Yayın No:1997-S9 İŞLENMİŞ GIDA ÜRÜNLERİ PİYASASI İHRACAT PAZAR ARAŞTIRMASI, I '.atüla Y GÜZEL ' ' Etüt SzEyNE^...âZSÛYGÛICAKIN Af aştırma Şubesi Uzman Yardımcısı İstanbul, Ekim 1997
ÖNSÖZ Asya Pasifik Ekonomik işbirliği (APEC) ve Avrupa Birliği'nin yanısıra dünyanın en büyük üçüncü ekonomik işbirliği örgütü Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması'na (NAFTA) üye olan Kanada, liberal bir dış ticaret politikası izlemesine ve kişi başına 19.439 US$ milli gelir düzeyinin yarattığı yüksek satmalma gücüne bağlı olarak yabancı ihracatçılar açısından önemli ve istikrarlı bir pazardır. Kanada'nm uluslararası ticari arenada, potansiyel gıda ihracatçıları açısından çekiciliğini artıran diğer önemli bir husus, ülke sanayinin daha çok sınai makina ve ekipman üretimine dayanması, tarım kesiminin toplam Gayri Safi Milli Hasıla içerisindeki göreceli payının az olması ve ülke ithalatı içerisinde tarımsal ürün payının giderek artmasıdır. Bu husus, gıda ürünleri itibariyle Türkiye'nin Kanada'ya iihracatım artırması açısından önem kazanmaktadır. İhracatımızın artırılması ve ihraç ürünlerimize yeni pazar olanakları sağlanması amacıyla Odamızca Montreal ve Toronto'daki saha araştırmalarını da kapsayan çalışmalar sonucunda "Kanada İşlenmiş Gıda Ürünleri Piyasası İhracat Pazar Araştırması" hazırlanmıştır. Elinizdeki bu kitap, Türk ihracatçı firmalarının Kanada Gıda Sanayi ve Pazarı hakkında bilgilendirilmeyi ve piyasaya girişte dikkat edilmesi gereken hususlar hakkında uyarmayı; tüketici tercihleri, dağıtım kanalları vb. piyasanın yapısına ilişkin temel konularda bir referans kaynağı olmayı amaçlamaktadır. Bu çalışma, ayrıca, gıda ürünleri ticaretinde iç piyasaya İlişkin yasal düzenlemelere ve bu kapsamda etiketleme, paketleme ve sağlık düzenlemelerine yer vererek gerek ihracatçılarımızın gerekse ihracata dönük mal üreten firmalarımızın gıda ve ürün standartlarına uygun mal temin etmelerine yardımcı olmak amacıyla hazırlanmış bulunmaktadır.
ilgili çalışmanın başta üyelerimiz olmak üzere tüm üretici ve ihracatçı kesime, konu ile ilgili kurum ve kuruluşlara yararlı olmasını dilerken, araştırmanın hazırlanmasında katkısı bulunan T.C. Ottawa Ticaret Başmüşavir Yardımcısı Kadir BaFa; Türkiye-Kanada Ticaret ve Sanayi Odası Konseyi Başkanı Emin Battika'ya; Türk-Kanada İş Konseyi Başkanı Ali Bükeye ve Başkan Yardımcısı Zeki Kılıçla şükranlarımı sunar; çalışmayı hazırlayan Odamız ekibine de teşekkür ederim. Prof.Dr.İsmail Özaslan Genel Sekreter
İÇİNDEKİLER Sayfa No: AMAÇ VE YÖNTEM YÖNETİCİ ÖZETİ KANADA'NIN SOSYO-EKONOMİK YAPISINA İLİŞKİN GÖSTERGELER 1. ÜLKE HAKKINDA GENEL BİLGİLER 21 1.1. COĞRAFYA VE İKLİM 21 1.2. NÜFUS VE DEMOGRAFİK YAPI 24 1.3. SİYASAL TARİH 27 1.4. YÖNETİM ŞEKLİ VE HUKUK DÜZENİ 29 2. EKONOMİK YAPI VE MEVZUAT 31 2.1. GENEL EKONOMİK DURUM 31 2.2. DIŞ TİCARET DÜZENLEMELERİ 38 2.2.1. Gümrük Tarife Sistemi 38 2.2.2. Gümrük Tarife Oranlarmm Belirlemnesi 39 2.2.3. İthalat Üzerinden Alman Diğer Vergiler 40 2.2.4. İthalat Lisansı ve Döviz Kuru Düzenlemeleri 41 2.2.5. Ödeme Yöntemleri 43 2.3. YABANCI SERMAYE DÜZENLEMELERİ 43 2.3.1. Yabancı Sermaye Kısıtlamaları 44 2.3.2. Sermaye ve Kazançların Transferi 45 3. KANADA GIDA SANAYİ 46 3.1. SANAYİNİN YAPISI VE TÜKETİM EĞİLİMİ 46 3.2. SANAYİNİN GELİŞİMİ 47 4. KANADA GIDA ÜRÜNLERİ PİYASASI 51 4.1. PİYASA YAPISI HAKKINDA GENEL BİLGİLER 51 4.1.1. Piyasaya Giriş 51 4.1.2. Tüketici Profili ve Tercihleri 55 4.1.3. Dağıtım (Pazarlama) Kanalları 56 4.1.4. Perakende Aşamasındaki Pazarlama Kanalları 61 4.1.5. Ürün Tanıtımı ve Pazar Geliştirme 62
4.1.6. Fiyatlama Politikası ve Ortalama Kar Marjı 63 4.1.7. Ödeme Yöntemleri 64 4.1.8. Nakliye 65 4.1.9. Barkodlar 65 4.1.10. Etiketleme 66 4.1.11. Ambalajlama ve Paketleme 67 4.1.12. Tamtım 69 4.1.13. Piyasaya En Uygun Giriş Yolu 69 4.1.14. Hedef Tüketici Kitlesi ve Satış Birimleri 70 4.1.15. Gıda İthalatında Yaşanan Sorunlar 70 4.2. SEÇİLMİŞ MALLAR İTİBARİYLE KANADA PİYASASI 71 4.2.1. Şeker ve Kakaolu Mamuller 71 4.2.1.1. Ürünün Tanıtımı 71 4.2.1.2. Sanayinin Gelişimi: Üretim, Tüketim, Katma Değer, Büyüme Hızı, İstihdam ve Ücretler 72 4.2.1.3. İthalatın Mal ve Ülke Grupları İtibariyle Dağılımı ve Değişimi 74 4.2.1.4. İhracatın GeUşimi 80 4.2.1.5. Türkiye'nin Kanada'ya İhracatı 80 4.2.1.6. Kanada'da Şekerli ve Kakaolu Mamullerin Ticaretine ve İç Piyasaya İlişkin Düzenlemeler 81 4.2.1.7. Türkiyenin Şekerli ve Kakaolu Mamul Sanayi 84 4.2.1.7.1. Üretim 84 4.2.1.7.2. İhracat 85 4.2.1.7.3. İthalat 86 4.2.1.8. Genel Değerlendirme 87 4.2.2. Kuru Meyve ve Kuruyemiş 88 4.2.2.1. Ürünün Tanıtımı 88 4.2.2.2. Sanayinin Gelişimi: Üretim, Tüketim, Katma Değer, Büyüme Hızı, İstihdam ve Ücretler 89 4.2.2.3. İthalatın Mal ve Ülke Grupları İtibariyle Dağılımı ve Değişimi 91 4.2.2.4. İhracatın Gelişimi 95 4.2.2.5. Türkiye'nin Kanada'ya İhracatı 95
4.2.2.6. Kum Meyve ve Kuruyemiş Ticaretine ve İç Piyasaya İlişkin Düzenlemeler 96 4.2.2.7. Türkiye'de Kuruyemiş ve Kabuklu Yemiş İmalatı ve Dış Ticareti 99 4.2.2.7.1. Üretim 99 4.2.2.7.2. İhracat 101 4.2.2.8. Türkiye'nin Kuruyemiş İhracatında Yaşanan Başhca Sorunlar 103 4.2.2.9. Genel Değerlendirme 107 4.2.3. Baklagiller 108 4.2.3.1. Ürünün Tanıtımı 108 4.2.3.2. İthalatın Mal ve Ülke Grupları İtibariyle Dağılımı 109 4.2.3.3. İhracatın Gelişimi 112 4.2.3.4. Türkiye'nin Kanada'ya İhracatı 112 4.2.3.5. Kanada'da Baklagiller Ticaretine ve İç Piyasaya İlişkin Düzenlemeler 113 4.2.3.6. Türkiye'de Baklagiller Üretimi ve Dış Ticareti. 114 4.2.3.6.1. Üretirii 114 4.2.3.6.2. İhracat 115 4.2.3.7. Genel Değerlendirme 117 5. GIDA ÜRÜNLERİNE İLİŞKİN YASAL DÜZENLEMELER 117 5.1. GIDA ÜRÜNLERİNİN ETİKETLENDİRİLMESİ 118 5.1.1. Gıda Ürünlerinin Etiketlendinİmesi İle İlgili Federal Kuruluşlar 119 5.1.2. Gıda Ürünleri Etiketlerinin Tetkiki 120 5.1.3. Gıda Ürünlerinin Etiketlendirilmesi ve Paketlenmesine İHşkin Yasal Düzenlemeler ve Standartlar 120 5.1.3.1. Genel Düzenlemeler 121 5.1.3.2. İki Dilde Yazım Kuralları 121 5.1.3.3. Etiketlemeye İlişkin Eyalet Bazındaki Düzenlemeler 122 5.1.3.4. Ürünün Genel İsmi 122 5.1.3.5. Kısaltmalar 123
