Jeotermal Sahası, Yıldız Travertenleri ve Şelalesi, Yıldız Irmağı ve Kalın Arkeolojik Alanı nı da kapsamaktadır.) (3) Emirhan Kayalıkları ve Hafik-Zara Karstik Çöküntü Gölleri Jeopark Alanı 3.4. Tarih ve Kültür Şehri Sivas Sivas, Antik Dönemlerden günümüze kadar önemli bir yerleşim merkezi olmuş ve çeşitli kültürel zenginlikleri günümüze kadar taşımıştır. Sivas Kalesi nin bulunduğu Toprak Tepe yöresinde, M.Ö. 5000-4000 li yıllara ait çanak-çömlek buluntuları, madenciliğin Taş-Maden Çağı na kadar indiğinin önemli bir göstergesidir. 53

Sivas şehir merkezi; coğrafik konumu ve çevresindeki doğal kaynaklarıyla Hititler, Frigler, Medler ve Persler (M.Ö.) ile Romalılar, Danişmentler, Selçuklular ve Osmanlılar (M.S.) Dönemlerine ait 8 önemli medeniyete ev sahipliği yapmış (Yılmaz vd., 2002), milli mücadele ve Cumhuriyetimizin kuruluşunda ise tarihi bir merkez olmuştur. Şehrin merkezi kesiminde bu medeniyetlere ait izlere rastlanmaktadır. Roma Dönemi ne ait darphane binasının sütun kalıntılarının bulunduğu Pulur Tepe (Billur Tepe) Antik Alanı, Hititler Dönemi ne ait Sarissa (Altınyayla) ve Samuha Şehirleri (Yıldızeli-Kayalıpınar) kazılarla gün yüzüne çıkarılması gereken önemli arkeolojik alanlardır. Sivas, şehir merkezinde Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerine ait eserlerin bir arada bulunduğu ender şehirlerden biridir (Şekil 6). Sivas şehir merkezinde ve Divriği de bulunan 150-200 yıllık Osmanlı Konakları, sokaklarıyla birlikte bir bütün olarak restore edilip korunarak geleceğe taşınması gereken diğer kıymetli eserlerdir. Tarih ve Kültür Şehri Sivas kimliğine uygun olarak; şehir merkezini esas alan bir alanda Medeniyetler Parkı adıyla büyük bir düzenleme ve restorasyonun yapılması, alternatif yeni bir şehirleşme bölgesinde ise Dünya Tarih Kültür ve Medeniyetler Bahçesi adıyla bir mega müze bahçenin kurulması önerilmektedir. 3.5. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Şehri Sivas Sivas ın Bilim, Sanayi ve Teknoloji (AR- GE) Şehri olması yolundaki güçlü gerekçeleri; maden ve jeotermal kaynaklarının, jeomiras ve tabiat varlıklarının, güneş, rüzgar ve biyokütle (biyogaz) enerji potansiyelinin, tarihi ve kültürel birikimlerinin, insan kaynaklarının, üniversitesinin, teknoparkının, TÜDEMSAŞ ve MTA gibi kamu kuruluşlarının olması şeklinde sıralanabilir. Şekil 6- Sivas ilinde bulunan önemli bazı tarihi eserlerden görünümler. 54

Bilim, Sanayi ve Teknoloji Şehri Sivas kapsamında sürdürülebilir kalkınma önerileri aşağıda verilmiştir. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Şehri Sivas kapsamında; öncelikle ileri teknoloji ürünü malzemelerin öne çıkarılıp araştırılması, geliştirilmesi ve yatırıma dönüştürülmesi önerilmektedir. İleri teknoloji ürünü malzemeler; savunma, uzay ve havacılık, mikro-elektronik, tıp, optik, iletişim, otomotiv, çevre, enerji, biyoteknoloji ve tarım sektörlerinde yaygınlaşarak kullanılmaktadır. Teknik performansları ve katma değerleri oldukça yüksek olan ileri teknoloji ürünü malzemeleri; (1) ileri metalik malzemeler, (2) ileri seramikler (<1 mikron), (3) ileri polimer (plastik) malzemeler ve (4) ileri kompozit malzemeler (polimer bazlı, metal bazlı ve seramik bazlı) şeklinde 4 kısımda