Ekonomik Yaklaşım, 24(87), 85-91 Kitap İncelemesi A History of Ottoman Economic Thought: Developments Before the Nineteenth Century Deniz T. KILINÇOĞLU * 11 Mart 2014 tarihinde alındı; 01 Temmuz 2014 tarihinde revize edildi; 03 Temmuz 2014 tarihinde kabul edildi. doi:10.5455/ey.35113 Özet Bu kısa çalışma, Fatih Ermiş in A History of Ottoman Economic Thought: Developments Before the Nineteenth Century (Routledge, 2013) isimli kitabının ODTÜ den (Kuzey Kıbrıs Kampüsü) Deniz T. Kılınçoğlu tarafından yapılan bir değerlendirmesidir. Osmanlı iktisadi düşüncesi hakkındaki yazına dair kısa bir eleştirel girişten sonra, Ermiş in kitabı, yazarın ele aldığı temel sorular, kullandığı kavramsal çerçeve, yararlanılan birincil kaynaklar, yazarın kaynakları inceleme yöntemi, metnin organizasyonu ve genel olarak yazım nitelikleri açılarından değerlendirilmektedir. Eserin çeşitli eksiklikleri ortaya konulmakla birlikte, ele alınan konuya dair özellikle İngilizce akademik tartışmalara yapacağı katkı vurgulanarak, kitabın dengeli bir değerlendirilmesi yapılmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı İmparatorluğu, iktisadi düşünce, düşünce tarihi, on sekizinci yüzyıl JEL Sınıflaması: B10, B11 * Dr. O.D.T.Ü., İ.İ.B.F., İktisat Bölümü, deniztk@metu.edu.tr.
86 Deniz T. KILINÇOĞLU Book Review A History of Ottoman Economic Thought: Developments Before the Nineteenth Century Received 11 March 2014; revized 01 July 2014; Accepted 03 July 2014. doi:10.5455/ey.35113 Abstract Deniz T. Kılınçoğlu from Middle East Technical University, METU (Northern Cyprus Campus) reviews "A History of Ottoman Economic Thought: Developments Before the Nineteenth Century" (Routledge, 2013) by Fatih Ermis. After a brief critical introduction to the scholarly literature on Ottoman economic thought, this review assesses Ermis s book regarding its main questions, conceptual framework, primary sources and the approach to sources, organization, and the writing style of the author. The review aims at presenting a balanced critique, as it emphasizes the book s major shortcomings as well as its potential contribution to the scholarly discussions, particularly in English, on the subject matter. Keywords: Ottoman Empire, economic thought, intellectual history, eighteenth century. JEL Classification: B10, B11. Osmanlı iktisat düşüncesi, genelde, iktisadi düşünce tarihinde hiç yer verilmeyen bir konudur. Bu durum, hemen tüm Batı-dışı iktisadi düşünce gelenekleri için geçerli olsa da, Rusya, Japonya, Çin vd. bazı önemli örneklerle karşılaştırıldığında, Osmanlı İmparatorluğu ndaki iktisadi düşünce üzerine yapılan çalışmaların yok denecek kadar az olduğu da ortadadır. Bu durum devam ettikçe, Osmanlı iktisat düşüncesinin dünya iktisat düşünce tarihindeki yerinin belirlenmesi bir tarafa, Osmanlı İmparatorluğu na şekil veren iktisadi düşünce ve tartışmaların sağlıklı bir şekilde anlaşılması bile olanaklı değildir. Daha önce yayınlanmış birkaç küçük çalışmayı saymazsak, bu alandaki ilk (ve uzun süre tek kalan) eser, Sabri Ülgener in, Weberyen bir perspektifle modernite
Kitap İncelemesi 87 öncesini ele alan ve 1951 yılında yayınlanan kitabıdır (Ülgener, 1951). Daha sonra Halil İnalcık (1970), Niyazi Berkes (1972) ve Şerif Mardin in (1985) küçük ama önemli katkıları olsa da, 1980lerin ortalarına kadar bu alanda başka kapsamlı bir eser yazılmamıştır. Ülgener in öğrencisi ve takipçisi olan Ahmed Güner Sayar ın (2000) modern döneme odaklanan çalışması, hocası Ülgener in eseri gibi bu alanda yol açıcı olduysa da, sonrasında daha yetkin çalışmaların ortaya konmaması bu alandaki tartışmalar büyük ölçüde yerinde saymıştır. Sayar ın kitabından sonra yayınlanan eserler, çoğunlukla, yukarıda bahsedilen öncülerin ortaya koyduğu bakış açılarınınizinden giderek daha mikro konulara odaklanmış, Osmanlı iktisadi düşüncesine yönelik düşüncelerimizi sorgulayıp yeni boyutlara çekecek önemli görüşler ortaya koyamamışlardır. 