5.1.3.6. Net Metrik Miktar 123 5.1.3.7. Kanada Ölçü Birimi 126 5.1.3.8. Kalite 127 5.1.3.9. İsim ve Adres 127 5.1.3.10. İçindekiler Listesi 128 5.1.3.11. İçindekiler ve Bunlarm Bileşimi 129 5.1.3.12. Dayanıklılık Süresi 130 5.1.3.13. Etikette Gösterilmesi Zorunlu Diğer Bilgiler 132 5.1.3.14. Standart Ambalaj Boyutu 133 5.1.3.15. Fümigasyon ve Işınlama 133 5.1.3.16. Nakliye Ambalaj larmm Etiketleri 13 5 5.1.3.17. Deneme Amacıyla Piyasaya Sürülen Gıda Ürünleri (Test Market Food Products) 135 5.1.3.18. Geçici Pazarlama Yetki Mektubu 136 5.1.3.19. Besin Değerinin Etiketlendirilmesi 137 5.2. İŞLENMİŞ MEYVE VE SEBZE İTHALATINA İLİŞKİN DÜZENLEMELER 141 5.3. KANADA SAĞLIK BAKANLIĞI'NIN GIDALARIN MİKROBİYOLOJİK GÜVENLİĞİNE VE GENEL TEMİZLİĞİNE İLİŞKİN STANDARTLARI VE UYGULAMAYA İLİŞKİN KARARLARI 144 5.4. GIDA ÜRÜNLERİNİN ETİKETLENDİRİLMESİNE İLİŞKİN CODEX DÜZENLEMELERİ 148 5.5. GIDA DENETLEME SİSTEMİ(FOOD INSPECTION SYSTEM) 151 EK 1 : TARIM VE TARIMSAL GIDA BAKANLIĞININ GIDA ÜRÜNLERİNİN ETİKETLENMESİNE İLİŞKİN HİZMET BİRİMLERİ 152 6. İŞADAMLARI İÇİN YARARLI BİLGİLER 155 6.1. ÜLKEYE GİDİŞ 155 6.1.1. Nasıl Gidilir"? 155 6.1.2. Ne Zaman Gidilir? 156 6.1.3. Pasaport ve Vize İşlemleri 156 6.1.4. Yolcular İçin Gümrük Kontrolü 157
6.2. GÜNLÜK YAŞAM 157 6.2.1. İklim ve Uygun Giysi 157 6.2.2. Yerel Ulaşun 158 6.2.3. İş Saatleri ve Tatiller 158 6.2.4. Haberleşme 159 6.2.5. Diğer Yararlı Bilgiler 160 6.3. YARARLI ADRESLER 161 6.3.1. Türkiye Temsilciliği 161 6.3.2. Resmi Daireler ve Kurumlar 162 6.3.3. Kanada Ticaret Odaları 166 6.3.4. Kanada Ticareti Geliştirme Kuruluşları 167 6.3.5. Mesleki Kuruluşlar 167 6.3.6. Kanada Hükümetine Bağlı Satmalına Ofisleri 168 6.3.7. Finans Kuruluşları 170 6.3.7.1. Başlıca Ticari Bankalar 170 6.3.7.2. Borsalar 171 6.3.7.3. Sigorta Şirketleri 172 6.3.8. Başlıca Medya Kuruluşları 173 6.3.8.1. Gazeteler 173 6.3.8.2. Başlıca Radyo ve Televizyon Kuruluşları 174 6.3.9. Pazar Araştırma Kurumları 174 6.3.10. Ticaret Fuarları 175 6.3.11. Gümrük Komisyoncuları 176 6.3.12. Oteller 177 EK 2 : SAHA ARAŞTIRMALARI SIRASINDA GÖRÜŞÜLEN KİŞİ VE KURULUŞLAR 180 EK 3 : SAHA ARAŞTIRMALARI SIRASINDA GÖRÜŞÜLEN GIDA FİRMALARI VE YETKİLİLERİ 183 KAYNAKÇA 187
AMAÇ VE YÖNTEM Odamız tarafından 1980'li yılların başından itibaren, Türk ihraç ürünleri için potansiyel pazarların belirlenmesi veya mevcut dış pazarlarda yaşanan sorunların tespit edilerek daha farklı ürün yelpazesi ile pazar payının artırılması amacıyla ihracat Pazar Araştırmaları kapsamında çeşitli dış pazarlar tetkik edilmektedir. Ancak, özellikle geniş bir ithalat ve ihracat hacminin olduğu belli başlı sanayileşmiş ülkelere yönelik incelemelerde, tüm sektörler itibariyle dış pazar analizinin tam anlamıyla mümkün olmadığı dikkate alınarak incelemelerin ürün ve sektör bazında gerçekleştirilmesinin kısa vadede ihracatçılarımız açısından daha etkin sonuçlar vereceği dikkate alınmış; bu gelişmelerin ışığı altında Kanada ile ilgili mevcut çalışma, Türk ihracatçıları için Kanada gıda sektöründeki potansiyel gözönüne alınarak bu sektöre yönelik olarak gerçekleştirilmiştir. Araştırma, masabaşı ve saha çalışmaları olmak üzere başlıca iki aşamada gerçekleştirilmiş, son aşamada elde edilen yazılı dokümanlar ve görsel bilgiler değerlendirilerek ilgili çalışma hazırlanmıştır. Masabaşı çalışmaları sırasında öncelikle Türkiye'deki Kanada Büyükelçiliği ve Kanada'daki Türk Büyükelçiliği ile temasa geçilerek Türkiye'nin Kanada'ya ihraç ettiği başlıca gıda ürünleri ve Kanada'nın ithlatım yaptığı gıda ürünleri hakkında bilgi edinilmiş; elde edilen istatistiki veriler T.C.Ottawa Ticaret Müşavirliğimizin görüşleri de dikkate alınarak değerlendirilmiş ve saha çalışmaları sırasında öncelikle incelenmesi gereken ürün grupları tespit edilmiştir. Yine masabaşı çalışmaları sırasında Kanada Sağlık Bakanlığı, Tarım ve Tarımsal Gıda Bakanlığı, Ticareti Geliştirme Merkezi ile yazışmalarda bulunarak gıda ürünlerinin ithalatına ve iç piyasaya ilişkin yasal düzenlemeler, standartlar ve sektör raporları hakkında bilgi talep edilmiştir.
Saha araştırmaları sırasında, 1997 yılında Montreal'de kurulan "Türk-Kanada Sanayi ve Ticaret Odası Konseyi"nin; 1994 yılında ise Toronto'da kurulan "Türk-Kanada İş konseyi"nin organizasyonu altında, konu ile ilgili çeşitli gıda ürünleri ithalatçısı ve toptancısı firmalar ile temasa geçilmiş, ilgili firmalardan bu ürünleri itibariyle iç piyasadaki üretim ve tüketim profili, tüketici tercihleri, dağıtım kanalları, etiketleme ve paketleme standartları, sağlık düzenlemeleri, Türk firmalarının Kanada pazarında rekabet edebilirliği ve piyasaya girişte karşılaştıkları zorluklar hakkında bilgi edinilmiş; özel ve kamu sektörü kuruluşları ve birlikleri ile yapılan görüşmeler sırasında gümrük düzenlemeleri, etiketleme ve paketleme düzenlemeleri, gıda ürünlerine ilişkin sağlık düzenlemeleri ve dış ticaret hakkında bilgi edinilmiş ve kaynak toplanmıştır. Gerek masabaşı çalışmaları gerekse saha çalışmaları sırasında toplanmış bulunan tüm bilgi ve veriler yeniden gözden geçirilerek raporun yazımı gerçekleştirilmiştir.