sınıflandırılabilmektedirler. Sivas, maden şehri olması sebebiyle özellikle ileri metalik ve ileri seramik malzemelerin üretimi için önemli bir avantaja sahiptir. İleri metalik malzeme üretiminde, atomik düzeydeki müdahalelerle dayanım ve diğer teknik performans özellikleri arttırılarak özel alaşımlar elde edilebilmektedir. Örneğin niyobyum-vanadyum-titanyum mikro-alaşımlarıyla paslanmaz ve ultra dayanımlı çelikler, ferromanyetik demir-nikel-kobalt ile demirneodyum-bor gibi alaşımlarla çok yüksek çekimli mıknatıslar ve nikel-kobalt-titanyum bazlı süper alaşımlar ile alüminyumlityum alaşımlarıyla ileri hafif alaşımlar üretilebilmektedir. Çelikler plazma elektrolizi ile bor kaplanınca sertliği 10, dayanımı ise 7 kat artabilmektedir İleri seramikler ise başlıca saf oksitlerden (Alumina (Korund; Al 2 O 3 ), Zirkonyum (ZrO 2 ), Magnezya (MgO), Piroluzit (MgO 2 ), Berilya (BeO) ve oksit olmayan mineraller (sülfürler, nitratlar, boratlar, silikatlar) ile karbür bileşiklerinden (SiC, WC, Al 4 C 3, B 4 C, TiC, Fe 3 C) üretilmektedir. Sivas ta, bilimsel üretkenliği, rekabeti ve kaliteyi geliştirmek ve bölgemizin ve ülkemizin reel ihtiyaçlarını karşılamak için yeni üniversiteler kurulmalıdır. Sivas ta kurulan teknopark, en ileri düzeyde desteklenmeli ve geliştirilmelidir. Teknoparkın öncelikleri; ileri teknoloji yüksek standartlı malzeme üretimi, enerji sistemleri, yalıtım ürünleri, doğaltaş sağlamlaştırma ve ince levha kesim teknolojileri, nem almayan nitelikli alçı üretimi ve organik tarım teknolojileri şeklinde genişletilebilir. Özgüven ve yeni yatırımlar için, Teknoparkın imkan ve kabiliyetleri ile sonuçlanmış Ar-Ge ve inovasyon (yenilikçilik) çalışmaları kamuoyuyla paylaşılmalıdır. Dünyanın ilk ve en önemli teknoparkı olan ABD deki Silikon Vadisi gibi, ülkemizde de benzer bir teknoparkın İstanbul da kurulması planlanmaktadır. Sivas ta ise Kızılırmak ın geçtiği tüm illerin paydaş olabileceği ve önceliklerinin bölgesel ihtiyaçlara göre belirleneceği bir Kızılırmak Vadisi Teknoparkı kurulabilir. Sivas ta üretim ve istihdam kapasitelerine göre altyapıları hazırlanmış farklı kapasiteli organize sanayi bölgeleri ve ihtisas organize sanayi bölgeleri kurulmalıdır. Güneş tarlaları için uygun araziler tahsis edilmeli ve yatırımlar desteklenmelidir. Yatırımlar için verilen teşvik ve destekler, sıradan ürünler ve sistem kurulumlarından ziyade nitelikli malzeme ve teknoloji üretimine yönelik olarak sağlanmalıdır. Sanayinin ihtiyacı olan yüksek standartlı nanoteknolojik malzemeler için Ar-Ge, inovasyon, fizibilite, yatırım ve pazarlama danışma birimleri kurulmalıdır. Buluş, Keşif ve İcat Değerlendirme Kuru- 55

lu oluşturulmalıdır. Bu kurul; konusunda uzman bilim insanları ve teknokratlardan oluşturulmalı ve gerektiğinde toplanarak patentli veya patentsiz tüm müracaatları değerlendirmelidir. Uygulanabilir olanları yetkili ve ilgili merciler ile yatırımcılara sunmalıdır. Üretilecek metalurjik malzemelerin test edilebileceği bir Metalografi Laboratuvarı kurulmalıdır. Yüksek standartlı eksantrik kam mili, lens ve optik malzeme üreten tesisler gibi yeni öncü yatırımlar planlanmalıdır. Sivas soğuk iklim şartlarıyla binalarda kullanılabilecek yeni izolasyon ürünlerinin test