1 Elbette Mehmet Genç (2000) ve Zafer Toprak ın (1982) artık klasikleşmiş ve ele aldıkları dönemin anlaşılmasında yeni pencereler açan eserleri bu yargının dışında tutulmalıdır. Konu hakkında uluslararası akademik dünyaya ulaşabilen eserler söz konusu olunca, durum daha da olumsuz bir görünüm arzeder. Bu alanda uluslararası akademik yayın neredeyse yok denecek kadar azdır. Buna en önemli istisna olarak Eyüp Özveren in 2002 tarihli yetkin makalesi gösterilebilse de, tek bir makalenin sorunu bütünüyle çözebileceğini iddia etmek elbette mümkün değildir. Bu alanda yazılmış ve kendi konularında önemli katkılar yapmış başka makaleler olsa da, (ör. Georgeon, 1991; Aktar, 1996; Özgür ve Genç, 2011) İngilizce olarak yazılmış tezler bir tarafa (ör. Kafadar, 1986; Kılınçoğlu, 2012), bu konuda bugüne kadar ortaya konmuş kapsamlı bir eser yoktur. İşte bu bağlamda Fatih Ermiş in kitabı, A History of Ottoman Economic Thought: Developments Before the Nineteenth Century (Routledge, 2013), umut verici bir katkı olarak önümüzde durmaktadır. Giriş ve Sonuç dahil toplam 8 bölümden oluşan bu eser, tüm eksiklerine rağmen, (19. yüzyıl öncesi) Osmanlı iktisat düşüncesinin daha iyi anlaşılması için yapılacak uluslararası akademik tartışmalara önemli bir zemin hazırlamaktadır. Örneğin, Giriş ten sonraki Kavramlar ve Terminoloji Hakkında Bir Tartışma başlıklı 2. bölüm, konuyu bütünlüklü bir şekilde anlamak için gerekli pek çok hukuki-iktisadi (mukâta a, iltizâm vb.) ve dini-felsefi (ifrât ve tefrit vb.) kavrama kısa açıklamalar getiriyor. Bunun özellikle, Osmanlı tarihçisi olmayan araştırmacılara ve özellikle de iktisatçılara kolaylık sağlayacağı açıktır. Ancak, konusu itibariyle önemli potansiyel taşıyan eserin önemi, ne yazık ki, ele alınan temel sorunun formüle edilişinden, sorulara yanıt ararken izlenen yol ve yazım tarzına kadar pek çok alandaki irili ufaklı sorunlarla biraz gölgelenmektedir. 1 Karakartal, 1990; Ülgen, 1994; Göçer, 2002; Özçelik, 2003; Demir, 2008; Ermiş vd., 2011.
88 Deniz T. KILINÇOĞLU Görece fakir olan bir alanda zengin bir eser vermek kolay değildir. 19. yüzyıl öncesi Osmanlı iktisat düşüncesine dair bir çalışma yapmanın da böyle bir zorluğu vardır elbette. Bu önemli faktör göz önüne alınınca Ermiş in eserindeki eksikler bir nebze de olsa anlaşılabilirse de, eserin kimi durumlarda yazardan çok editörlerden kaynaklanmış olabilecek bazı temel sorunlarını belirtmekte fayda vardır. Birincisi, eserin ana sorusu, oldukça muğlâktır: Osmanlı iktisat düşüncesinin doğası neydi? (Ermiş, 2011, 9) Formülasyonundaki belirsizlik nedeniyle yanıtlanması imkansız olan bu soruyu, bir o kadar sorunlu ikincil sorular takip eder. Örneğin, Osmanlı toplumsal ve iktisadi sistemi neydi?, Osmanlı iktisat düşüncesinin kökenleri neydi? ve Osmanlı aydınlarının zihinsel parametreleri nelerdi? türünden uçsuz bucaksız sorular, yazarın, eseri için bir odak saptayıp oradan sağlam adımlarla ilerlemesini daha en başından zora sokuyor. Daha önemlisi yazar, eser boyunca bu sorularla ilgili çeşitli konuları, Mustafa Naimâ Efendi (1655 1716) ve Kâtip Çelebi (1609 1657) gibi geç 16 ve 17. yüzyıl düşünürlerinin eserlerinde arasa da, kitabın ne giriş, ne sonuç, ne de kitabın herhangi bir yerinde bu birincil ya da ikincil sorularına net ve belirgin bir yanıt veriyor. Bunun yerine, yorum ve çıkarsamaları genel olarak okuyucuya bırakacak şekilde, bu eserlerdeki düşünsel içeriği, Toplumun Yapısı ve İşleyişi (3. Bölüm), Hâne Ekonomisi (4. Bölüm), [Piyasayı] Düzenleme (5. Bölüm) ve Klasik Dönemin Sonunda İktisadi Düşünce (6. Bölüm) gibi alt sorular çerçevesinde özetliyor. Yedinci ve son bölümde reel uygulamaya dair kısa bir tartışma sunulduğunu eklemek gerek. Dolayısıyla, yazarın iddiasının aksine, kitap okuyucuya (dönemin) Osmanlı iktisat düşüncesinin doğasına dair yeni ve