TAHRİBATSIZ MUAYENE PERSONELİNİN ASNT SİSTEMİNE GÖRE EĞİTİMİ VE BELGELENDİRİLMESİ C. Hakan Gür 1,2,3 1) ASNT-TURK (ASNT Türkiye Birimi) Kurucu Bşk. http://www.asnt.org 2) TURK-NDT (Tahribatsız Muayene Derneği), Bşk. Yrd. http://www.turkndt.org 3) ODTÜ Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Merkezi Bşk. http://www.wtndt.metu.edu.tr 1. GENEL DEĞERLENDİRME Piyasa koşulları ve rekabet nedeniyle sadece üretmek yeterli olmayıp; kaliteli, güvenilir, çevre dostu ve rekabet edebilir maliyette üretim ve imalat gerekmektedir. Bu kapsamda, ürünlerin ve bunların üretim süreçlerinde kullanılan ekipman ve tesislerin muayenesi söz konusudur. İmalat, savunma sanayii, kimya, petro-kimya, rafineri tesisleri, enerji santralleri ve benzeri kritik tesislerde güvenlik, ekonomik işletme ve çevre korunması ile kurallar nedeniyle tahribatsız muayenenin önemi artmakta, tahribatsız muayene birimlerine önemli görevler ve sorumluluklar düşmektedir. Bu durum, vasıflı ve belgelendirilmiş personel gerektirmektedir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan tahribatsız muayene metotları: Gözle Muayene, Radyografi, Ultrasonik, Manyetik Parçacık, Sıvı Penetrant ve Girdap Akımları olarak özetlenebilir. Sızdırmazlık, Akustik Emisyon gibi daha sınırlı kullanılan metotlara ilaveten yeni geliştirilen çeşitli tahribatsız muayene teknikleri de mevcuttur: Termografi/Infrared Testi, ultrasonik phased array tekniği, TOFD tekniği gibi. Phased array tekniğinde gönderilen ses dalgalarının şeklinin ve yönünün kontrol eden bilgisayar yazılımları kullanılarak hataların başlangıç ve bitiş noktalarının daha hassas belirlenmesini sağlayan dinamik odaklanma ve gerçek zamanlı görüntüleme mümkün olmaktadır. TOFD (time of flight diffraction) tekniği ile yüzey ve yüzey altı çatlakların boyutu ve derinliği hassas bir şekilde bulunabildiğinden özellikle boru hatlarının ve basınçlı kapların tahribatsız muayenesinde uygulanmaya başlanmıştır. Muayeneyi yapan, değerlendiren ve yöneten personelin, ilgili tahribatsız muayene metodu için uluslararası tanınırlılığı olan bir sistem çerçevesinde eğitilip belgelendirilmesi gerekir. Dünyada yaygın olarak iki sistem uygulanmaktadır: 1. Amerikan sistemi: Amerikan Tahribatsız Muayene Cemiyeti programları ve tavsiyeleri, 2. Avrupa sistemi: Temel standard EN 473, Havacılık sektörü için EN 4179, Boru imalat sektörü için EN 10256. EN 473 e göre personel belgelendirme, merkezi bir sistem çerçevesinde vasıflandırma işlemlerini yöneten ve ISO/IEC 17024 şartlarını yerine getirdiği ulusal Akreditasyon Kuruluşu tarafından denetlenen belgelendirme kuruluşlarınca gerçekleştirilir. Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) Avrupa Akreditasyon Birliği (EA) nin tam üyesidir ve akreditasyonlarının uluslararası tanınırlığını sağlayan çok taraflı tanıma anlaşmasını imzalamıştır. Diğer taraftan Avrupa Birliğinde 2004 te yürürlüğe giren CE işareti teknik mevzuatı çerçevesinde, 97/23/EC Basınçlı Ekipmanlar Yönetmeliği ile ilgili sektörlerde tahribatsız muayene işini ve gözetimini yapan ve onaylayan personelin EN 473 ve bu direktif kapsamında vasıflandırılıp belgelendirilmesi ve tanınırlığı olan bir kuruluşca onaylanması gerekmektedir. Avrupa Birliği sisteminde havacılık (EN 4179) ve boru imalatında (EN 10256) tahribatsız muayene personelinin belgelendirilmesi/onayı ise işveren tarafından yapılmaktadır. C. Hakan Gür ASNT sistemine göre eğitim ve belgelendirme 1/5