edilebileceği doğal bir ortama sahiptir. Bu nedenle soğuğun avantaja dönüşebileceği Sivas ta, ısı ve ses yalıtımı sağlayan izolasyon ve mantolama ürünlerine yönelik ileri teknolojide yeni tesisler kurulmalıdır. Bu ürünler; taş yünü, vakumlu yalıtım paneli, polistren köpük levha (XPS/foamboard; fombort) ve ses yalıtım camları şeklinde çeşitlendirilebilir. Sivas ta üretilecek ileri teknoloji yalıtım ürünleri, dünya pazarlarına hitap edebilecek standart ve kapasitede olmalıdır. Bu kapsamda eşdeğer ısıl geçirgenliklere sahip olan (Davraz vd., 2010); en az 225 mm lik perlit paneller veya 200 mm lik taşyünü panelleri veya 175 mm kalınlığında nitelikli fombortlar (XPS) veya 25 mm lik vakumlu yalıtım panelleri üretilmelidir. Perlit; genleştirilmiş 1-2mm lik perlit agregalarından, taşyünü; ergitilmiş bazalt, andezit veya diyatomitin püskürtülerek lif haline getirilip bakalitle karıştırılmasından, fombort; petrol kökenli polistrenden (PS; (C 8 H 8 )n), vakumlu yalıtım paneli ise; ısıl işlemden geçirilmiş silisten üretilmektedir. Türkiye, Almanya ya göre 100 m 2 lik bir konutun ısıtılmasında; yetersiz mantolama ve izolasyondan dolayı yaklaşık 6 kat daha fazla doğal gaz tüketmektedir (Almanya da binaların mantolanmasında çoğunlukla 200 mm ve daha kalın fombort levhalar kullanmaktadır). Sivas yöresinde; güneşin ışınım süresi ve şiddetine göre güneş enerjisi, rüzgar oluşumu ve esiş hızına göre ise rüzgar enerjisi için önemli bir potansiyel bulunmaktadır. Bunların yanında Sivas, hayvansal kökenli biyokütle enerjisi (biyomas/biyogaz enerjisi) için de geliştirilmesi gereken önemli bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyeller kullanılarak güneş, rüzgar ve biyokütle enerji sistemlerinin malzeme üretimine yönelik tesisler kurulmalı, ileri teknolojiler kullanılarak yeni güneş, rüzgar ve biyokütle enerji santralleri planlanmalıdır. Kızılırmak Düzenleme Projesi; Sivas ın tarihi eserleriyle bütünleşen, kapsamlı, görkemli, fonksiyonel ve Aksu gibi model bir proje şeklinde uygulanmalıdır. Bu proje, Paris i Paris yapan Sen Nehri dir sözü gibi Sivas ı tamamlayan Kızılırmak tır vurgusuyla markalaşabilir. Kızılırmak suyunun arıtılması planlanmalıdır. Bunun için güneş enerjisiyle buharlaşma-yoğuşma teknolojisi önerilmektedir. Kaynağı Sivas olan ve Sivas tan geçen diğer akarsuların da kirletilmeden il dışına aktarılması sağlanmalıdır. Katı atık-çöp geri dönüşüm tesisi kurulması; ileri teknoloji ve güneş enerjisi kullanılarak planlanmalıdır. Merkezi bir alanda uygulanacak bu yöntemle çöplerin %80 oranlarında geri kazanılabileceği değerlendirilmektedir. Ayrıca, çöp deponi alanlarında oluşan metan gazının enerji kaynağı olarak kullanılabilmesine yönelik olarak yüksek kontrollü ve çevreye uyumlu projeler geliştirilmelidir. Teknoloji üretimine yönelik tüm yatırımlar ve Ar-Ge çalışmaları öncelikli olarak desteklenmelidir. Uluslar arası anlaşmalar gereği ülkemizin katkı koyduğu tüm birlik ve organizasyonlara ait fonlardan en üst düzeyde yararlanılmalıdır. Bunun için; Ticaret ve Sanayi Odası bünyesinde Finansal Destek Danışma Birimi oluşturulmalıdır. 56

3.6. Şehirsel Dönüşüm ve Gelişime Yönelik Ö Öneriler Sivas ın şehirsel dönüşümüne (kentsel dönüşümüne) yönelik öneriler aşağıda verilmiştir. Sivas ta tarih ve kültür değerlerini ve bunlara ait restorasyon projelerini esas alan, fonksiyonel ve rahat yaşam alanları olan, trafik ve diğer çevre problemleri oluşmayan, bol yeşil alanlı ve kamuoyu destekli kalıcı imar planları uygulanmalıdır. Kalıcı imar planları için referandum düşünülmelidir. Sivas ın temel çevre sorunu trafik olarak görülmektedir. Bu kapsamda; büyük alış veriş merkezlerinin, sosyal ve sportif merkezlerin, şehir dışındaki alternatif yerleşim bölgelerinde planlanması kaçınılmazdır. Sivas Kimliği kapsamında tarihi eserlerin yazı yazılarak kirletilmesi de oldukça önemli bir sorun olarak değerlendirilmeli ve ivedilikle çözülmelidir. Selçuklu ve Osmanlı kültürünü yaşatıp, gelecek nesillere taşıyabilmek için; günümüze miras kalan eserler itinayla korunmalı ve Sivas a özgü doğaltaşlarla aynı mimaride müze, kütüphane, kamu binası gibi yeni yapılar tasarlanmalıdır. Selçuklu ve Osmanlı mimarisiyle Sivas ın uygun kesimlerinde, kesme doğaltaşlarla görkemli tatlı su çeşmeleri ve köprüler önerilmektedir. Sivas taki tarihi eserlerde çoğunlukla traverten, kireçtaşı ve mermerler kullanılmış olup, restorasyonlarda aslına uygun doğaltaşların kullanılmasına dikkat edilmeli, farklı malzeme kullanılmasına kesinlikle izin verilmemelidir. Bu kapsamda taş işleme sanatı geliştirilmeli ve nitelikli taş ustaları yetiştirilmelidir. Şehir merkezinde, tarihi ve kültürel görüntü bütünlüğünü sağlamak için, mevcut bazı yapılara travertenlerle giydirme/kaplama yapılabilir. Öncelikli olarak önemli bir Osmanlı eseri olan Valilik Binası nın son katına travertenlerle giydirme/kaplama yapılması önerilmektedir. Şehir merkezinde bulunan 150-200 yıllık Osmanlı Konakları nın restorasyonları ve çevre düzenlemeleri öncelikli olarak tamamlanmalıdır. Osmanlı Konakları nın yoğun olduğu Kale çevresi, Bezirci ve Akdeğirmen-Höllüklük Caddesi gibi kesimlerde, restorasyonlar otantik sokak bütünlüğüyle birlikte projelendirilmelidir. Sivas Kalesi ne, Selçuklu mimarisiyle traverten kesme taşlardan bir seyir kulesi planlanabilir. Bu kulenin 10 m yüksekliğinde, 5-6 m çapında ve döner-yürüyüş yoluyla çıkılabilecek şekilde yapılması önerilmektedir. Sivas ın doğu, batı ve güney girişlerine Selçuklu ve Osmanlı mimarilerine uygun büyük giriş kapılarının yapılması Tarih ve Kültür Şehri algısına büyük katkı sağlayacaktır. Sivas şehir merkezinde; 8 köklü medeniyete ait tarihi ve kültürel yapıları ve Romalılar dan kalan ikisi iç kale, biri ise dış kale olmak üzere toplam üç ayrı kale surlarını (Sebastia Şehri) gün yüzüne çıkartacak büyük bir restorasyon, otantik düzenleme ve yeşillendirme projesi önerilmektedir (Şekil 7 ve 8). Medeniyetler Parkı olarak tanımlanabilecek bu büyük restorasyon alanı, imar uygulamasıyla birlikte aşamalı olarak iki etapta düzenlenebilir. Restorasyon ve imarlaşma sürecinin tercihen 2023 yılında başlatılması önerilmektedir. 1. etapta 2053 yılına kadar, 2. etapta ise 2053 ten 2071 yılına kadar tedrici bir imar planı uygulanmasının uygun olacağı değerlendirilmektedir. Bu dönemlerde mevcut güncel yapılar ekonomik ömrünü tamamladıktan sonra tedrici olarak kamulaştırılmalı ve plan dışı yeni yapılaşmalara izin verilmemelidir. 1. etap restorasyon alanı; iç kaleleri ve Pulur Tepe yi içine alan ve Kale Camii merkez olmak üzere yaklaşık 850 m yarıçapındaki kesimi, 2. etap restorasyon alanı ise; dış kale sınırlarına kadar genişleyen kuşak alanı kapsayacak 57

Şekil 7- Sivas şehir merkezinde, Romalılar Dönemi nde yapılmış olan ve günümüzde ka- lıntısı bulunamayan iç ve dış kaleler ile kale kapılarının uydu fotoğrafı üzerindeki plan görünümleri (Evliya Çelebi, 1630-1680; Gabriel, 1934; Ceylan, 1988 ve Google Inc., 2015 ten düzenlenmiştir). Şekil 8- Sivas şehir merkezinde, kalıntısı bulunamayan iç ve dış kaleler ile kale kapılarının sokak haritası üzerindeki plan görünümleri (Evliya Çelebi, 1630-1680; Gabriel, 1934; Ceylan, 1988 ve Google Inc., 2015 ten düzenlenmiştir). 58

şekilde planlanabilir (Şekil 9). İç kalelerin biri Toprak Kale yi içine alan kesimde bulunup Yukarı Kale (Tahta Kale) olarak, diğeri ise merkezdeki medreselerin bulunduğu kesimde bulunup Aşağı Kale (Eski Kale) olarak anılmaktadır Dış Kale olarak adlandırılan kalenin sınırları ise; doğuda Kepçeli-Aksu, kuzeyde Temeltepe, batıda Pünzürük Deresi ve güneyde ise demiryoluna kadar uzanmaktadır (Evliya Çelebi, 1630-1680; Gabriel, 1934; Sevgen, 1959; Ceylan, 1988; Pala, 1997; Danişment, 2007, Akbulut, 2009) Sivas ın Dış Kale Surları nda bulunan ve Osmanlı Dönemi nde de kullanılan 6 Kapısı (Evliya Çelebi, 1630-1680; Gabriel, 1934; Zıllıoğlu, 1976; Ceylan, 1988; Pala, 1997; Danişment, 2007) restore edilip düzenlenmelidir. Sivas ın 6 Kapısı; (1) Salpur Kapı (Niksar kapı), (2) Dağyolu Kapı, (3) Kayseri Kapı, (4) Palas Kapı (Harput- Bağdat Kapı), (5) Tokmak Kapı (Erzurum Kapı) ve (6) Cancun Kapı (Karahisar Kapı) olarak isimlendirilmektedir. Medeniyetler Parkı için önerilen restorasyon alanının sınırlarına, kamuoyu desteğinin devamlılığı için projeyi anlatan büyük ve görkemli anıt dikilitaşların yapılması ve Dış Kale nin 6 kapısının restore edilerek kullanıma açılması önerilmektedir. 1. etap restorasyon alanının sınırlarına Sivas ta iz bırakan 8 büyük medeniyeti özgün simgeleriyle temsil edecek 8 anıt dikilitaşın yapılması uygun olacaktır. Medeniyetler Parkı içerisinde önemli gömülü eserlerin bulunduğu değerlendirilen; Cıbıllar Parkı, Ulu Cami-Toprak Kale arası, Meydan Cami-Meydan Hamamı yöresi, Numune Hastanesi-Temeltepe arası ve Pulur Tepe yöresi öncelikli arkeolojik kazı alanları olarak önerilmektedir. Medeniyetler Parkı içerisinde, Selçuklu ve Osmanlı mimarisiyle kesme doğaltaşlardan simgeleşmiş ürünlerin veya maketlerinin teşhir edilebileceği, kervansaray şeklinde büyük bir külliyenin yapılması önerilmektedir. Sivas Külliyesi olarak adlandırılması önerilen bu külliyenin, Sivas mutfağını ve el sanatlarını otantik bir ortamda yansıtıp marka şehir olarak büyük bir ilgi uyandıracağı öngörülmektedir. Şekil 9- Sivas şehir merkezinde kaleleri içine alan ve Medeniyetler Parkı adıyla iki etaplı restorasyonu önerilen alanın sokak haritası üzerindeki plan görünümü (Evliya Çelebi, 1630-1680; Gabriel, 1934; Ceylan, 1988 ve Google Inc., 2015 ten d düzenlenmiştir). 59

Dünyanın birçok önemli kültür ve medeniyetine ev sahipliği yapmış olan Sivas ın alternatif yeni bir şehirleşme bölgesinde Dünya Tarih Kültür ve Medeniyetler Bahçesi adıyla bir mega müze bahçenin kurulması önerilmektedir. Dünya Tarih Kültür ve Medeniyetler Bahçesi, dünyada bir ilk uygulama olarak; 16 Büyük Türk Devleti başta olmak üzere, tarihte etkili olmuş tüm kültür ve medeniyetlerin sergilendiği, bunlara ait örnek kitabelerin, model eserlerin bulunduğu ve olabildiğince özgün flora ve fauna (bitki ve hayvan) topluluklarının temsil edildiği bir mega müze bahçe olarak planlanmalıdır. Bu mega müze bahçe içerisinde; Osmanlı Lale Bahçeleri, Babil Asma Bahçeleri, Hevsel Antik Tarım Bahçeleri ve diğer özgün bahçelerle birlikte Medeniyetler Medresesi adıyla eğitim ve sunumların yapılabileceği bir medresenin yapılması da önerilmektedir. Bu medrese; tarihten gelen büyük bir tecrübe birikimiyle insanlığın geleceğine daha iyi yön verilebilmesi için; kültür ve medeniyetlerin gelişim sürecini, ibret alınacak olayları, adalet ve ahlaki değerler ile insani ve manevi değerlerin ideal toplumların gelişmesindeki olumlu etkilerini yansıtabilecek misyonda hizmet verebilmelidir. İçerisinde restore edilmiş tarihi eserlerin, anıt dikilitaşların ve Sivas Külliyesi nin bulunduğu Medeniyetler Parkı ile içerisinde dünyanın önemli kültür ve medeniyetlerine ait model eserlerin, olabildiğince bunlara özgü ağaçların, çiçeklerin ve hayvanların sergilendiği bahçelerin ve Medeniyetler Medresesi nin bulunduğu Dünya Tarih Kültür ve Medeniyetler Bahçesi nin büyük ilgi uyandıracağı ve Sivas ın dünyanın en önemli marka şehirlerinden biri olmasına vesile olacağı öngörülmektedir. Medeniyetler Parkı ve Dünya Tarih Kültür ve Medeniyetler Bahçesi nin altından, taşıtlar için tünel geçitler ve yer altı otoparkları yapılmalı ve bu alanlar taşıt trafiğine kapatılmalıdır. Doğaltaşlarla yollar ve yürüyüş parkurları yapılmalı ve ulaşımda at, deve gibi binek hayvanları ile fayton ve koçu gibi ulaşım araçları kullanılmalıdır. Güvenliği ve kontrolü ise atlı emniyet birlikleri sağlamalıdır. Yer altında; kanalizasyon ve yağmur suyu drenaj kanalları tamamen ayrılmalı ve tünel şeklinde kablo nakil ve bakım kanalları oluşturulmalıdır. Toplu taşımacılık için planlanan raylı sistemler, mutlaka yer altında metro olarak yapılmalıdır. Günümüzde, modern ve sağlıklı şehir planlamalarında, tarihi ve nostaljik tramvay hatları dışında, ye rüstündeki raylı sistemlerin sökülüp yer altına alınması yönünde gelişen güçlü bir irade bulunmaktadır. Sivas ta büyük medeniyetlerin gün yüzüne çıkartılabilmesi, bunların rahat bir ortamda gezilebilmesi ve altyapı ağının verimli işletilebilmesi için şehir merkezi nüfusunun 500.000 sınırını geçmemesi, artan nüfusun ise kurulacak uydu şehirlere yönlendirilmesi önerilmektedir. Bunun için Sivas şehir merkezine uygun mesafelerde uydu şehirler planlanmalıdır. (Avcı vd., 1997; Ayaz, 2007) Jeolojik, jeomorfolojik ve coğrafik değerlendirmelere göre; ilk etapta 3 uydu şehir alanı önerilmektedir. (1) Sivas-Yıldızeli Arası (Sıcak Çermik Yöresi) Uydu Şehir Öneri Alanı (2) Sivas(Kovalı)-Ulaş Arası Uydu Şehir Öneri Alanı (3) Sivas(Kovalı)-Şarkışla Arası Uydu Şehir Öneri Alanı Uydu şehirler; kendi enerjisini üretebilen, çevre dostu yeşil evleri, fonksiyonel toplu kullanım merkezleri ve büyük yeşil alanları olacak şekilde planlanmalıdır. Ana ula- 60

şım yolları çevreye uyumlu ve en az 50 m genişliğinde olmalı ve her iki yakasında yeşil kuşak alanlar planlanmalıdır. Uydu şehirlerin altyapısında; kablo nakil ve bakım tünel kanalları oluşturulmalı ve kanalizasyon ile yağmursuyu drenaj hatları tamamen ayrılmalıdır. Su arıtma işlemleri az kirli ve çok kirli olmak üzere iki farklı tesiste gerçekleştirilmelidir. Binaların mutfak atık suları kanalizasyon şebekesinden tamamen ayrı bağlantılarla toplanıp yağmur sularıyla birlikte az kirli arıtma tesislerinde arıtılmalıdır. Bu şekilde içilebilir su kalitesinde daha kolay geri dönüşüm suyu elde edilebilecektir. Ayrıca, mutfak atık suları ve yağmursuları dinlendirilerek site yerleşkesi yeşil alanları ile park ve bahçe sulamalarında da doğrudan kullanılabilecektir. 3.7. Sürdürülebilir Kalkınmaya Yönelik Diğer Öneriler Bu kapsamdaki öneriler aşağıda verilmiştir. Sivas ın dağları, yaylaları, ovaları ve iklimi, özellikle tahıl tarımı, küçük ve büyük baş hayvancılığı, arıcılık, organik tavukçuluk ve diğer kanatlı hayvan yetiştiriciliği için oldukça elverişli olup, geliştirilmelidir. Sivas ilinin özellikle kuzey kesimlerinde kurulacak organik tavuk ve diğer kanatlı hayvan çiftlikleriyle Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi hastalığına sebep olan kenelerle önemli bir biyolojik mücadele ortamı da sağlanabilecektir. Eti ve yumurtasıyla yaygın pazarı olan hindi, kaz, ördek, bıldırcın ve deve kuşu gibi diğer kanatlı hayvanların doğal üretimleri de yaygınlaştırılmalıdır. Biyogaz üretme potansiyeli çok yüksek olan tavuk atıkları, diğer hayvansal atıklarla birlikte biyokütle enerjisi üretiminde kullanılmalıdır. Özel ve verimli bir ırk olan Kangal Koyunu, öne çıkarılarak desteklenmeli ve üretim çiftlikleri kurularak geliştirilmelidir. Kangal Köpeği yetiştiriciliği geliştirilmeli, hayvan sürülerinde çoban köpeği olarak kullanımları yaygınlaştırılmalı ve Kangal Köpekleri nin ana unsur olduğu özel bir hayvanat bahçesi kurulmalıdır. Ata sporumuz olan atçılığın geliştirilmesi, Tarih ve Kültür Şehri Sivas kimliğini tamamlayacak atlı turların yaygınlaştırılması ve gittikçe benimsenen atlı emniyet birliklerinin oluşturulabilmesi için At Üretim ve Eğitim Çiftlikleri geliştirilmelidir. Sivas ın hayvancılıkta ülkemizin sayılı merkezlerinden biri haline getirilebilmesi için altyapı hizmetleri verilmeli, cazip teşvik ve destekler sağlanmalı ve Cumhuriyet Üniversitesi bünyesindeki Veteriner Fakültesi geliştirilmelidir. Tarım arazilerinin birleştirilmesi projesi kararlılıkla uygulanmalı ve organik tarım yaygınlaştırılmalıdır. Bu kapsamda kamuoyu bilgilendirme çalışmaları hızlandırılmalıdır. Hayvansal atık enerji kaynakları, biyogazı alındıktan sonra kaliteli bir organik gübreye dönüşmekte olup organik tarımda gübre olarak kullanılmalıdır. 4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER Sürdürülebilir kalkınma toplumların, şehirlerin ve ülkelerin özgün değerlerinin keşfedilmesi, bunların yerinde ve zamanında yatırıma dönüştürülmesi ve geliştirilmesiyle mümkün olabilir. Medeniyetlerin gelişmesinde ve sürdürülebilir kalkınmada, insan faktöründen sonraki en önemli kaynak yer altı zenginlikleridir. Günümüze miras kalan tarih ve kültür değerlerinin en somut örnekleri bile doğaltaşlarla yapılmış eserlerden oluşmaktadır. Bu çalışmada Sultan Şehir Sivas ana 61

kimliğini kazanmış olan Sivas ımızın belirgin özellikleri, stratejik değerlere dönüştürülebilecek sabit değerleri ve geliştirilebilecek potansiyeli incelenerek alt şehir kimlikleri tanımlanmış ve sürdürülebilir kalkınması için önerilerde bulunulmuştur. Buna göre Sivas; (1) Maden Şehri Sivas, (2) Jeomiras Şehri Sivas, (3) Tarih ve Kültür Şehri Sivas ve (4) Bilim, Sanayi ve Teknoloji Şehri Sivas olarak güçlü bir marka şehir potansiyeli taşımaktadır. Sultan Şehir Sivas ta sürdürülebilir kalkınma önerilerinin gerçekleşmesine bağlı olarak; yer altı kaynaklarıyla ülkemizin ekonomisine ve istihdamına önemli katma değerler sağlayan, bilim, sanayi ve teknolojide büyük hamleler yaparak yüksek standartlı ileri teknoloji ürünü malzemeler üreten, dünyanın en önemli turizm merkezlerinden biri olan, organik tarım ve hayvancılıkta stratejik bir merkez haline gelen ve ülkemizin sürdürülebilir kalkınmasında yönlendirici olan öncü bir marka şehir hedefi öngörülmektedir. KATKI BELİRTME Bu çalışmanın hazırlanmasındaki önemli destek ve katkılarından dolayı Jeo. Yük. Müh. Sedat İnal a (MTA), Jeo. Yük. Müh. Murat Ünal a (MTA), Emine Sadıkoğlu na (MTA) ve emeği geçen herkese teşekkür ederim. DEĞİNİLEN BELGELER Akbulut, G. 2009. Sivas Şehri nin tarihi coğrafyası, Cumhuriyet Üniversitesi. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 35, Sayı 2, 212-222. Avcı, N. Cadoğlu, İ.F., Ayaz, M.E. 1997. Sivas Belediyesi mücavir alanı arazi kullanım potansiyeli ve su havzalarının korunması için öngörülen tedbirler, Su ve Çevre Sempozyumu 97 Bildiriler Kitabı, TMMOB JMO Genel Yay. No:46, İst. Şub. Yay. No: 1, s.309-319. Ayaz., M.E. 2002. Travertenlerde gözlenen morfolojik yapılar ve tabiat varlığı olarak önemleri, Cumhuriyet Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Seri A-Yerbilimleri (Yerbilimleri Dergisi) C. 19, S. 2, Sivas. Ayaz, M.E. 2003. Hacıali ve Karayün (Sivas) çevresinin jeolojisi ve doğal karbondioksit potansiyeli, Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, C.15, S.4, s.523-538. Ayaz, M.E. 2007. Kentsel gelişim alanlarında kullanılabilecek jeolojik verilerin kapsamı ve önemi, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni, sayı 3, Ankara, 21-22. Ayaz, M.E. 2013. Sivas yöresinin karmaşık jeolojik yapısına bağlı olarak gelişen önemli maden yatakları ve MTA nın Sivas yöresindeki yeni bulguları, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni, Sayı 16, Ankara, 65-87. Ayaz, M.E., Gökçe, A. 1998. Sivas kuzeybatısındaki Sıcak Çermik, Sarıkaya ve Uyuz Çermik traverten yataklarının jeolojisi ve oluşumu, Cumhuriyet Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Seri A-Yerbilimleri C.15, S.1, s.1-12. Ayaz, M.E., Atalay, Z. 2001. Sivas Tersiyer havzasında gelişen endüstriyel hammaddelerin dağılımları ve genel özellikleri, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni, S.1, Ankara, s.21-39. Ayaz, M.E., Şahin, M., Akıllı, N., Mercimek, S., Öncü, M.F. 2012. Sivas ilinin maden potansiyeli, MTA Orta Anadolu I. Bölge Müdürlüğü ve Sivas İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği Yayını (Güncellenmiş 2. Baskı), Sivas, 217 s. 62