sistematik bir perspektif vermiyor. Bunun yerine, dönemin Osmanlı düşünürlerinin hangi iktisadi konulara dair, neler yazdıklarına birkaç örnek sunmakla sınırlı kalıyor. Eğer kitaba yön veren bir perspektif arayacak olursak, burada Ülgener etkisinin sürdüğünü görmek de zor değil. Belirtmek lazım ki, başlığındaki iddianın aksine, kitap, 19. yüzyıl öncesinin iktisadi düşüncesini geniş bir şekilde ele almıyor. Yazarın çokça yer verdiği Kınalızâde Ali Efendi (1511 1571) haricinde ve geçerken kısaca değinilen birkaç isim dışında kitap 17. yüzyıl düşünürlerine odaklanıyor. Bu durumun kitabın başlığında açıkça belirtilmiş olmaması ticari açıdan anlaşılabilirse de, kitabın giriş bölümünde açıkça ortaya konmamış olması, yazarın da ele aldığı konunun zamansal boyutu konusunda dikkatli davranmadığı gibi bir izlenim veriyor. Dahası, eserin birçok yerinde, örneğin Kınalızâde Ali Efendi den (1511 1571) bir anda biriki yüzyıl atlayıp Mustafa Naimâ Efendi (1655 1716) ve Kâtip Çelebi ye (1609 1657) geçişler (ya da tam tersi), bu kafa karışıklığı izlenimini, ne yazık ki, güçlendiriyor (Ermiş, 2013, 47, 66, 99). Ayrıca, özellikle 3, 4, 5 ve 6. bölümlerde
Kitap İncelemesi 89 tarihsel bağlamdan hemen hemen hiç bahsedilmemesi, tartışmaların büyük ölçüde havada kalmasına neden oluyor. Eserin kalitesinden çalan bir diğer unsur ise ara ara kendini gösteren, sağlam temellere ve çok net anlamlara dayanmayan genel-geçer ifadelerdir. En önemli örnek olarak kitabın başlangıç cümlesi verilebilir: Osmanlı İmparatorluğu (1299 1923) Doğu ve Batı nın kavşağında [yer alan] başarılı bir sentezdir. Bu cümleyle başlayan kitap, okurun, daha ilk andan, kime ve neye göre ve ne anlamda başarılı? ve hala mı şu eski özcü Doğu-Batı ikiliği tartışması gibi sorular sormasına ve dolayısıyla yazarın konuya yaklaşımını sorgulamasına neden oluyor. En baştan verdiğimiz örneğe bir ek de en sondan yapacak olursak, Sonuç kısmının açılış cümlesi de aynı derecede muğlâk ve tartışmaya açıktır: Osmanlı İmparatorluğu nun, iktisadi konulara dair kendine has bir yorumlama biçimi vardı[.] Bu ifade, Osmanlı İmparatorluğu ndaki iktisadi düşünceyi homojen, değişmez ve istisnai bir bütün gibi sunuyor. Daha önemlisi, bir istisna varsa bile (ki bu çok şüphelidir), bu yargı hiçbir somut karşılaştırmaya dayanmıyor. Dolayısıyla, bunun tamamen temelsiz bir ön kabul olduğu açıktır. Bunlar ve benzeri durumlarda suçun daha çok, yazarı muhtemelen bu konuda uyarmamış olan editörlerde olması muhtemeldir. Her halükarda, bu tür maalesef Türkçe yazında hala sıkça rastlanan muğlâk ve beylik ifadeler eserin uluslararası alandaki iddiasına bir nebze gölge düşürmektedir. Ayrıca, yazarın, eserin genelinde, ele aldığı dönemde dünyanın geri kalanında neler olduğuna hiç değinmiyor oluşu eserin, eski usul, içine kapanık Osmanlı tarihçiliği sınırları içinde kalmasına da neden oluyor. Sonuç olarak, Fatih Ermiş in eseri yukarıda belirtilen tüm eksik ve sorunlarına rağmen Osmanlı İmparatorluğu na en azından 19. Yüzyıl öncesinde yön veren iktisadi düşüncelerin anlaşılması yönünde bundan sonra yapılacak tartışmalara önemli bir zemin hazırlamaktadır. Kitabın, özellikle de Türkçe bilmeyen araştırmacılar için önemli bir kaynak olacağı açıktır. Yazarın 2011 tarihli doktora tezinin kitaplaştırılmış hali olduğu anlaşılan metnin, (Ermiş 2014, xi) tezden kitaba dönüştürme süreci biraz daha özenli yapılabilseydi, elbette elimizde çok daha nitelikli bir eser olurdu. Yine de, böylesine göz ardı edilmiş bir alana yöneldiği için yazarın cesur ve önemli bir adım atmış olduğunu tekrar not etmekte fayda var. Daha da önemlisi, eserin çoktandır ihmal edilmiş bu alana bir giriş niteliği taşıdığı ve yazarın konuyu birincil kaynaklardan inceleyebilme yetisi göz önüne alındığında, yazarın bundan sonraki eserlerinde 19. Yüzyıl öncesi Osmanlı iktisadi zihniyetine dairdaha yetkin analizler yapacağı beklenmektedir.