YÖNETİCİ ÖZETİ 9.9 milyon kilometrekare yüzölçümü ile dünyanm ikinci en büyük ülkesi olan,ve kişi basma yaklaşık 20.000 US$ milli gelir düzeyi ile G-7 ülkeleri arasında üçüncü sırada yeralan Kanada,, ekonomik ve istikrarlı bir pazar olmasının yanısıra, etnik yapıdaki çeşitliliğe bağlı olarak ihracatçılar açısından oldukça önemli bir pazardır. 1996 yılı itibariyle 30.1 kişi olan ülke nüfusunun ağırlıklı olarak göçmenlerden oluşması, gıda mallarına yönelik talepte farklılık yaratarak tüm dünyadan çeşitli firmaların Kanada gıda sektörüne girmesine olanak sağlamaktadır. Özellikle baklagiller, şekerli ve kakaolu mamuller ve işlenmiş meyve-sebze ürünleri bakımından büyük bir potansiyelin olduğu Kanada piyasası Türk firmaları açısından da oldukça önem kazanmaktadır. Bu piyasaya girmek isteyen Türk firmalarının dikkat etmeleri gereken başlıca hususlar aşağıda özetlenmektedir: Ülke nüfusu ağırlıkh olarak Montreal (3.127.242 kişi), Toronto (3.893.046 kişi) ve Vancouver'da (1.602.502 kişi) toplandığı için ülkenin diğer illerine dağıtım genellikle bu üç ilden yapılmaktadır. Dolayısıyla Kanada'ya ihracat yapmak isteyen Türk firmalarının doğrudan bu illerdeki toptancı ve/veya perakendeci kesime mal sunarak nihai tüketiciye ulaşmaları önerilmektedir. Türk firmalarının ilk başta etnik marketlere yönelik olarak mal sunumuna gitmeleri ileride piyasa paylarının artırılması açısından da önem kazanmaktadır. Mevcut durumda, Türk gıda ürünleri daha çok bu tür marketlerde tüketime sunulmaktadır. Kanada piyasası, ülke nüfusunun azlığına bağlı olarak ihracatçılar tarafından küçük bir pazar olarak değerlendirilebilmektedir. Ancak Kanadalı ithalatçıların arzın sürekliliğine önem verdikleri ve gittikçe büyüyen bir gıda piyasasının mevcudiyeti gözönüne alınırsa bu
pazarda yeterli güveni tesis eden Türk firmalarının uzun vadeli olarak bu piyasaya mal göndermeleri de mümkün olacaktır. Ancak bunun için Türk firmalarının ürün çeşitlemesine gitmeleri, herzaman için sipaıiş miktarını karşılayabilecek bir konumda olmaları, kaliteli ve uygun fiyatardan mal temin etmeleri gerekmektedir. Kanadalı iş adamları ile gerek ilk iş bağlantısının kurulması gerekse ilişkilerin uzun vadede sürdürülmesi açısından Türk firmalarının gelen teklifleri ve soruları ivedi olarak cevaplaması; Türkiye ile Kanada arasındaki zaman farkı dikkate alarak faks ile haberleşmenin sağlanması ve faks makinasmm her zaman açık tutulması; siparişe uygun ve zamanında mal gönderilmesi; dünya ürün piyasalarındaki veya ülke içerisindeki fiyat dalgalanmalarının, nievcut siparişin daha ileri bir vadeye ertelenmesi veya daha yüksek fiyat talebinde bulunulması yolu ile Kanadalı ithalatçıya yansıtılmaması gerekmektedir. Paketlemeye ve Etiketlemeye özel bir önemin verildiği Kanada piyasasında bu standartlara uygun olarak mal sevketmeyen Türk firmalarının gümrük aşamasında malları kabul görmeyebilmektedir. Kanada'da paketleme ve etiketlemeye ilişkin yasal düzenlemeler. Tarım ve Gıda Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Sanayi Bakanlığı^nm yetkisi altında olup konu ile ilgli ajn'intılı açıklama 5. bölümde yeralmaktadır. Kanadalı firmaların önem verdiği diğer bir husus ise ürünlerin uygun ambalajlarda, kalitesinin bozulmadan, sağlık şartlarına uygun olarak sevkedilmesidir. Piyasada yapılan incelemelerimiz sırasında kimi zaman ihracatçıların düşük fiyat teklifi verebilmek amacıyla ambalaj malzemelerinden tasarruf etmeye çalıştıkları; sonuç olarak uygun bir şekilde ambalajlanmayan ürünlerin nakliye sırasında bozulduğu ifade edilmiştir. Böyle bir durum ise daha ilk başta o firmanın piyasadaki imajını olumsuz etkileyerek ileride piyasa giriş şansını düşürmektedir.
%öitts-arttşı"' ;:Yıllık-%2.2 (1991-96) Yüzölçûmtt j *mğer önemli ŞehirleH :Toroîrto (4 J4 ımlyon kişi) mmm "verîter 1 Tammtfö 1^^^^ /yaşmak^ ^ \ _^ _ ^, ı : ingilizce ve Fransızca 4>JŞâşbalaııı Jeaıı Clıretieıi; (liberal parti) ^ Parti, Mırtıafazakar Parti. «Para Birimi : Kanada Dolan
: 798 milyar Kanada Dolan (1996) Kîşi Basma GSMH 4»Bttyüme Oram 4^Başhca Sanayi KoUan ihracat «İthalat *Dış Ticaret Dengesi 4» Cari îştemler Dengesi «tşsizlilc Oranı İthalatını Gerçekleştirdiği: Başhca Ülkeler ihracatını Gerçekleştirdiği: Başlıca Ülkeler : 19.439 US$ (1996) -%ı.5<i996)'\!f; --./Jv^ ; : Otomobil imalat sanayi^ demirçelik sanayi, kağıt e kağıt lamuru sanayi, makina ve teçhizat sanayi, madencilik, fosil yakıt, orman ürünlerine dayah san., tarımsal sanayi, telekomünikasyon : 206.8 milyar US$ (1996) : : 175.6 milyar US$ (1996) : ; :3L2 milyar US$ (1996) >0,1 milyar US$ (1996) :%9.7(1996) ABD, Japonya^ İngiltere^ Almanya^ Fransa, Meksika, Tayvan, Güney III^HİlillIH^ ABD, Japonya, ingiltere, Almanya, G. Kore, Hollanda ve Çin>
ölomötıy fatça^^^ 4>Zaınaıı Dilimi ü 4^ Çalışma Saatleri teçhizat, komümkasyott teçhizatı gibi smai teç îza4;gida.ı^^ : Ülkede altıt farklı zaman^^d^^^^ mewiitttosii dilimleri w ISarklıhlc şti şekildedir: > Ne^fomidİa^^ r;-:;/";z-':,;, ^ saat geri - -?- AtiMc Time : GMt*deü 4 saat geri Central time 1: GMTden 6 saat geri Çastem Time GMTdeo 5 saat geri MoüntaiE^^K Pacific Time : GMTden 8 saat geri ':1^arikaIat//^\ / ^ ^.-^ löfem-pe^m^ ;-\ Ctıma : : m0048,0ö Ticari Kesim Pazartesi-Cuma : 09,004 7.00 Kamu Kesimi Pazartesi-Cuma : 09.00-17.00 Haftasonu tatili, Cumartesi ve Pazar günleridir.
1. ÜLKE HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1.1. COĞRAFYA VE ÎKLÎM Coğrafi Yapı: 9.976.140 km^ yüzölçümüne sahip olan Kanada coğrafi alan açısından dünyanın ikinci en büyük ülkesi iken nüfus yoğunluğu açısından (km^'ye üç kişi) ile sanayileşmiş ülkeler arasında en düşük orana sahiptir. Alaska ve Grönland ile birlikte Kuzey Amerika kıtasının hemen hemen yarısını kaplamaktadır. Batısında Pasifik Okyanusu (Büyük Okyanus) ve ABD'nin Alaska eyaleti, doğusunda Atlas Okyanusu, Kuzeyinde Kuzey Buz Denizi, güneyinde ise ABD ile çevrilidir. Kuzeyden güneye yaklaşık 4.600 km., doğudan batıya 5.400 km. boyunca uzanır. Kanada, dünyanın en büyük tatlisu göllerini ABD ile paylaşmaktadır. Atlas Okyanusu ile direkt bağlantılı olan bu beş göle Okyanus'da seyahat edebilen gemilerle ulaşılabilmekte ve bu durum ülkenin tüm dünya pazarlarına açılımına olanak sağlamaktadır. Ülke, 10 eyalete ve federal yönetime bağlı iki bölgeye ayrılmıştır: Bu eyaletler ve başkentleri şu şekildedir:
İklim: Geniş bir coğrafi alan nedeniyle iklim açısından da oldukça çeşitlilik gösteren ülkede genel olarak altı iklim bölgesi mevcuttur: Bunlar, Kuzey Buz Denizi, Kuzey Bölgesi, Batı Kıyıları, Kayalık dağları. Güneydoğu Bölgesi ve Bozkırlardır. Ülke genelinde yazlar genellikle ılık, kışlar ise soğuk ve kar yağışlıdır, ilkbahar ve sonbahar mevsimleri ise oldukça kısadır. Ülkenin orta kesimlerinde hava koşulları sertleştmekte, özellikle Ocak ve Şubat aylarında sıcaklık, - 40''CVe kadar düşmektedir. Yaz aylarında ise yine bu bölgede sıcaklık +40''C'ye kadar çıkabilmektedir. Pasifik Okyanusu kıyılarında daha ılıman bir iklim hüküm sürerken Kuzey Buz Denizi bölgesinde oldukça soğuk ve kısa yaz dönemi yaşanmakta, kış mevsimi ise tamamen don ile geçmektedir. Kışların en şiddetli olduğu yerler ülkenin kuzeyi ve iç ovalarıdır. En düşük sıcaklığın saptandığı nokta, - 63^C ile Yukon Bölgesi'ndeki Snag'dır. Ülkenin en ılıman kesimi olan Güneybatı Kıyı Bölgesi'ndeki Vancouver Adasında Ocak ayında ortalama sıcaklık S^'C civarındadır. Ülkede en yüksek sıcaklık ise Alberta eyaletinin güneyinde bulunan Gleichen'de 46^C olarak saptanmıştır. Huron, Erie ve Ontario gölleri arasındaki bölgede yazlar serin geçmekte; kuzeydeki adalarda ise yaz sıcaklığı genellikle O'^C'nin altında kalmaktadır. Günlük sıcaklık farkları iç kesimlerde kıyı kesimlerine kıyasla daha yüksektir. Ülke çapında dengesiz bir yağış dağılımı mevcut olup en fazla yağış alan bölgeler. Güneydoğu Bölgesi'ndeki Nova Scotia ve Quebec iken en az yağış alan bölgeler Manitoba, Alberta ve Saskatchawen bölgeleridir. Ülkede belli başlı şehirler itibariyle ortalama sıcaklık ve yağış miktarları şu şekildedir:
ORTALAMA SICAKLIK ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ OCAK HAZİRAN Haifax, Nova Scotia -3T 18 C 132 cm. Montreal, Quebec -9 C 22 C 99 cm. Toronto, Ontoria -4 C 22 C 79 cm. Winnipeg, Manitoba -18 C 20 C 53 cm. Vancouver,British -2 C 17 C 107 cm. Colombia Dogal Kaynaklar: Dünyanın en büyük maden ve metal üreticilerinden biri olan Kanada'nm zengin yeraltı kaynaklarının başında nikel ve çinko gelir. Uranyum, molibdenyum, asbest, demir cevheri, bakır, petrol, doğal gaz, potas, kükürt, alçı, kadmiyum, kobalt, magnezyum, altın, kurşun ve platin ise diğer önemli yeraltı kaynakları arasındadır. Ülke, enerji kaynakları açısından oldukça zengin rezervlere sahip olmakla birlikte bu rezervlerin ülkenin geniş bir alanına dağılmış olması, etkin bir şekilde işletilmesini engellemektedir. Ekime elverişli alanlar, ülke topraklarının sadece %5'ini oluşturmakla birlikte ekilebilir alanların nüfusa oranı oldukça yüksektir. Ülkenin zengin orman varlığı, bulundukları yerde tarım ve hayvancılığa olanak vermemekle birlikte kereste ve kağıt sanayinin hammaddesini sağlamaktadır. 200 millik avlanma sahasının olduğu denizler ile ırmak ve göller, ülkeyi balıkçılık açısından da elverişli bir konuma getirmektedir.
1.2. NÜFUS VE DEMOGRAFİK YAPI 1996 yılı itibariyle ülke nüfusu 30.1 milyon kişi olup 1991-96 döneminde yıllık nüfus artışı %2.2'dir. Bu oran kalkınmış ülkeler için tahmin edilen nüfus artış oranının yaklaşık iki katıdır. 1989 nüfus sayım istatistiklerine dayah olarak gerçekleştirilen tahminlerde 1993-2003 döneminde toplam nüfusun %0.9 oranında artacağı, cinsiyet itibariyle bu artış oranının ise kadın nüfus için %1.0, erkek nüfus için %0.9 gerçekleşeceği belirtilmektedir. Km2 başına nüfus yoğunluğunun ortalama 3 kişi olduğu Kanada'da nüfusun yoğun olduğu bölgeler, Güneybatı Ontario (özellikle Ottawa, Toronto, Hamilton ve St.Catharines bölgesi) ile St.Lawrance Nehir bölgesi ve Montreal civarıdır. 1991 yılı itibariyle metropollerin nüfusuna ilişkin istatistiki veriler Tablo l.l'de gösterilmektedir. Ülkede doğum oranındaki azalışa paralel olarak okul öncesi ve ilk okul dönemindeki çocuk sayısı azalırken, bu düşüş 1970'li yıllarda ortalama yaşam süresinin artması ile bir nevi dengelenmekte ve yaşlı nüfus artış göstermektedir. 1991 nüfus sayımı sonuçlarına göre nüfusun etnik dağılımına bakıldığında Fransızların ağırlıkta olduğu, bunu İngilizlerin, Almanların ve İtalyan'ların, Çinlilerin ve yerli halkın izlediği görülmektedir.
TABLO 1.1: BELLİ BAŞLI YERLEŞİM BÖLGELERİNDEKİ NÜFUS (1991) METROPOL BÖLGELER NÜFUS (Bin Kişi) METROPOL BÖLGELER NUFUS (Bin Kişi) Toronto, Ontario ** 3,822.4 Hamilton, Ontario 600.3 Montreal, Quebec 3,084.1 London, Ontario 371.5 Vancouver,B.Colombia 1,586.6 St. Catherines,Ontario 358.5 Ottawa*-Hull 885.3 Kitchener, Ontario 350.2 Edmonton, Alberta** 816.0 Halifax, 312.5 NovaScotia** Calgary, Alberta 727.3 Victoria, 283.4 B.Colombia** Winnipeg, Manitoba** 648.5 Windsor, Ortoria 260.2 QuebecSehrijQuebec** 622.0 Regina, Saskatchewan** 192.7 * Federal Başkent ** Eyalet Başkenti Kaynak: Doing Business in Canada, United Kingdom: Price Waterhouse, November 1993. Göçmen Politikası: Son yıllarda ülke nüfusundaki artışm büyük bir kısmı iç göçten kaynaklanmış olup göç kontrolü, federal hükümet tarafından yapılmakta, her yıl kabul edilecek göçmen sayısı belirlenmektedir. Mevcut durumda bu rakam yıllık 200.000 kişi olup yurtiçi ve yurtdışı sosyo-ekonomik koşullar dikkate alınarak belirlenmektedir. Kanada'ya göç edenler daha çok Asya kökenli olup özellikle yeni göçerlerin büyük bir kısmı Hong Kong'tan gelerek Toronto ve Vancouver'da yerleşim göstermektedir. 1995 yılında hükümet tarafından "21.Yüzyıla doğru: Göç ve Vatandaşlık" isimli bir strateji belirlenmiştir. Bu strateji
gelecek on yılllık bir dönem için Kanada'nm göçmen politikasmı belirlemektedir. Dil: İngilizce ve Fransızca ülkenin resmi dilleri olmakla birlikte ağırlıklı olarak ve ticari dil olarak İngilizce kullanılmakta; Fransızca ise Quebec'de yaygın olarak kullanılmaktadır. Toplam ülke nüfusundan 16.1 milyon kişinin ana dili İngilizce iken 6.6 milyonunun dili Fransızcadır. Ancak nüfusun büyük bir kısmı, etnik yapının çeşitliliğine bağlı olarak İngilizce ve Fransızcanm yanısıra Almanya, İtalyanca, Portekizce, Çince, Flemenkçe ve Yunanca bilmektedir. Din: 1991 tarihli nüfus sayımı istatistiklerine göre ülke nüfusunun yaklaşık %45.7'si Katolik, %36.2'si Protestan, %1.5'i Doğulu Ortodoks, %12.4'ü ise bir dinsel gruba ait olmayanlardan oluşmaktadır. Protestanların büyük bir bölümü Kanada Birleşik Kilisesi ile Kanada Anglikan Kilisesi'ne bağlıdır. Eğitim: Okuryazarlık oranının %99 olduğu ülkede, ilkokula başlama yaşı eyaletlere göre farklılık göstermekte olup 6 veya 7'dir. Kanada'da ilköğretim 6-8 yıl, orta öğretim 4-5 yıl, lisans düzeyinde üniversite öğretimi 3-4 yıl arasındadır. Ülke nüfusunun yaklaşık %45'i, 20 yaş ve yukarısı olup lise mezunlarından oluşmakta; lise mezunlarının yarısından fazlası ise yüksek öğrenime devam etmektedir. Ülkede 14 milyon civarında olan işgücünün yarıya yakını lise mezunu her dört kişiden biri ise üniversite veya yüksek okul mezunudur. Yasam Standardı: 1996 yılı itibariyle kişi başına Gayrisafı Milli Hasıla'nm 19.439 US$ olduğu Kanada, dünyada hayat standartmm en joiksek olduğu ülkeler arasındadır. Kanada'da ailelerin %63.rnin oturdukları ev kendilerine aittir. Elektrikli ev aletleri
mülkiyeti ise %70'nin üstünde olup ailelerin %97.5'inin renkli televizyonu, %98.8'inin radyosu, %73.8'inin videosu, %99.4'unun ise buzdolabı bulunmaktadır. 1.3. SİYASAL TARİH Kanada'nm en eski halkları, 20-35 bin yıl önce Bering Boğazı yoluyla Kuzey Asya'dan geldikleri sanılan Amerika yerlileri ile Kuzey Kutbunda yaşayan Eskimolardır. Kanada'da ilk keşifler ve kolonileşme çabaları, İngiliz, Fransız, İspanyol ve Portekizli denizcilerin 1.500'lü yıllarda balıkçılık amacıyla New Foundland açıklarına seferler düzenlemesi ile başlamış; 1541'de Fransızlar Quebec ve çevresinde yerleşim kurmaya başlamışlar, ancak beklenen değerli madenlerin bulunamaması nedeniyle ara verilen kolonileşme çabaları ise yarım yüzyıllık bir aradan sonra kürk ticaretini yeniden canlandırmak amacıyla tekrar başlamış ve 1672 yılında Nouvelle France kumpanyası kurulmuştur. Yine 1670'lerde İngilizler tarafından Hudson Körfezi kumpanyası kurulmuş, ancak bu kumpanyanın Nouvelle France'm kürk ticaretini tehdit etmeye başlaması ile İngiliz ve Fransız rekabeti başlamış; 1763 yılında ise İngilizler, Nouvelle France topraklarını Kanada'nm kuzey bölgelerinden ayırarak Quebec adıyla bir koloniye dönüştürmüşler; 1791 tarihinde İngiliz Parlamentosu tarafından kabul edilen Kanada Yasası'yla koloni, Fransızların çoğunlukta olduğu Aşağı Kanada ve İngilizlerin çoğunlukta olduğu Yukarı Kanada olarak ikiye ayrılmıştır. Kereste ticareti, gemi yapımı ve çeşitli ticari faaliyetlerle ekonomik açıdan gittikçe güçlenen İngiliz kolonilerinde, valilerin geniş yetkilerini kısıtlamaya ve kurumsal yapının demokratikleşmesine yönelik çabalar, çeşitli ekonomik sorunlarla birlikte 1837 tarihinde Fransız çoğunluğun öncülüğünde Aşağı Kanada'da ayaklanmalara neden olmuş; bu ayaklanma sonrasında 1841'de çıkartılan birleşik yasayla Aşağı ve Yukarı Kanada tek bir koloni olarak birleştirilmiştir.
I.Dünya Savaşı sırasında milis kuvvetlerini düzenli birliklere dönüştürerek ingiltere'nin yanında etkin biçimde yeralan Kanada, 1917 tarihinde İmparatorluk Kabinesi'nde temsil edilme hakkını kazanmış ve ingiliz Uluslar Topluluğu'nun doğuşuna esas teşkil eden bu adım dış politik özerkliğin sağlanmasında önemli bir adım olmuş; savaş sonrası dönemde Kanada'nın barış anlaşmalarına imzacı devlet olarak katılması ve Milletler Cemiyeti'ne üye olması ise bu adımı destekleyici diğer gelişmeleri oluşturmuştur. II.Dünya savaşı sırasında müttefik ülkelerin mamul madde, gıda maddeleri ve çeşitli hammadde ihtiyacını karşılayan Kanada, böylece hem sanayi alanında önemli bir gelişme göstermiş hem de artan mali gücüyle birlikte İngiltere'ye bile borç verecek düzeye gelmiş; savaşla birlikte silahlı kuvvetleri daha ileri bir kurum haline gelmiştir. Savaşın Kanada açısından en önemli sonucu ise dünya ekonomisinde önemli bir yer edinmesi ve ABD ile sıkı bir işbirliğine girişerek dış politika alanında NATO'ya üye olması, böylece iki ülke arasında mevcut olan gerginliğin yerini ekonomik ve siyasi alanda işbirliğine dayalı bir yakınlaşmanın almasıdır. 1950lerden sonra daha çok Amerikan sermayesine dayalı yüksek bir büyüme hızı ile daha önceden yoksul olan Kanada eyaletlerinin görünümü büyük ölçüde değişmiş; ancak yeni yatırımlar daha çok kuzey bölgelere yönelik olarak gerçekleştiğinden yerlilerin ve Eskimolarm durumu ülkenin siyasetinde önemli bir yer tutmuş ve 1950'lerin sonunda bu topluluklara kendileri ile ilgili konularda söz sahibi olma ve seçimlere katılma hakkı tanınmıştır. 1980'li yıllar, ülkenin ulusal kimliğini kazanmasına ilişkin yoğun çatışmalara sahne olmuştur. Fransızca konuşan Quebec'liler arasında Quebec'in Kanada'dan ayrı, politik bağımsızlığını elde etmesine ilişkin tartışmalar neticesinde 1980 yılında referanduma gidilmiş, fakat çoğunluk Quebec'in politik açıdan bağımsız bir statü kazanmasına ilişkin öneriyi kabul etmemiştir.
1981 tarihinde 1867 tarihli İngiliz Kuzey Amerika Yasasmda gerekli değişiklikler yapılarak Kanada Anayasası oluşturulmuş ve 1982 Mart ayında İngiltere Parlamentosu'ndan geçen Kanada Yasası ile ülke resmi bağımsızlığını kazanmıştır. 1.4. YÖNETİM ŞEKLİ VE HUKUK DÜZENİ Kanada, parlamenter sistemle yönetilen federal bir devlettir. Yönetim yapısı ve yetkilerin dağılımı 1867 tarihli İngiliz Kuzey Amerika Yasasına ve yazılı olmayan hukuk teamüllerine dayanmaktadır. 1982'de İngiliz ve Kanada parlamentolarında görüşülerek kabul edilen Kanada Yasası ile Kanada'nm yönetim işlerinde İngiltere'ye tanınmış olan bazı sembolik yetkilere de son verilmiştir. Federal yasama yetkisi, iki meclisli parlamento tarafından kullanılmaktadır. Parlamentonun yetki alanına giren konuların başında dış politika, savunma, ticari ve mali düzenlemeler, ceza hukuku, ulaştırma ve haberleşme hizmetleri gelmektedir. Federal Parlamento, Devlet Başkanı, Senatörler ve Millet Meclisi üyelerinden oluşur. Meclis üyeleri, en çok beş yılda bir yapılan seçimler ile yenilenmektedir. Eyalet valileri ile üst düzeydeki yargıç ve kamu yöneticileri de Genel Vali tarafından atanmaktadır. Genel Vali, Sembolik olarak yürütmenin başı sayılan İngiltere hükümdarı tarafından Kanada Başbakanının önerisi doğrultusunda atanmaktadır. Genellikle altı yıllık bir dönem için seçilen ve sembolik birtakım yetkileri bulunan Genel Vali, Avam Kamarası'nda çoğunluğu elinde tutan partinin liderini hükümeti kurmaya çağırır. Başbakan tarafından oluşturulan Kabine, Avam Kamarası'na karşı sorumludur. Kanada siyasal açıdan 10 eyalete (Quebec, Ontario, Alberta, British Colombia, Manitoba, Newfoundland, Nova Scotia,
Saskatchewan, Prens Edward Adası, New Brunswick) ve iki bölgeye (Yukon ve Kuzeybatı Toprakları) ayrılmıştır. Federal yönetime benzer bir kurumsal yapıya sahip olan eyaletlerin yetki alanına giren başlıca konular, mülkiyet hakları, medeni hukuk, dolaysız vergiler, yerel yönetim, doğal kaynaklar, eğitim ve sağlık hizmetleri, trafik ve yangın gibi sosyal hizmetlerdir. Federal yönetime bağlı olan iki bölgede ise sınırlı bir özerk yapı sözkonusudur. Eyaletlerin yerel yönetim sistemleri, önemli farklılıklar göstermektedir. Bu nedenle eyalet topraklarının ayrıldığı yönetim birimlerine değişik adlar verilmiştir. İl sistemi sadece Ontario ve Quebec eyaletlerinin güney kesimlerinde uygulanmaktadır. Nüfusun yoğun olduğu alanlarda ise seçime dayalı belediye örgütlenmesi mevcuttur. Ülkedeki tüm eyaletlerde yer alan belediyeler ve yerel hükümetler, eyalet kanunlarına göre kurulup faaliyet göstermektedir. Kanada'da Mahkemeler, bağımsız kurumlar olarak çalışmaktadır. Çeşitli düzeydeki mahkeme kararları bir üst mahkemede temyiz edilebilir. En üst yargı mercii. Kanada Yüksek Mahkemesi'dir. Kamu düzeninin korunması, güvenliğin sağlanması ve kovuşturma konularından eyalet yönetimi sorumludur. Ancak Ontario ve Quebec dışındaki eyaletler bu işlevlerini Kanada Kraliyet Atlı Polisi'ne bağh birimler vasıtasıyla gerçekleştirmektedir. Çoğu belediyenin kendi yerel kolluk birimleri bulunmaktadır. Ülkede hukuk düzeni, yazılı kanunları ve yargı kararlarını içermektedir. Ülkede mahkeme içtihatlarına dayalı hukuk düzeninin büyük bir bölümü, yüzyıllar boyunca süregelen temyiz mahkemelerinin yargıya dair kararlarına dayalı yasal düzenlemeleri esas alan İngiliz örf ve adet hukukuna dayanmaktadır. İngiliz örf ve adet hukuku, Kanada'ya ilk İngiliz yerleşimciler ile gelmiş ve ülkedeki birçok federal ve eyalet bazındaki yasal düzenlemelerin temelini oluşturmuştur. Ancak Fransız yerleşimciler ile Quebec'de oluşturulan Medeni Kanun, Fransız kaynaklı olup özel hükümlerle düzenlenmektedir.
l.ekonomîk YAPı VE MEVZUA T 2.1. GENE L EKONOMIK DURU M Çok uluslu firmaların yanısıra küçük ölçekli firmaların da bulunduğu iş ortamında serbest piyasa mekanizmasının dinamikleri hakimdir. Ülke geniş bir coğrafi alana yayılmış olmasına ve düşük nüfus yoğunluğuna rağmen dünyanın başlıca sanayileşmiş ülkeleri arasında yer almaktadır. Nitekim 1994 yılında 740 milyar US$ Gayrisafı Milli Hasıla (GSMH) ile dünyanın en sanayileşmiş yedinci ülkesi konumundadır. 1996 yılı için ise bu rakam 798 milyar US$ olarak gerçekleşmiştir. 1995 yılı itibariyle kişi başına milli gelirin 29.022 US$ olduğu, 1996 yılı için ise 19.439 US$ olduğu Kanada, bu açıdan
1995 tarihli Dünya Rekabet Gücü Raporuna göre Kanada, 49 sanayileşmiş ülke içerisinde 12. sırada, OECD ülkeleri arasında ise 9. sırada yeralmaktadır. Ülkede 1990 ve 1991 yılında yaşanan ekonomik durgunluğun arkasından 1992 yılından itibaren belli başlı sanayi kollarında gerçekleştirilen yeniden yapılanma faaliyetlerinin ve ekonomik reformların da etkisiyle ekonomik büyüme tekrar hız kazanmıştır. Nitekim 1994 yılında %4.5 büyüme oranı ile ülke tüm sanayileşmiş ülkeler arasında en joiksek büyüme hızını gerçekleştirmiştir. Bu dönemde hızlı büyüme artışı esas olarak ülkenin ABD'ye yönelik ihracat hacmindeki artışa dayanmaktadır. 1992-96 döneminde ise yıllık ekonomik büyüme ortalama %1.4 olarak gerçekleşmiş olup 1996 yıh için bu rakam %1.6'dır. Kişisel harcamaların toplam harcamalar içerisinde oldukça önemli bir pay aldığı Kanada, yine bu açıdan sanayileşmiş ülkeler arasında önde gelmektedir. 1980'li yıllarda hanehalkı harcamaları nihai talebin %60'ı oranında olup ülke bu açıdan sanayileşmiş ülkeler arasında yedinci sırada yer almaktadır. İthalatın toplam harcamalar içerisindeki payı ise yaklaşık %25'dir. Ülkede üretimin yapısına baktığımızda ağırlığı imalat sanayinin oluşturduğunu, bunu ise inşaat sektörünün, madenciliğin ve tarım sektörünün izlediğini görürüz. 1964-1994 dönemi itibariyle sektörlerin toplam yurtiçi üretim içindeki payları Şekil 2.2'de gösterilmektedir.
ŞEKİL 2.2: SEKTÖRLERİN GAYRİSAFİ MİLLİ HASILA İÇERİSİNDEKİ PAYLARI (%) 25 T 18.9 Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık S Madencili k İmala t Sanayi El İnşaat @ Diğer 1964 1974 1984 1994 1995 KAYNAK: Exporting to Canada: A Handbook, Ottawa:Trade Facilitation Office Kanada: Bureau de Promotion du Commerce Canada, September 1995 ve Canada Business Facts 1997, Department of Foreign Affairs and Intemational Trade of Canada: Ottawa Ülkede üretim ağırlıklı olarak imalat sanayine dayalı bir gelişme göstermekle birlikte imalat sanayi açısından Kanada diğer sanayileşmiş ülkelere kıyasla daha geri bir konumda olup imalat sanayinin ülke GSMH'sı içerisindeki payı yaklaşık %17-19 civarındadır. Bu açıdan Kanada, ABD ile kıyaslanabilir iken imalat sanayinin GSMH'nm %30'unu oluşturduğu Japonya ve Almanya karşısında bir üstünlüğe sahip değildir.
imalat sanayi içerisinde ağaç ürünleri sanayi, kağıt ve kağıt hamuruna dayalı sanayi ve işlenmiş metal gibi doğal kaynaklara dayalı sanayi kolları önem kazanmaktadır. Son yirmi yıllık dönemde ise ulaştırma ve telekomünikasyon teçhizatı, elektrikli ürünler gibi diğer imalat sanayi kolları da hızla gelişme göstermiştir. Ülkede imalat sanayinin gelişme gösterdiği başlıca eyaletler Ontario, Quebec, British Colombia ve Alberta'dir. Gerçekten, Ontario, ülkedeki toplam imalat sanayi üretiminin %52.2'sini; Quebec, %25'ini, British Colombia, %8.7'sini ve Alberta %6.7'sini kapsamaktadır. Finansal kuruluşlar ve diğer hizmet sanayileri, Orta Kanada'da yoğunlaşmıştır. Ülkenin doğusu ve batısında ise emek yoğun sanayi dalları hakimdir. Ömeğin balıkçılık, ormancılık ve madencilik Atlas eyaletlerinin (New Brunswick, Nova Scotia, Prens Edward Adası, New Foundland) ana faaliyetleri arasındadır. Ülkenin geniş kırlık eyaletleri ise ormancılık ve madenciliğe dayalı olarak gelişme göstermektedir. British Colombia'nm ekonomisi ise turizm sektörüne dayalı olarak gelişme göstermektedir. Özet olarak, ülke iktisadi açıdan ilk başlarda tarımsal ürün ihracatına ve mineraller, petrol ve gaz, orman ürünleri gibi doğal kaynakların ihracatına dayalı olarak gelişme göstermiş; daha sonra ikincil sanayi kollarında yaşanan gelişmeler neticesinde Kanada, imalat sanayi alanında dünyada en önde gelen ilk on ülke arasına girmiştir. Nitekim 1995 yılı itibariyle sektörlerin GSMH içerisindeki paylarına bakıldığında ağırlığı %18.9 ile imalat sanayinin aldığını; bunu ise sırasıyla %5.1 ile inşaat sektörünün, %4.4 ile madencilik sektörünün, %2.9 ile tarım-ormancılık ve balıkçılık sektörünün izlediği görülmektedir. Son yirmi yılda, ülkede servis sektörü ve bu sektöre dayalı sanayi dalları da önemli bir gelişme göstermiş olup 1995 yılı itibariyle Gayrisafı Miüi Hasıla içerisinde imalat sektörüne en büyük katkıyı 15.8 milyar dolar ile Ulaşım Araçları Sanayi yapmıştır. Şekil 2.3'de hizmetler kesiminin GSMH içerisindeki yüzde payları gösterilmektedir.
ŞEKİL 2.3: HİZMETLER KESİMİNİN GAYRİSAFİ MİLLİ HASILA İÇERİSİNDEKİ PAYLARI (%) 25 T @ Ulaştırma ve Haberleşme S Toptan ve Perakende Ticaret Finans, Sigorta ve Emlak H Ticari ve Sosyal Hizmetler BKamu Hizmetler i 1964 1974 1984 1994 199 5 KAYNAK: Exporting to Canada: A Handbook, Ottawa.Trade Facilitation Office Kanada: Bureau de Promotion du Commerce Canada, September 1995 ve Canada Business Facts 1997, Department of Foreign Affairs and Intemational Trade of Canada: Ottawa Ülkede ekonomik faaliyetlerin eyaletler ve iki bölge itibariyle dağılımı şu şekildedir: ONTARIO: Ülkede imalat sanayinin en gelişmiş olduğu eyalettir. Sınai üretim ağırlıklı olarak Ontario gölünün batı kıyısında yoğunlaşmıştır. Hamilton, ülkenin demir ve çelik merkezidir. Oshawa ve Windsor, araba imalatında; Niagara Peninsula ise meyve ve şarap imalatında önde gelirken eyaletin kuzey kesimi zengin doğal kaynaklara sahiptir. Eyalet ayrıca zengin orman varlığı ile de dikkat
çekmektedir. Eyaletin kuzey kısmı ise doğal kaynaklar açısından oldukça zengindir. Ömeğin Sudbay dünya toplam nikel üretiminin 1/4'ünü karşılarken büyük uranyum rezervlerine de sahiptir. QUEBEC: Zengin doğal kaynak varlığına rağmen iktisadi faaliyetlerin ağırlıklı olarak imalat sanayine dayalı olduğu Quebec, Kuzey Amerika'nın en önemli kağıt üreticisi konumundadır. Ayrıca hidroelektrik üretimi açısından oldukça zengin kaynaklara sahip olup alüminyum, kereste, süt ürünleri, elma, akçaağaç pekmezi (maple syrup) ve turizm sektörü başlıca iktisadi geçim kaynakları arasındadır. St.Lawrance nehri ise Büjmk Göller ile Atlas Okyanusu arasında bağlantıyı kurmakta olup Kanada ve Amerika'daki başlıca limanlara hizmet etmektedir. NOVA SCOTIA: Madencilik, balıkçılık, meyvecilik, noel ağacı yetiştiriciliği, gemi inşaatı ve turizm sektörü eyaletin başlıca geçim kaynakları arasındadır. Ancak eyalet ekonomisi, balık stoklarındaki düşüşten ve morina avcılığına uygulanan kısıtlamalardan olumsuz etkilenmiştir. PRENS EDWARD ADASI: Eyaletin geçim kaynağı tarıma dayalı olup patates yetiştiriciliği en önemli tarımsal üretimidir. Diğer önemli bir faaliyet dalı ise balıkçılık olup özellikle istridye ve İstakoz avcılığı önem kazanmaktadır. NEW FOUNDLAND&LABRADOR: Evaletin başhca geçim kaynağı balıkçılığa ve zengin maden rezervlerine dayalıdır. 1992 yılında morina stoklarında yaşanan düşüş sonucu morina avcılığının yasaklanması, eyalet ekonomisinde bir sarsıntıya neden olmuş ve işsizlik %20'ye ulaşmıştır. Ancak balıkçılıkta yaşanan bu durgunluk, Labrador'da Voisey Körfezi kıyısında nikel, bakır ve kobalt rezervlerinin, Terra Nova Bölgesinde ise petrol rezervlerinin keşfi ile giderilmiştir.
NEW BRUNSWICK : Kerestecilik, kağıt ve kağıt hamuruna dayalı sanayi kolları, balıkçılık ve çiftçilik başlıca faaliyeti kollarıdır. MANITOBA: işlenmiş gıda ve konfeksiyon belli başlı sanayi kollarıdır. Tarımsal faaliyetler arasında buğday yetiştiriciliği önde gelmekte, bunu diğer tahılllar ve sığır yetiştiriciliği izlemektedir. Eyaletin kuzey kesimi altın, bakır, nikel ve çinko açısından zengin rezervlere sahiptir. SASKATCHEWAN: Eyalet, kuzey Amerika'nın en büyük buğday yetiştiricileri arasında olup Kanada'nın toplam tarım alanının üçte birinden fazlasını ve toplam tarımsal üretimin üçte ikisini vermektedir. Ülkenin en zengin potas kaynaklarına sahip olan eyalette son birkaç yıldır petrol giderek önem kazanmaktadır. ALBERTA: Petrol, doğalgaz, kömür gibi istihraç yolu ile elde edilen madenler, zengin orman varlığına bağlı olarak kereste ve kağıt hamuru ve bu kaynakların işlenmesine dayalı olarak gelişme gösteren imalat sanayi başlıca iktisadi faaliyet kolları arasındadır. Buğday, arpa ve çavdara dayalı tarım sektörü ile turizm sektörü başlıca iktisadi faaliyet kolları arasındadır. Ayrıca bu eyalete gelen turistler, ülkedeki en düşük benzin fiyatı ile karşılaşmaktadır. İNGILIZ KOLOMBÎYAS I (BRITIS H COLOMBIA) : Eyalet, orman, balıkçılık, tarım, madencilik ve turizme dayalı sanayi kolları ile oldukça yüksek bir hayat standartma sahiptir. Eyaletin ekonomik durumu, ülkenin diğer eyaletlerine kıyasla 1980'li yılların sonu ve 1990'lı yılların başında yaşanan ekonomik krizin olumsuz etkilerini çok daha çabuk atlatabilmiştir. Eyaletin en önemli sanayi dalı olan ormancılık, işgücünün %18'ine istihdam olanağı sağlamaktadır. Her yıl 5 milyondan fazla kişinin ziyarette bulunduğu turizm sektörünün eyalet ekonomisine katkısı yıllık yaklaşık 4 milyar dolardır.
Çinko, altın, gümüş, bakır ve kömür başlıca maden kaynakları arasındadır. Eyaletin ekonomik gelişiminin arkasında yatan temel faktörlerden biri zengin doğal kaynak potansiyelinin yanısıra Pasifik Okyanusu'na kıyı olan ülkeler (başta Japonya ve Hon Kong) ile olan ticari ilişkileridir. 1885 yılında işletmeye açılan trans-continental demiryolu, eyaletin doğu ile bağlantısını kurmuş; 1914 yılında tamalanan Panama Kanalı ile Avrupa ye Kuzey Amerika'nın doğu kıyısındaki pazarlara ulaşım olanağı ile ekonomik büyüme hız kazanmıştır. İşsizlik oranının yüksek olduğu eyalet, Kanada'nm en fazla sendikalaşmiamış, organize olmamış işgücüne sahip olup bu oran %37 civarındadır. YUKON TOPRAKLARI: Bölgenin en önemli sanayisi altın, çinko ve kurşuna dayalı sanayi kollarıdır. Bunu turizm, balıkçılık, orman ürünleri ve kürk ticareti izlemektedir. NORTHWEST TOPRAKLARI: Çinko, altın ve kurşun istihracma dayalı madencilik. Great Slave gölünde ticari amaçlı balıkçılık, avcılık ve turizm, eyaletin başlıca iktisadi faaliyet kollarıdır. 2.2. DIŞ TİCARET DÜZENLEMELERİ 2.2.1. Gümrük Tarife Sistemi: Kanada, Harmonize Gümrük Tarife Sistemine tabidir. Ülkede gümrük tarife oranlarının belirlenmesi federal hükümetin yetkisi altında olup eyalet hükümetlerinin böyle bir yetkisi yoktur. Tüm yabancı malların ülkeye ithalatı Maliye Bakanlığı'na (Department of Revenue) bağlı olarak faaliyet gösteren gümrükler kanalıyla gerçekleştirilmektedir. Bu işlemler ise ithalalatçıyı temsil eden gümrük komisyoncusu veya ithalatçının kendisi tarafından
yapılmaktadır. Genel olarak belirli belgelerin gümrüğe ibrazı ile birlikte mal hemen ithalatçı tarafından gümrükten çekilebilmekte; geri kalan birkaç gün içerisinde ise nihai belgeler gümrüğe ibraz edilmekte ve gümrük vergi ve resmi ödenmektedir. 2.2.2. Gümrük Tarife Oranlarmm Belirlenmesi: Birçok ürün için gümrük tarife vergileri ad valorem bazda, mal değerinin belirli bir oranı olarak belirlenmektedir. Bazı ürünler için ise gümrük vergisi ağırlık veya miktar üzerinden (ömeğin kilogram başına 15 sent) belirlenmekte veya her ikisi cinsinden (ömeğin ürün değerinin %20'si+kilogram başına 3 sent) belirlenmektedir. GATT Tokyo Görüşmeleri neticesinde 1979 tarihli Gümrük Değerleme Kanunu'na tabi olan Kanada'nm bu düzenlemeler kapsamında ithal malların gümrük değerlerinin genellikle faturada belirlenen ve ödenen veya ödenebilir fiyat olarak tanımlanan muamele bedeli üzerinden hesaplanması öngörülmektedir. Bu yöntemde, değerleme, Kanadadaki ithalatçının gümrük idarelerine beyan ettiği bilgi üzerinden yapılmaktadır. Gümrük vergisinin ödenmesi ise yine ithalatçının yükümlülüğündedir. Bu sistemde malların Kanada'ya girişi sırasında kazanılan tüm indirimler vergi bedelinin hesaplanması sırasında muamele değerinden tenzil edilebilirken muafiyet hakkının mal gümrüğe girdikten sonra kazanılması halinde herhangi bir tenzil yapılmamaktadır. Satış fiyatı üzerine eklemeler, bazı komisyon ve muamele masrafları, ambalajlama giderleri, lisans ücretleri ve ithalatçının ülkesinde malların gemiye yükleme noktasına getirilmesine kadar yapılan nakliye masrafları üzerinden yapılmakta; satış fiyatı üzerinden tenziller ise malların gemiye yüklemesinin yapıldığı yerden itibaren gerçekleşen nakliye masrafları, mallar Kanada'ya teslim edildikten sonra kaynaklanan montaj, teknik bakım ve danışmanlık gibi masraflar ile gümrük vergi ve resmi üzerinden gerçekleştirilmektedir.
Kanada değerleme sisteminde, gümrük vergisi nakliyeden yükleme noktasmdaki depolama masraflarma kadar ithalat sürecinde kaynaklanan tüm masraflar üzerinden ödenmekte ve bu masraflar mal bedeline yansıtılmaktadır. Ülkede genel olarak birçok ithal hammadde sıfır veya düşük gümrük vergisine tabi iken imalat sanayi ürünleri üzerinden daha yüksek gümrük vergisi alınmaktadır. Ülkede uygulanan ortalama gümrük tarife oranı ise %9 civarındadır. 2.2.3. ithalat Üzerinden Alman Diğer Vergiler: Gümrük vergisinin dışında Kanada'da ithalat üzerinden alınan diğer vergiler Mal ve Hizmetler Vergisi (GST), istihsal Vergisi ve Eyalet Vergileridir. %7 oranında uygulanan mal ve hizmetler vergisi, temel bahçıvanlık ürünleri, ilaç ve tıbbi cihazlar ile tarım ürünleri ve balık ürünlerinin, eğitim hizmetlerinin, finansal hizmetlerin, sağlık ve diş bakım hizmetlerinin büyük bir kısmından alınmamaktadır. istihlak Vergisi, gümrük resmi 50 Kanada dolarının üstünde olan saat ve mücevherler üzerinden mal bedelinin %10'u oranında tahsil edilmektedir. İstihlak Vergisine tabi olan diğer ürünler ise tütün, sigara, likör ve şaraplardır. Herhangi bir ürün hem satış vergisine hem de istihlak vergisine tabi ise satış vergisi, istihlak vergisini de içerecek şekilde imalatçının satış fiyatı üzerinden hesaplanmaktadır. Kanada eyaletlerinin birçoğu kurumlar vergisi ve gelir vergisine ek olarak yeni gelir kaynaklan elde edebilmek için çeşitli vergiler çıkartmışlardır. Bu vergiler arasında %5-12 arasında uygulanan vadeli satış vergisi, eğlence vergisî^ benzin ve dizel yakıt vergisi, motorlu taşıtlar lisansı, madencilik ve ağaç kesiciliği üzerinden alınan vergi, emlak vergisi, işyeri vergisi, arazi devri
üzerinden alınan vergi ve menkul kıymet işlemleri üzerinden alman vergi yeralmaktadır. 2.2.4. İthalat Lisansı ve Döviz Kuru Düzenlemeleri: Ülkede, kambiyo kontrolü bulunmamaktadır. Amerikan mallarının çoğu Kanada'ya gümrük vergisinden muaf olarak girmekle birlikte margarin, ikinci basımı yapılan fikri eserler ve bazı av kuşları gibi birtakım malların ülkeye ithalatı, Kanada Gümrük Tarife Düzenlemeleri kapsamında yasaklanmıştır. Gıda ürünleri, konfeksiyon ürünleri, ilaç ve tıbbi aksamlar, zararlı ürünler, bazı saldırı silahları ve ateşli silahlar, motorlu taşıtlar gibi birtakım malların ithalatı ise diğer kamu kurumlarının kontrolü ve düzenlenmesi kapsamındadır. Diğer ürünler ise İhracat ve İthalat Permi Kanunu Düzenlemeleri kapsamında yeralmakta olup bu malların Kanada'ya ithali, ithalat izni ve sertifikası ile mümkün olmaktadır. Bu kanun kapsamında çeşitli tarımsal ürünler, konfeksiyon ve tekstil ürünleri ve bazı çelik ürünleri de yeralmaktadır. İthalat kontrol listesinde yeralan ürünlerin dökümü aşağıda yapılmaktadır: İTHALAT KONTROL LİSTESİNDE YERALAN ÜRÜNLER KUMAŞ VE İPLİK: Polyester-Kunıaşr Akrilîk iplik ;^/İ- ' - ' ^ ^ : ' Yün Kumaş Polonya, Kore, Tayland, Tayvan ve Romanya menşeli Naylon Kore menşeli Polyester iplik Köre ve Tayvan Menşeli Naylon iplik - : Pamuklu Geniş Dokumalı Kumaş Sentetik Kumaş
GİYİM Pamuklu Havlular ve Banyo Giysileri îş Eldivenleri Dış Giyim Mensucat Pantalonlar Bluz ve Kadın Tişörtleri Gecelik ve Sabahlıklar Yağmurluk Spor Giyim B^BIIIIl Mayo ve Diğer Kumsal Giysileri îç Giyim Ceket, Mont ve Palto Erkek Çocuklar için Spor Ceket, Mont ve Tişörtler Süeter, Kazak ve Hırka Yatak Örtüleri ve Yastık Kılıfları Kumaştan îmal Edilmiş El Çantaları Giysiler TAIÜMSAL^ Tavuk ve Tavuk Mamulleri Hindi ve Hindi Mamulleri NAFTA dışı ülkelerden ithal edilen Sığır ve Dana Eti Mandıra Ürünleri Yumurta Margarine ^ Buğday-Arpa ve Mamulleri DİĞER Zararlı türler Raccoon Köpekleri Savaş Silahları Karbon Çelik Özellikli Çelik Mamuller
Lisans düzenlemeleri daha çok Dışişleri Bakanlığı ve Uluslararası Ticaret Bakanlığı'nm yetkisi altında olmakla birlikte diğer hükümet birimleri de belirli uzmanlık alanlarında lisans düzenlemelerini gerçekleştirmektedir. Lisans için başvurularda proforma fatura ibraz edilmesi zorunlu bir belge olup başta evraklar da istenebilmektedir. Lisansın geçerlilik süresi 30 gün plup bu süre uzatılabilmektedir. Belirli bir firmaya tahsis olunan lisans, başka birine transfer edilemez. 2.2.5. Ödeme Yöntemleri: Dış ticaret işlemlerinin büjâik bir kısmı açık hesap şeklinde gerçekleştirilmektedir. Kabul kredili işlemler kredili finansman yöntemi olarak önem kazanmakta olup poliçenin ödeme vadesi genel olarak 30-60 gündür. Ancak bu süre 180 güne kadar uzatılabilmektedir. Akreditif ise bir güven unsuru olarak yeni başlayan ticari ilişkilerde uygulanmaktadır. 2.3. YABANCI SERMAYE DÜZENLEMELERİ Ülkede genel olarak yabancı sermaye, yerli yatırımcı ile aynı uygulamaya tabi olmakla birlikte Kanada resmi bir yatırım değerleme sürecinin bulunduğu ve belirli sektörlerde yabancı yatırımın sınırlandığı birkaç OECD ülkesinden biridir. 1985 yılından itibaren yabancı sermayeye ilişkin düzenlemeler Yabancı Sermaye Kanunu çerçevesinde belirlenmekte ve ekonomik büjoimenin teşviki, yeni iş olanaklarının yaratılması, teknolojik gelişimin teşviki hedefleri doğrultusunda yabancı sermaye poltikası liberalize edilmiştir. Ancak ilgili mevzuat kapsamında gerek ABD'li gerekse diğer ülkelerden olan yabancı yatırımcıların iktisapları, net fayda Kanadalı tarafın olacak şekilde bir düzenlemeye tabi tutulmaktadır. Küçük iktisaplarda ve mevcut yatırımların genişletilmesi sürecinde yabancı yatırımcının Hükümetten onay almasına gerek yoktur. Bu kapsamda bir imalat
şirketi, tesisini genişletmek için veya bir maden şirketi yeni bir maden açmak için hükümetten onay almak zorunda değildir. Kontrole tabi olacak olan yabancı sermayedarın Dünya Ticaret Örgütü üyesi olması halinde, 160 milyon Kanada doları veya üstü sermayeye sahip Kanadalı firmanın doğrudan satınalınması bir değerleme sürecine tabidir. Yabancı sermayedarın Dünya Ticaret Örgütü üyesi olmayan bir ülkeden olması halinde 5 milyon Kanada Dolarının üstünde varlığa sahip Kanadalı firmanın bu yabancı sermayedar tarafindan doğrudan satmalımı ve 50 milyon Kanada dolarının üstünde sermayeye sahip yerli firmanın yabancı sermayedar tarafindan dolaylı satmalımı yine resmi bir değerlemeye tabidir. Ülkede federal ve eyalet bazındaki düzenlemeler kapsamında şirket yöneticilerinin belirli bir kısmının Kanada vatandaşı olması veya Kanada'da ikamet eder olması talep edilmektedir. Yabancı sermayeye ilişkin eyalet bazındaki kısıtlamalar farklılık göstermekle birlikte genel olarak arazi satınalımına ve finansal hizmetlere ilişkindir. Yatırım Kanunu kapsamında yabancı yatırımın teşviki ve bu yatırımlarda net kazancın Kanada'ya ait olmasının temini. Maliye Bakanlığı'nm sorumluluğundadır. Yabancı yatırımın Bakanlık tarafından değerleme süreci, 45 gün içerisinde gerçekleşmekle birlikte bazı durumlarda bu süre uzayabilmektedir. 1985 tarihli Yabancı Sermaye Kanunu'na göre Kanada hükümeti herhangi bir yabancı sermaye önerisini reddetememekte; ancak hükümet yabancı yatırımcıdan önerisinin Kanada'nın menfaatine uygun olacak şekilde yeniden düzenlenmesini talep edebilmektedir. 2.3.1. Yabancı Sermaye Kısıtlamaları: Ülkede kitap yayını ve dağıtımı, enerji, telekomünikasyon, ulaştırma, film, müzik, radyo ve kablolu TV ile bankacılık sisteminde yabancı sermaye yatırımlarına ilişkin sınırlamalar mevcuttur. Bu kapsamda Kanada'daki kablolu TV ve radyo firmalarında yabancı sermaye payı yolo-ss ile sınırlı tutulmuştur. Ülkede bankacılık sektörü