2. ASNT UYGULAMALARI Amerikan sisteminde, Amerikan Tahribatsız Muayene Cemiyeti (ASNT) nin işverenlerin kullanımı için hazırladığı SNT-TC-1A Uygulama Tavsiyesi nin yanı sıra ASNT nin kendi yönettiği programları (ASNT ve ACCP) mevcuttur. ASNT veya ASNT nin yetkilendirdiği bir kuruluşun düzenlediği sınavlar, işverenlerin düzenlediği sınavlardan farklıdır. ASNT tarafından sınava tabi olup belgelendirilenler ASNT belgeli (ASNT Seviye III) olarak adlandırılırlar. ASNT Merkezi Belgelendirme Programına göre belgelendirilenler ise ACCP Seviye III veya ACCP Profesyonel Seviye III olarak anılırlar. ASNT programlarının ayrıntılarına http://www.asnt.org adresinden ulaşılabilir. 2.1. SNT-TC-1A Uygulaması ASNT nin 12 tahribatsız muayene metodunda (Gözle muayene, Ultrasonik, Radyografi, Sıvı Penetrant, Manyetik Parçacık, Manyetik Kaçak Akı, Akustik Emisyon, Elektromanyetik, Lazer Metotları, Sızdırmazlık, Nötron Radyografisi, Termografi/Infrared, Titreşim Analizleri) işveren tarafından yapılacak vasıflandırma/belgelendirme için uygulama tavsiyelerini içeren dokümandır. İlk olarak 1968 de yayımlanan bu dokümanın 2006 revizyonu kullanımdadır. İşvereni tarafından veya ASNT tarafından yetkilendirilmeyen bir kuruluş veya sözleşmeli bir uzman tarafından yapılan sınav sonucunda belge alanlar SNT-TC-1A ya göre belgelendirilmiştir. Bu tip belge ASNT belgesi olmayıp, sadece o kuruluşta geçerli bir belgedir ve Seviye I, Seviye II veya Seviye III olarak adlandırılır. SNT-TC-1A ya göre üç temel vasıflandırma seviyesi vardır. İşveren özel görev ve sorumluluklar için gerektiğinde bu vasıflandırma seviyelerini alt bölümlere ayırabilir. Eğitim, vasıflandırma ve sertifikalandırma işlemleri devam ederken aday, belgeli bir personelle birlikte çalışmalıdır; tek başına herhangi bir muayene, sınıflandırma, raporlama ve yorumlama yapamaz. Seviye I belgeli personel, Seviye II veya III personel tarafından verilen yazılı talimat, bilgi, yönetim ve denetim doğrultusunda belirli bir muayeneyi gerçekleştirebilecek bilgi ve tecrübeye sahip olmalıdır. Muayene cihazını kullanabilmeli, kalibrasyon yapabilmeli ve sonuçları değerlendirebilmelidir. Seviye II belgeli personel, standard, kod ve/veya şartnamelere göre, muayeneyi organize edebilecek, muayeneyi gerçekleştirebilecek ve sonuçları rapor edebilecek bilgi ve tecrübeye sahip olmalıdır. Vasıflandırıldığı metotla ilgili kapsam ve sınırlamaları bilir. Aday ve Seviye I personele rehberlik ve işbaşı eğitimlerini yapma sorumluluğunu taşır. Seviye III belgeli personel, kuruluşun tahribatsız muayene ile ilgili tüm işlerini (standard, kod ve şartnameleri malzeme, imalat yöntemi, üretim teknolojisi çerçevesinde yorumlayarak uygulanacak muayene yöntem ve tekniğini, kabul/red kriterlerini belirlemek; muayene prosedürlerini, eğitim talimat ve prosedürlerini hazırlayıp onaylamak) yönetebilecek bilgi ve tecrübeye sahip olmalıdır. Diğer tahribatsız muayene metotları hakkında ASNT Seviye III temel sınavı veya eşdeğeri seviyesinde bilgi sahibi olmalıdır. Belgelendirildiği metotta Seviye I ve II personeli eğitme ve sınavlarını yapma kabiliyetinde olmalıdır. SNT-TC-1A uygulamalarında işverenin özel gereksinimlerini karşılamak üzere hazırlanmış yazılı prosedür (written practice) esas alınır. Bu prosedür, muayene edilecek parçaların kod, standard, spesifikasyon ve prosedürlere göre kabul edilebilirliğinin tayininde her belgelendirme seviyesi için sorumlulukları açıklamalı; eğitim, tecrübe ve sınav şartlarını tanımlamalı ve işveren tarafından görevlendirilen Seviye III uzman tarafından kontrol edilerek onaylanmalıdır. C. Hakan Gür ASNT sistemine göre eğitim ve belgelendirme 2/5
Metotlara göre en az eğitim ve tecrübe süresi Çizelge 1 de, sınav soru sayıları ise Çizelge 2 de belirtilmektedir. Kuruluşlar kendi koşullarına göre eğitim sürelerini, eğitim talimatında belirtmek koşuluyla değiştirebilir. Personel, belgelendirileceği metot-seviye ve muayene edilecek ürünlere uygun şekilde düzenlenmiş teorik ve pratik eğitimi almalıdır. Eğitim programlarının kapsamı ve referans bilgi kaynakları ANSI/ASNT CP-105 te tanımlanmıştır. Eğitimler sonunda yapılan vasıflandırma sınavı 3 kısımdan oluşmaktadır. 1. Genel Bilgi: Yöntem hakkında genel bilgileri içeren sorular, 2. Özel Bilgi: Yöntem hakkında özel bilgileri içeren sorular, 3. Pratik: En az 1 adet uygulama sorusu (Seviye II sorularından biri prosedür hazırlama olabilir). Pratik sınavda adaylar, gerekli cihazları çalıştırabildiklerini, muayeneleri yapabildiklerini, sonuçları yorumlayabildiklerini ve değerlendirme yapabildiklerini kanıtlamalıdırlar. Pratik sınav, işverenin prosedüründe tanımlanmalı ve en az 10 farklı kontrol noktasında gözetim yapılarak yürütülmelidir. Sınavların yapılması, değerlendirilmesi ve yönetilmesinden seviye III personel sorumludur. Seviye I ve II sınavlarında kullanılan tüm sorular sorumlu seviye III uzman tarafından onaylanmalıdır. Sınav dökümanları kayıt altına alınarak muhafaza edilmelidir. Çizelge 1. SNT-TC-1A ya göre Seviye I ve II için en az eğitim ve tecrübe süresi Metot Seviye Lise ve Eşdeğer Okul Mezunu 2 Yıllık Yüksek Okul veya Üniversite Mezunu Tecrübe (Saat) Toplam Tecrübe (Saat) VT 1 8 4 70 130 2 16 8 140 270 RT 1 40 30 210 400 2 40 35 630 1200 UT 1 40 30 210 400 2 40 40 630 1200 MT 1 12 8 70 130 2 8 4 210 400 PT 1 4 4 70 130 2 8 4 140 270 ET 1 40 24 210 400 2 40 40 630 1200 Çizelge 2. SNT-TC-1A ya göre vasıflandırma sınavları soru sayısı Metot Seviye 1 Seviye 2 Genel Spesifik Genel Spesifik VT 40 20 40 20 RT 40 20 40 20 UT 40 20 40 20 MT 40 20 40 20 PT 40 20 40 20 ET 40 20 40 20 C. Hakan Gür ASNT sistemine göre eğitim ve belgelendirme 3/5
Ayrıca, adayın görme kabiliyetinin yeterli olduğu, bir sağlık kurumu veya belgelendirme yetkilisi tarafından tespit edilmelidir. Yakın görme kabiliyeti her yıl kontrol edilmelidir. Renkleri ve kontrastı ayırt edebilecek seviyede renk körlüğü olmadığının kontrolü ilk belgelendirmede yapılmalı ve 3 yılda bir tekrarlanmalıdır. Eğitim ve sınav dış hizmet olarak alınsa dahi, işveren bu hizmetin yazılı prosedürüne göre gerçekleştirilmesinden ve belgelendirmeden sorumludur. Personelin öğrenim, eğitim ve tecrübe ile ilgili tüm bilgileri kayıtlı olmalıdır. Personelin teknik performansının değerlendirilmesi, çalışmadaki kesinti, belge geçerlilik süresi, yeniden sertifikalandırma, sertifikanın iptal edilmesi işlemlerinde işverenin yazılı prosedürü esas alınır. SNT-TC-1A işverene sadece NDT personelinin vasıflandırılması ve belgelendirilmesi konusunda şirket içi prosedürün hazırlanıp uygulanması koşulunu getirmektedir. Personele göz muayenesi yapılması ve genel kayıt tutulması dışında zorlayıcı hüküm yoktur. SNT-TC-1A esnek ve kolay uygulanabilir olması nedeniyle tüm dünyada çeşitli sektörlerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak yoruma dayalı bir doküman olduğundan işverenler arasındaki vasıflandırma ve belgelendirme uygulamaları birbirinden farklı olabilmektedir. 2.2. ASNT Seviye III Uygulaması SNT-TC-1A nın işverenler arasında farklı uygulanması, belgeli personel arasında önemli bilgi ve beceri farklarına neden olunca ASNT kısmen merkezi bir uygulamaya giderek 1976 da ASNT Seviye III programını başlatmıştır. Bu program hem tahribatsız muayene (NDT) hem de Önleyici Bakım (PdM: predictive maintenance) uygulamaları personelini kapsamakta ve üçüncü parti belgelendirme sağlamaktadır. Adayların ASNT tarafından yetkilendirilen merkezlerde yapılan yazılı sınavlardan geçer not almaları gerekmektedir. Adaylar bu sınavlara katılabilmek için eğitim ve ilgili metottaki seviye II eşdeğeri tecrübe sürelerini (eğitim seviyesine bağlı olarak 1-2 yıl) ispatlamak zorundadır. ASNT tarafından tüm dünyada belgelendirilmiş seviye III uzmanlar, http://www.asnt.org/certification/cert/intro.cfm adresinden öğrenilebilir. 2.3. ASNT - Merkezi Belgelendirme Uygulaması (ACCP Seviye II ve Seviye III) Küreselleşme nedeniyle değişik sistemlere göre belgelendirilen tahribatsız muayene personeli arasındaki farklılıkların azaltılması talepleri nedeniyle 1992 de yayımlanan ISO 9712 standardı, vasıflandırma ve belgelendirme konusunda merkezi ve bağımsız bir organizasyona dayalı bir sistem şartı getirmiş, ancak personele muayene yetkisi verilmesinde sorumluluğu işverene yüklemiştir. Bu gelişmeye bağlı olarak ASNT 1996 da sadece seviye II ve III için ACCP programını, ISO 9712 koşullarını karşılamak için, başlatmıştır. ASNT ACCP-CP-1 (2009 Rev.6) dokümanında ayrıntıları açıklanan ACCP sistemi, akredite edilmiş bir belgelendirme kuruluşu tarafından belirlenen standard şartları sağlayarak tahribatsız muayenenin güvenilirliğini geliştirmek için oluşturulmuştur. Bu program, işverenlerin ihtiyacı olan kuruluştan bağımsız ve taşınabilir belgelere sahip olan yüksek performans ve yeterlilikte seviye II ve seviye III uzmanları sağlamaya yöneliktir. Bu sisteme göre eğitim, tecrübe ve sınav şartlarını sağlayan kişiler, aynı zamanda SNT-TC-1A, ANSI/ASNT CP-189, CP-106 dokümanlarındaki şartları sağlamaktadır. ACCP programı, halen Gözle ve Optik Muayene, Manyetik, Sıvı Penetrant, Radyografi, Ultrasonik ve Girdap Akımları yöntemlerini kapsamaktadır. Üç sektör esasında sınıflandırma yapılmıştır: Genel Endüstri Sektörleri GI (Basınçlı ekipman PE ve ASME B&PV kodu, ANSI/ASME B31.1 ve B31.3 kodları ve eşdeğerleri); Uzay/Havacılık sektörü AA ; Petro- Kimya Sektörü PC (API 1104, ANSI/ASME B31.3, ASME B&PV kodu ve eşdeğerleri). C. Hakan Gür ASNT sistemine göre eğitim ve belgelendirme 4/5
Bu programın uygulanması için ASNT, kalite sistemine sahip ve denetleyerek yetkilendirdiği sınav merkezleri oluşturdu. ACCP sınavları temel sınav, metot sınavı, prosedür hazırlama, ve pratik sınav olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. ASNT NDT Seviye III programındaki iki yazılı sınava ilave olarak adaylar, belirli bir parça için genellikle ASTM standardlarına göre bir prosedür hazırlama sınavına ve pratik sınava alınmaktadır. ACCP programı, asgari bir bilgi ve beceri düzeyi oluşturulmasını sağlamakta ve belgeli personele muayene yetkisi verilmesi sorumluluğunu yine işverene yüklemektedir. 3. ASNT-TURK ASNT-TURK ülkemizde ASNT eğitim uygulamalarının daha bilinçli gerçekleştirilmesine ve bir düzene girmesine katkıda bulunmak üzere ODTÜ Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Merkezi nin öncülüğünde ülkemizdeki ASNT üyelerinin önemli bir kısmının katılımıyla 2007 yılında başlatılmıştır. ODTÜ tarafından bir niyet beyanının ASNT Yönetim Kuruluna gönderilmesini takiben ASNT 19. Bölge sorumlusunun desteği ile resmi hazırlıklara başlandı. Mart-Nisan 2008 de yapılan üç toplantıyı takiben kuruluş çalışmaları ve gerekli dokümanlar tamamlanarak ASNT ye resmi başvuru yapılmıştır. ASNT-TURK, 2008 sonunda ASNT tarafından resmen onaylanmış ve ASNT Türkiye birimi olarak resmen faaliyete geçmiştir. C. Hakan Gür ASNT sistemine göre eğitim ve belgelendirme 5/5