90 Deniz T. KILINÇOĞLU KAYNAKLAR Aktar, A. (1996). Economic Nationalism in Turkey: The Formative Years, 1912 1925. Boğaziçi Journal: Review of Social, Economic and Administrative Studies, 10(1-2): 263 90. Berkes, N. (1972). Ekonomik Tarih ile Teori İlişkileri Açısından Türkiye de Ekonomik Düşünün Evrimi. içinde F. Görün (ed.): Türkiye de Üniversitelerde Okutulan İktisat Üzerine, 39 55. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi. Demir, K. (2008). Osmanlı Basınında İktisadi Kavram ve Süreç Üzerine Yaklaşımlar (1860 1873 Dönemi). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Universitesi Erdem Ö. M., & Genç, H. (2011). An Ottoman Classical Political Economist: Sarantis Archigenes and His Tasarrufat-I Mülkiye. Middle Eastern Studies, 47(2): 329 42. Ermiş, F. (2011). Ottoman Economic Thinking before the 19th Century. Unpublished Ph.D. Dissertation, Erfurt: Universität Erfurt. Ermiş, F. (2013). A History of Ottoman Economic Thought: Developments Before the Nineteenth Century. Routledge. Genç, M. (2000). Osmanlı İmparatorluğu nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Georgeon, F. (1991). L économie Politique Selon Ahmed Midhat. içinde E. Eldem (ed.): Premi re Rencontre nternationale Sur l Empire Ottoman Et a Tur uie Moderne, 461 79. VariaTurcica 13, Istanbul: ISIS. Göçer, K. (2002). Son Dönem Osmanlı İktisat Düşüncesinde Birey (Ulum-I İktisâdiye ve İctimâiye Mecmuası ile İktisâdiyat Mecmuası Dergisi Örnekleri). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Universitesi. İnalcık, H. (1970). Ottoman Economic Mind and the Aspects of Ottoman Economy. içinde M. A. Cook (ed.): Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the Present Day, 207 18. London: Oxford University Press. Kafadar, C. (1986). When Coins Turned into Drops of Dew and Bankers Became Robbers of Shadows: The Boundaries of Ottoman Economic Imagination at the End of the Sixteenth Century. Unpublished Ph.D. dissertation, McGill University. Karakartal, O. (1990). Ahmed Midhat Efendi ve Para. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Universitesi.
Kitap İncelemesi 91 Kılınçoğlu, D. T. (2012). The Political Economy of Ottoman Modernity: Ottoman Economic Thought during the Reign of Abdülhamid (1876 1909). Unpublished Ph.D. Dissertation, Princeton, N.J.: Princeton University. Mardin, Ş. (1985). Tanzimat tan Cumhuriyete İktisadî Düşüncenin Gelişimi (1838 1918). içinde: Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, 3: 618 34. İstanbul: İletişimYayınları. Özçelik, T. (2003). Modern İktisadın Osmanlı ya Girişi ve Ceride-I Havadis (1840 1856). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Universitesi. Özveren, E. (2002). Ottoman Economic Thought and Economic Policy in Transition: Rethinking the Nineteenth Century. içinde M. Psalidopoulos & M. E. Mata: Economic Thought and Policy in Less Developed Europe: The Nineteenth Century, 129 44. London: Routledge. Sayar, A. G. (2000). Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması: (Klasik Dönem den. Abdülhamid e). İkinci Baskı. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Toprak, Z. (1982). Türkiye de Millî İktisat, 1908 1918. Ankara: Yurt Yayınları. Ülgen, E. (1994). Ahmet Midhat Efendi de Çalışma Fikri. İstanbul: Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı. Ülgener, S. F. (1951). İktisadî İnhitat Tarihimizin Ahlâk ve Zihniyet Meseleleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisatFakültesi.