15. Yüzyılda Bosna Sancağı ve İdari Dağılımı The Bosnian Sanjak and Its Administrative Units in the 15 th Century Hatice Oruç Özet Bosna toprakları 1463 yılında Osmanlılar tarafından fethedilmiş ve hemen fethi müteakip bu topraklar üzerinde bir sancak teşkil edilmiştir. Bosna sancağının Osmanlı idarî yapısı içinde önemli bir yeri bulunmakta idi. Bosna Sancağı, 1580 yılında ayrı bir eyalet olarak organize edilinceye kadar yüzyılı yılı aşkın bir süre geçmiştir, ancak ilk kurulduğu andan itibaren Bosna sancakbeyleri, ileri gelen beylerden atanmış ve beylerbeyi gibi itibar görmüşlerdir. Osmanlı Devleti'nin Bosna sancağına bu kadar önem vermesinin sebebi, bu sancağın bir uc sancağı olması ve kurulduğu andan itibaren, daha evvel Üsküp sancağının oynadığı siyasî ve askerî rolü üstlenmiş olmasıdır. Bosna Sancağı, Osmanlı Devleti'nin batıya doğru ilerleme faaliyetlerinde uc vazifesi gördüğünden sınırları sürekli değişmekte idi. Yeni fetihler sonucu ele geçirilen topraklar öncelikle Bosna Sancağına dahil edilmiş daha sonra bu topraklardan Hersek, Klis gibi yeni sancaklar oluşturulmuştu. Bu makalede, önce Bosna sancağının kuruluşu anlatılmaktadır. Daha sonra 15. yüzyıl tahrir defterleri kullanılarak sancağın idarî yapısı, vilâyet ve nahiye bazında ortaya konulmakta; kaza ve vilayet tabirlerinin bu bölgede almış oldukları anlam da gözönüne alınarak her vilayetin nahiye ve nefs-i bazarları ve kaleleri hakkında bilgi verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Bosna Sancağı, Bosna Eyaleti, Osmanlı Devleti, İdarî Taksimat Abstract Bosnia was established as a Sanjak (sub-division of a Province) immediately following its final conquest by the Ottomans in 1463. The Bosnian Sanjak constituted an important place in the administrative structure of the Ottoman Empire. Although 100 years elapsed after its Bu makale, Društveno-ekonomske prilike u Bosanskom sandžaku od 1463. godine do početka 17. stoljeća (Univerzitet u Sarajevu, Filozofski fakultet, 2003) adlı doktora tezim esas alınarak kısmî değişiklikler ve eklerle hazırlanmıştır. Dr. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü.
250 HATİCE ORUÇ conquest, before it was established as a province in 1580, the appointed beys of the Bosnian Sanjak were always chosen among influential beys, whom were esteemed and respected as much as the beylerbeys. The Ottomans attached great importance to the Bosnian Sanjak, due to its geographical position as a border sanjak. It also took on the political and military role formerly occupied by the Sanjak of Üsküp (Skoplje). The Bosnian Sanjak s borders were constantly redrawn, because it served as a border in the process of Ottoman Empire s expansion towards the west. Thus, its borders have been subject to constant change. New conquests were first added to the Bosnian Sanjak, and then independent sanjaks such as Hersek, and Klis were formed afterwards. This paper will firstly give information about the establishment period of the Bosnian Sanjak. Then, the administrative structure will be illustrated, in terms of the vilayet/kaza and nahiye, through the study of the 15th century tahrir defters on the Bosnian Sanjak. Information about the nahiyes (sub-divisions of a kaza), nefs-i bazaars (the central market places) and the kales (fortresses) located within the Province will be provided, with reference to the special usage of the terms kaza and vilayets in the Bosnian Sanjak during this period. Keywords: The Bosnian Sanjak, The Province of Bosnia, The Ottoman Empire, Administrative Units. Giriş Bosna toprakları üzerinde, Rumeli Beylerbeyiliğine tabi olarak 1463 yılında kurulmuş olan Bosna sancağı, Osmanlı Devleti'nin batıya doğru genişleme faaliyetlerinde bir uc bölgesi niteliğinde idi. Daha önce Üsküp sancağının oynadığı siyasî ve askerî ileri karakol olma özelliği kurulduğu tarihten itibaren Bosna sancağına geçmişti. Bosna sancağı, civar sancaklar için merkezî bir sancak görevi üstlendi ve bu sancaklara göre dâimâ öncelikli bir konuma sahip oldu. Bosna sancakbeyinin de diğer sancakbeylerine göre, özellikle askerî harekâtlar ve Bosna askeriyle birlikte savaşa gitmek söz konusu olduğunda önceliği vardı. Dolayısıyla, 1580'de Bosna Eyaletinin kuruluşu bu şekilde aslında çok erken hazırlanmıştı. 1 Bu aynı zamanda Bosna Eyaleti bölgesinin daha ilk andan itibaren bir bütün olarak görüldüğü anlamına da gelmektedir. Bir sefere gidiş esnasında Bosna askerî güçlerinin başkumandanı beylerbeyi unvanı taşımamasına rağmen Bosna sancakbeyi idi. Bosna sancağına ait elimizdeki en eski tarihli tahrir defteri 1468/1469 1 Ahmed Aličić, Uvod: Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, Bošnjački institut Zürich-odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serije II, defteri, knjiga 4, sv. I/1, haz. Adem Hančić, (kitabın girişi Ahmed S. Aličić tarafından yazılmıştır), Sarajevo 2000.
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 251 tarihlidir. 2 Bu defterdeki kayıtlara göre, 1468/69 yılında Bosna sancakbeyi olan İsa Bey in hasları normal bir beylerbeyi hassından hiç de aşağı değildir. Toplam olarak 17 bazar, 223 köy, 10 mezraa, 61 çiftlik, 9935 hane, 2197 mücerred vergi geliri olmak üzere toplam has geliri 1.092.619 akça olarak kaydedilmiştir. 3 Bilindiği gibi, Anadolu da pek çok sancakbeyi 250.000 ila 400.000 akça arasında has gelirine sahipti. Rumeli Beylerbeyiliği ne bağlı 21 sancak içerisinde en büyük has geliri 507.760 akça ile Mora sancakbeyinin, en düşük has geliri ise 157.032 akça ile Delvine sancakbeyinin hassıdır. 4 A- Bosna Sancağının Kuruluşu Fatih Sultan Mehmed'in maiyyetinde seferlere katılan ve aynı sultanın biyografisini yazan Dursun Bey, Bosna'nın fethini anlatırken, «Fi l-cümle bu mübârek seferde dört vilâyeti feth ve istihlâs edüb sancakbeyi ve kadılar nasb edüb me âdinleri üzere emînler konulub re âyâya cizye-i şer î vaz olundu. Bu feth-i mübînle ganâyim-i azâyim-i bî-nihâyetle mürâca at buyurdu ve dârü s-saltana İstanbul a geldi» 5 demektedir. Bu ifadeden Sultan II. Mehmed in İstanbul a dönüşünden önce, hemen fethi müteakip Bosna sancağının kurulduğu ve sancakbeyinin tayin edildiği anlaşılmaktadır. Bu da, Bosna ya yapılan sefer 1463 yılı mayıs başından temmuz sonuna kadar sürdüğüne göre Bosna sancağının da bu süre içinde organize edilmiş olduğu anlamına gelmektedir. 6 Aşıkpaşazade ve Neşri ye göre ilk Bosna sancakbeyi, bundan önce Smederevo sancakbeyi olan Minnetoğlu Mehmed Bey dir. 7 Sancakbeyinin ilk ikâmet yeri 1463 sonbaharına kadar Yaytse ve bundan sonra Saraybosna idi. 8 1554 yılından sonra ve 1563 yılından önceki bir zamanda Sancağın ikamet merkezi Banya Luka ya taşındı. 9 Dursun Bey, Bosna fethinin safhalarını anlatırken söz konusu dört vilayetin isimlerini de vermektedir. Bunlar Bosna Kralı toprakları, Pavlioğulları toprakları, Kovaçoğulları toprakları ve Hersek (Stjepan Kosaça) topraklarıdır. 10 2 MC. 76 (1468/69), v.1b. İstanbul Atatürk Kütüphanesi. Muallim Cevdet Yazmaları 3 MC. 76 (1468/69), v.24b. 4 Y.Kurt, Osmanlı Toprak Yönetimi, Osmanlı, c.3, Editör: Güler Eren, Ankara 1999, 60. 5 Dursun Bey, Tarih-i Ebu l-feth, (Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, c. V-VI, sayı 26 38) İstanbul 1330, 121. 6 Hazim Šabanović, Bosanski Pašaluk, Sarajevo 1982, 40. 7 Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihân-Nümâ, Neşri Tarihi, c.ii, Yay.: Faik Reşit Unat-Mehmet Altay Köymen, 2.Bsk., TTK Yay., Ankara 1987, 767; Derviş Ahmed Aşikî, Tevârih-i Al-i Osman, yay. Atsız (Paşaoğlu Tarihi), MEB. Yay., Ankara 1992, 141. Truhelka'nın yayınladığı Dubrovnik kaynaklarında Mehmed Bey Sırp topraklarının efendisi/hakimi ('gospodar srpske zemlje') olarak geçmektedir. Ćiro Truhelka, Turskoslovenski spomenici Dubrovačke Arhive, Sarajevo, 1911, belge 16, 21. 8 H. Šabanović, a.g.e, 40. 9 H. Šabanović, a.g.e, 72. 10 Dursun Bey, Tarih-i Ebu l-feth, 120 121.
252 HATİCE ORUÇ Bu dört vilayete ilaveten Bosna sancağına 1455 yılında İshak oğlu İsa Bey in idaresinde bulunan 11 ve Üsküp ucuna tabi olan Yeleç ve Saray vilayetleri de dâhil edilmiştir. Yeleç vilayetinin nahiyelerini, eski Ras bölgesinde olan vilayetler oluşturmaktadır: Zveçan, Yeleç, Ras, Syenitsa, Moravitsa ve Nikşiçi. Saray vilayeti ise, nihaî fetihden önce Bosna da Osmanlıların idarelerinde bulunan yerlerdir: Bosna uc bölgesi ya da vilayet-i Hodidede dir. 12 Kısa bir süre için Hersek vilayeti Bosna sancağı bünyesinden çıkmıştır: Osmanlılar, Hersek ten çekildikleri anda Hersek Styepan Kosaça ve oğulları hemen faaliyete geçmiş ve daha 1463 yazında topraklarını geri almıştı. 13 Ancak bu durum kısa sürdü; 1465 ve 1466 yıllarında Hersek topraklarının büyük bir kısmı tekrar Osmanlılara geçti ve Hersek vilayeti olarak Bosna sancağına katıldı. Bu vilayet 1470 yılında Hersek sancağının organize edilmesi ile Bosna sancağından tamamen ayrıldı. Hersek sancağı örneğinde olduğu gibi Bosna sancağının sınırları, yeni fetihler ve yeni idari organizasyonlar sonucu sürekli bir değişim içinde olmuştur. Balkanlardaki tüm sancaklar, 1541 de Budin eyaleti kuruluncaya kadar Rumeli Beylerbeyliğine tabi idiler. 14 Dolayısıyla Bosna sancağı da Rumeli Beylerbeyliğine bağlı idi ve Bosna Eyaletinin kuruluşuna kadar bu eyaletin bünyesinde kaldı. Yeni bir beylerbeyliğin kuruluşu genellikle uzun bir süreç idi ve askeri amaçlara yönelikti. 15 Bu durum Bosna eyaletinin kuruluşunda da dikkati çekmektedir. 1463 yılında Bosna sancağının kuruluşundan Avusturya ya karşı 16 1580 de Bosna eyaletinin düzenlenmesine kadar yüzyılı aşkın bir süre geçmiştir. Meşhur Bosnalı tarihçi Hazim Şabanoviç eyaletin 23 Nisan 25 eylül 1580 tarihleri arasında bir tarihte kurulduğunu düşünmektedir ve bize göre de bu düşüncesinde yanılmamaktadır. 17 O bu tarihlendirmeyi, bir mühimme 11 MM.544 (Suret-i defter-i mücmel-i Yeleç ve Izveçan ve Hodidede ve Senica ve Ras ve Üsküb ve Kalkandelen ma a tevabiiha) (bkz. Hazim Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića. Sumarni katastarski popis iz 1455. godine, Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serija II, knj. 1, Sarajevo 1964. Söz konusu bu icmal tahrir defteri Bosna sancağı kurulmadan önce yapılmış bir tahriri içermektedir ve Bosna nın belli bölgeleri için elde mevcut ilk ve en eski tahrir defteridir.) 12 H. Šabanović, Bosanski Pašaluk, 40 41. 13 H. Šabanović, a.g.e, 43. 14 Nikolai Todorov, The Balkan City 1400 1900, Washington 1983, 23. 15 Halil İnalcık, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300 1600, London 1973, 105. 16 H. İnalcık, a.g.e, s. 105; H. Šabanović, a.g.e, 77; Nikolai Todorov, a.g.e, 27. 17 H. Šabanović, a.g.e, 78. Yine Şabanoviç in de belirttiği gibi Bosna eyaletinin kuruluş tarihi çeşitli tarihçiler tarafından farklı zamanlara yerleştirilmiştir. Genellikle bu tarihler 1578 1584 arasında yoğunlaşırken, Nikolai Todorov, Bosna paşalığının 1589 tarihinde kurulduğunu yazmaktadır (The Balkan City 1400 1900, 227). Yılmaz Öztuna ise Bosna eyaletinin kuruluşunu 1541 tarihi olarak vermektedir (Devletler ve Hanedanlar İslam Devletleri, cilt 2, Ankara 1969, 1068).
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 253 defterinde Bosna sancakbeyinin son defa 23 Nisan da ve Bosna beylerbeyinin ilk defa 25 Eylül 1580 de zikrediliyor olmasına istinaden yapmıştır. Nitekim 1578 88 dönemine ait bir sancak tevcih defterinde Bosna eyaletinin kuruluş tarihi belirgin bir şekilde kaydedilmiştir. 18 Buna göre eyaletin kuruluş tarihi Receb 988/ Eylül 1580 dir. 24 Receb 988/5 Eylül 1580 tarihli bir beratla, bu tarihe kadar Bosna sancakbeyi olan Ferhad Bey, paşa unvanıyla Bosna Beylerbeyiliğine atanmış ve kendisine 800.000 akçelik bir gelir tevcih edilmiştir. 19 Aynı deftere göre, bazı sancaklar Rumeli ve Budin eyaletlerinden ayrılıp yeni Bosna eyaletine katılmıştır; eyaletin sancakları Bosna, Hersek, Klis, Pojega, Orahovitsa, 20 Krka (Lika) ve Zvornik tir. 21 Şabanoviç ve Todorov gibi tarihçilere göre kuruluşu esnasında bu eyaletin sancaklarını Bosna, Hersek, Klis, Pakrats, Krka, Zvornik ve Pojega oluşturmaktadır. 22 Söz konusu sancak tevcih defterinde Pakrats, bu tarihte Rumeli eyaleti dahilinde Liva-i Zaçasna (Pakriç) olarak geçmektedir 23 ve Bosna eyaletine dahil edildiğine dair bir kayıt bulunmamaktadır. Muhtemelen daha sonraki bir tarihte Bosna eyaletine katılmış olmalıdır. XVII. yüzyılın başlarında, Ayn Ali Efendi Kavânîn-i Al-i Osmân Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân adlı eserinde Bosna eyaleti için şunları yazmaktadır: «Eyâlet-i Bosna sekiz sancakdır. Hazîne defterdârları ve defter kethüdâsı vardır. Bosna paşanındır ve sancakları bunlardır: Hersek, Klis, Zvornik, Pojega, Zaçasna, Krka, Rahoviça». 24 Görüldüğü üzere, eyaletin sancak sayısı 8'e yükselmiştir ve sekizinci sancak Zaçasna (Pakrats) sancağıdır. 1631 32 yıllarına ait bir eyalet tevcih defterinde ise, Bosna eyaletinin sancakları Hersek, Klis, Zvornik, Krka nâm-ı diğer Lika, Zaçasna nâm-ı diğer Cernik, Bihke (Bihaç) olarak verilmektedir. 25 Burada Pojega artık Bosna Eyaleti içinde zikredilmemektedir. Bu sancak 18 KK 262, Topkapı Sarayı Arşivi, s. 2. Topkapı Sarayı Arşivinde bulunan KK 262 sancak tevcih defterindeki bilgiler, Metin Kunt un, Sancaktan Eyalete, 1550 1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl idaresi (İstanbul 1978) adlı eserinden alınmıştır. 19 KK 262, 2. Bu sancak tevcih defterinde Bosna Beylerbeyiliğinin kuruluşu ile ilgili kayıttan hemen önce Bosna sancakbeyi Ferhad Bey e 1 Safer 988/18 Mart 1580 tarihli bir beratla gelir tevcihi kaydı bulunmaktadır. Büyük ihtimalle, Feridun Emecen eyaletin kuruluş tarihini bu kayda dayanarak 18 Mart 1580 olarak belirlemiştir. (Feridun Emecen, Bosna Eyaleti, DİA, c.6, İstanbul 1992, 296). Ancak bu bir tür yanılgı olsa gerektir, çünkü belgeden Ferhad beyin o sırada Bosna sancakbeyi olduğu ve bu gelir tevcihinin de sancakbeyliği gelir tevcihi olduğu açık bir surette görülmektedir. 20 Şabanoviç, Orahovitsa nın ayrı bir sancak olmadığını, bu sancağın Pojega sancağı ile aynı sancak olduğu görüşündedir. (Bosanski Pašaluk, 86 87). 21 KK 262, 35 22 H. Šabanović, a.g.e, s.79; Nikolai Todorov, a.g.e, 27. 23 KK 262, 267 24 Ayn Ali Efendi, Kavânîn-i Al-i Osmân Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, No.14, 3. 25 Şerafettin Turan, XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun İdarî Taksimatı, Atatürk Üniversitesi Yıllığı (1961), Ankara 1963, 211 212.
254 HATİCE ORUÇ 1600 de kurulan Kanije eyaletine katılmıştır. 26 Orahovitsa sancağı için de aynı durum söz konusu olsa gerektir. Bosna eyaletinin merkez sancağı Bosna sancağı idi. Paşa unvanlı Beylerbeyi bu sancakta ikamet ettiğinden bu tarihten itibaren Bosna sancağı paşa sancağı olarak da zikr edilmektedir. 27 Bosna sancağı Rumeli Beylerbeyiliğine tabi olarak kuruluşundan müstakil Bosna eyaletinin organize edilmesine kadar, her biri fiilen birbirinden ayrı ve aynı ölçüde beylerbeyiliğe tabi olmalarına karşın, gerçekte bu sancaktan çıkarak gelişmiş olan Hersek, Klis, Pakrats ve Krka gibi komşu sancaklar için merkezi bir role sahipti. Bosna sancakbeyi, Osmanlıların Bosna ve diğer komşu topraklardaki fetih faaliyetlerinde ileri bir konuma sahip idi. Osmanlılar XV. ve XVI. yüzyıllarda civar bölgelerde yeni fetihler yaptıkça, bu fethedilen yerleri en yakın sancaklara ilhak ettiler. Hersek in fethedilmiş bölgeleri Hersek sancağı kuruluncaya kadar Bosna sancağına dâhil edildi. Birer Dalmaçya kenti olan Sin, Knin ve Dalmaçya, Lika ve Krbava daki diğer mustahkem kaleler 1537 de Klis sancağı kuruluncaya kadar Bosna sancağı bünyesine alındılar. Aynı durum 1557 de Çazma (Zaçasna) sancağının kuruluşuna kadar Batı Slavonya için de geçerlidir. 28 B- Sancağın 15. Yüzyılda İdari Dağılımı Bosna sancağının idari dağılımını tespit etmek için bu çalışmada kullandığımız kaynaklar tahrir defterleridir. Bosna sancağının elimizde mevcut ilk tahrir defteri 26 Ocak 1468-12 Mayıs 1469 tarihleri arasında tutulmuş olan bir icmâl tahrir defteridir. 29 Bu deftere göre, Bosna sancağında en büyük idari birimin vilayet olduğu görülmektedir. Vilayet tabirinin kullanımı daha çok Bosna nın fetih öncesi idari dağılımı ile ilgilidir. 30 Osmanlılar, fethettikleri bölgeleri kimden almışlarsa onun adıyla adlandırmakta ve bu kişinin hüküm sürdüğü bölgeyi vilayet tabiri ile belirtmektedirler. Bu durum, Dursun Bey Tarihi nde de açık bir şekilde görülmektedir. Dursun Bey, Bosna nın dört vilayete ayrıldığını söylerken Bosna da fetih zamanına kadar hüküm süren beylerin topraklarından bahsetmektedir. Osmanlılar fetihten sonra bu ülkede rastladıkları bu idari dağılıma sadık kalmışlardır. Ayrıca Bosna da ve Ras da daha önceden Osmanlı idaresine geçmiş bölgeler de birer vilayet olarak Bosna sancağına eklenmiştir. Defterde henüz idari bir terim olarak kaza tabirine rastlanmamaktadır. Her vilayette bir kadı nın varolması ilk etapta vilayet tabirinin kaza tabirine denk 26 H. Šabanović, a.g.e, 61; «Bosna i Hercegovina», Istorija Naroda Jugoslavije, 122. 27 Hazim Šabanović, Bosanski Pašaluk,79. 28 H. Šabanović, a.g.e, 77. 29 MC. 76 (1468/69). 30 Ahmed Aličić, «Bosna i Hercegovina: Razdoblje turske (osmanske) vlasti», Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1983, 87.
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 255 olduğu görüşünü akla getirse de Kral vilayetinde ya da Hersek vilayetinde olduğu gibi bir vilayette iki kadılığın bulunması ya da Pavli ve Kovaç vilayetlerinde olduğu gibi, iki vilayete tek bir kadının tayin edilmesi gerçeği, bizi bu sonuca varmaktan alıkoymaktadır. Bosna sancağında kadılar, timâr tasarruf ettiklerinden vilayetlerdeki kadılık merkezlerini tespit etmek mümkündür. XV. yüzyılda kaza tabirine rastlanmıyor olması bu tabirin idari bir birim olarak kullanılmadığı şeklinde algılanmamalıdır. Osmanlı öncesi uygulamaların etkisi yanında seraskerlik biriminin bu dönemde daha önemli olması da, kaza idari birimi yerine vilayet dağılımının ön plana çıkmasında etken olmuş olabilir. 31 1468/69 tarihli deftere göre Bosna sancağı ilk kuruluş yıllarında 6 büyük vilayet ve 7 kadılıktan oluşmaktadır. XV. yüzyıl defterlerinde vilayet dağılımı esas alındığından biz de Bosna sancağının dağılımını öncelikle vilayetlere göre belirlemeye çalışacağız. 1. Yeleç Vilayeti ve Yeleç Kadılığı 2. Saray Vilayeti ve Saray kadılığı 3. Kral Vilayeti ve Bobovats ve Neretva Kadılıkları 4. Pavli Vilayeti ve Vişegrad Kadılığı 5. Kovaç Vilayeti (Pavli vilayetiyle birlikte Vişegrad Kadılığı) 6. Hersek Vilayeti ve Drina ve Blagay kadılıkları B.1. Yeleç Vilayet ve Kadılığı Eski Ras bölgesinde daha önceden oluşturulmuş vilayetler, Üsküp ucundan ayrılıp aynı isimli nahiyelere çevrilerek Bosna sancağına dahil edilmiş ve Vilayet-i Yeleç adı altında bir araya getirilmiştir. Zveçan, Yeleç, Ras, Vraçe, Nikşiç, Syenitsa ve Barçe nahiyeleri Yeleç vilayetini oluşturmaktadır. Zveçan nahiyesinde, iki nefs-i bazar: demir madeni olan nefs-i bazar-ı Rjena ve nefs-i Bazar-ı Dimitrovitsa; Yeleç nahiyesinde nefs-i bazar-ı Gluhavitsa nam-ı diğer Demirci Pazarı ve Ras nahiyesinde nefs-i şehr-i Yeni Bazar nam-ı diğer nefs-i şehr-i Ras bulunmakta idi. Barçe nahiyesi defterde, nahiye-i Eflakan-ı Syenitsa nam-ı diğer Barçe şeklinde kaydedilmiştir. Yeleç vilayetinde iki tane de kale bulunmaktadır: kale-i Zveçan ve kale-i Yeleç. Yeleç vilayetinin kadılık merkezi Yeleç tir. Bu sırada Yeleç kadısı olan Mevlana Hayruddin, biri Ras nahiyesinde diğeri Zveçan da iki karyeden 4.983 akçe gelire sahiptir. 32 31 M. Tayyip Gökbilgin, XV. ve XVI. yüzyıllarda Eyalet-i Rum, Vakıflar Dergisi, 6 (1965), 54; Mehmet Öz, XV ve XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara 1999, 31. 32 MC. 76 (1468/69), vr. 40b.
256 HATİCE ORUÇ Tablo * 1: 1469 da Yeleç Vilayeti Nahiye Nefs-i Bazar Kale Zvečan 1- Ržane 2- Dimitrovica Zvečan Jeleč Ras Nikšići Sjenica Barče Gluhavica nâm-ı diğer Demirci pazarı Jeni Bazar nam-ı diğer nefs-i şehr-i Ras Jeleč * Tablolarda yer isimleri Boşnakça esas alınarak yazılmıştır, Türkçe şekilleri metin içinde mevcuttur. B.2. Sarayovası Vilayeti ve Kadılığı Bu vilayet Osmanlıların Bosnanın nihaî fethinden evvel idarelerinde bulunan ve Bosna uc bölgesi olarak ifade edilen Vrhbosna jupasındaki bölgedir 33. 1455 tarihli tahrir defterinde vilayet-i Hodidede ve vilayet-i Sarayovası olarak zikredilmektedir. 34 1455 tarihinde bu vilayet dahilinde Hodidede kalesi, Tilava nahiyesi zikr edilmektedir. Ayrıca pazar niteliği taşıyan üç karye kaydedilmişdir. Bunlar Tornik, Kotorotsa/Kotorovtse ve Bulagay dır. 35 1468/69 tarihli defterde bu vilayet için Saray ve Sarayovası isimleri kullanılmaktadır. Eskinin Hodidede ya da Sarayovası vilayeti toprak bakımından herhangi bir değişime uğramamıştır, halen Vrbosna ile sınırlıdır. 36 Bu tarihte Saray vilayeti, Saray nahiyesi ve bu nahiyedeki 3 nefs-i bazar ile bir kaleden oluşmaktadır. Bunlar Trnovo, Blajuy ve Torkovişte dir. Bugüne kadar bu konuda çalışan bilim adamları son ismi Trgovişte olarak okumuşlardır. Her ne kadar, Trgovişte nin alışveriş-ticaret merkezi, pazar anlamı bu okumayı haklı kılmaya ve 1468/69 tarihli defterde bu isim Trgovişte okumaya müsaid olsa da aynı isim Torakovişte ya da Torkovişte şeklinde de okunabilir. 1485 tarihli defterde açık bir şekilde (تورقوشته) (Torakovişte ya da Torkovişte) olarak kaydedilmiştir. Utorak ın kelime anlamı Salı günü dür ve XV. yüzyılın başında 33 Hazim Šabanović, «Bosansko Krajište, 1448 1463)», Godišnjak istorijskog društva Bosne i Hercegovine, god. IX, Sarajevo 1958. 34 MM.544 (1455), vr.1v, 13r 35 MM.544 (1455), vr.13r, 13v. 36 Hazim Šabanović, Bosanski Pašaluk, 119.
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 257 Vrhbosna da Salı günleri bazar kurulduğu bilinmektedir. 37 1455 tarihli defterde karye-i Tornik, bazardır şeklinde kaydedilmiş 38 olan karye bu salı bazarının (ترقاوشته) kurulduğu yerdir. 39 1468/69 da bir çiftlik kaydında eski Torkavişte ifadesi kullanılmaktadır. Bundan Tornik mevkiindeki bazarın artık önceki fonksiyonunu kaybettiği eski niteliği kazandığı görülmektedir. Yeni bazar mevkii de eskisi gibi Torkovişte ismini taşımaktadır. 1485 tarihinde ise bu isim yanında bazar için Saray ismi de kullanılmaya başlanmıştır. Tablo 2: 1469 da Sarayovası Vilayeti Nahiye Nefs-i bazar Kale Saraj 1- Torkovište 2- Blažuj 3- Trnovo Hodidede Hodidede (هوديدده) Saraybosna vilayetinin kalesidir. Sarayovası ya da Saray vilayeti kadılık merkezi nefs-i bazar-ı Saray da bulunmaktadır. Tahrir sırasında Saray kadısı olan Mevlana Cemal in timârını 4048 akçe gelir getiren 3 ü Lepenitsa nahiyesinde ikisi Kreşevo da bulunan toplam 5 karye oluşturmaktadır. 40 Kreşevo ve Lepenica bu defterde Kral vilayetindedir. Kadılara kendi yetki bölgelerinden timâr tevcihi yapıldığını varsayarsak Saray kadılığı ya da kazasının sınırlarının Saray vilayetinin sınırlarından daha farklı olabileceği akla gelmektedir. 1468/69 tarihli defterde Visoko nahiyesi de Kral vilayetindedir. Ancak bu deftere sonradan yapılmış bir derkenar 1472 tarihinde Visoko nun Saray kadılığına tabi olduğunu göstermektedir. 41 Bundan başka 1485 tarihinde yine Kral vilayetinde kayıtlı bulunan Visoko ve Dubrovnik in niyabetleri Saray vilayeti niyabeti ile birlikte nefs-i bazar-ı Visoko nun hasılı içinde hesaplanmıştır. Bundan da bu tarihte Visoko ve Dubrovnik in Saraybosna kadılığı sınırları içinde olduğu sonucu çıkmaktadır. Aynı defterde Visoko, Kreşevo ve Lepenitsa 37 Desanka Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978, 77. Aynı durum Kladany nahiyesinde nefs-i bazar-ı Çetvrtkovişte de görülmektedir. 15. yüzyılın başlarında bu nefs-i bazarın bulunduğu yerde perşembe günleri pazar kurulmakta idi ve nefs-i pazarda buna istinaden Çetvrtkovişte ismini almıştır. (çetvrtak: Perşembe günü). 38 MM. 544 (1455), vr. 13a. Šabanović bu ismi Turbiç olarak okumuş ve matba harfleriyle verdiği orginal kısımda da bu şekilde deşifre etmiştir. Ancak sadece ilk harfin noktalama işaretinin bulunduğunu belirterek farklı okuma olanağının bulunduğunu da belirtmektedir (bkz. Hazim Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića, zbirni katastarski popis iz 1455. godine, 15). 39 Desanka Kovačević-Kojić, a.g.e, 77. 40 MC. 76 (1468/69), vr. 40b. 41 MC. 76 (1468/69), vr. 51b.
258 HATİCE ORUÇ nahiyeleri birlikte zikredilmektedir: nahiye-i Visoko ve Kreşevo ve Lepenitsa. Demek ki Kreşevo ve Lepenitsa zamanla Visoko nahiyesine katılmıştır. Dolayısıyla bu iki nahiyenin de Saray kadılığı yetki alanına dâhil olduğu tahmin edilebilir. 1489 tarihinde Saray kadısı olan Mevlana Zahid in yetki alanına Visoko ve Dubrovnik in girdiği konusunda ise şüphe yoktur. 16. yüzyılda adli-idari bir birim olarak karşımıza çıkan Saray kazasının sınırlarının aslında 15. yüzyılda da benzer şekilde olduğunu, en azından bu sınırların 15. yüzyılın sonlarına doğru artık belirgenleşmiş olduğunu tahmin edebiliriz. B.3. Kral Vilayeti ve Bobovats ve Neretva Kadılıkları Osmanlı fethine kadar doğrudan Kral ın idaresinde bulunan topraklar, Kral vilayeti adı altında Bosna sancağının bir vilayetini meydana getirmektedir. Kral vilayeti idari bir birim olarak 1468/69 da Bosna Nehri havzasını ve Dubrovnik, Visoko ve Kreşevo dan Vranduka uzanan ayağını kapsamaktadır. 1468/69 da bu vilayet doğuya doğru Krivaya nın orta ve aşağı kısmını da içine almakta böylece Drinyaçi üzerindeki Kladany ı da kapsamaktaydı, Olovo ve jupası ile birlikte Krivaya nın kaynak kısmı Pavli İli ne aitti. 1468/69 da güney ve güneybatıda Neretva nın sağ yukarı kısmındaki tüm bölge Kral İli ne dâhildi. 42 1468/69 tarihinde Kral vilayetini oluşturan nahiyeler: nefs-i bazar-ı Suteska ile nahiye-i Bobovats; nefs-i bazar-ı Kakany ve nefs-i bazar-ı Bzenitsa (Zenitsa) ile nahiye-i Brod; gümüş madeni olan nefs-i bazar-i Foynitsa ile nahiye-i Foynitsa; gümüş madeni olan nefs-i bazar-i Kreşevo ile nahiye-i Kreşevo; nefs-i bazar-ı Visoko ile nahiye-i Visoko; nefs-i bazar-ı Dubrovnik ile nahiye-i Dubrovnik; nahiye-i Laşva; nahiye-i Yelaşka Jupa, nahiye-i Pribiç nam-ı diğer Kamenitsa; derbend olan nahiye-i Kladany nam-ı diğer Şeşlo; nefs-i bazar-ı Graçanitsa ile nahiye-i Uskopye (Skoplje); nefs-i bazar-ı Prozor ile nahiye-i Rama; nefs-i bazar-ı Konitsa ile nahiye-i Neretva; nahiye-i Gradçats; Nahiye-i Hlivne (Livno). 1468/69 tarihinde bu vilayette bulunan kaleler ise Bobovats, Kreşevo, Vranduk, Susid, Prozor, Çreşnevo, Borovats dır. 1468/69 tarihli defterde Neretva ismini taşıyan iki nahiye bulunmaktadır. Biri Kral vilayetinde diğeri Hersek vilayetindedir. Böylece, önceden Bosna ve Hum olarak ikiye ayrılan Neretva jupası Osmanlı idaresinde de biri Kral vilayetinde ve diğeri Hersek vilayetinde olmak üzere iki ayrı nahiye olarak düzenlenmiştir. 43 Kral vilayetinde kale olarak adı geçen Borovats ın, nahiye olarak adı geçmemekle birlikte bazı köylerin Borovats a tabi olmasından bu sırada 42 Hazim Šabanović, Bosanski Pašaluk, 120. 43 H. Šabanović, a.g.e, 122.
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 259 Borovats nahiyesinin varlığından bahsedilebilir. Bu nahiye de, Neretva nahiyesi gibi iki kısma ayrılmış görünmektedir. Biri Kral vilayetinde ve diğeri Hersek vilayetindedir. Kral vilayetinde Borovats a tabi olan karyeler Borovats kalesi mustahfızanına, Hersek vilayetinde olanlar ise Çreşnevo kalesi mustahfızanına timâr olarak verilmiştir. Livno nahiyesi, nahiye-i Livno şeklinde kayıtlı değildir. Ancak, bu nahiye de Hum kalesini bekleyen iki mustahfızın tasarruf ettikleri timâr kaydından Livno nahiyesinin mevcud olduğu anlaşılmaktadır. Bu timârı oluşturan Livno nahiyesine tabi 14 karyenin hali olduğu görülmektedir. 1468/69 tarihinde Kral vilayetinde biri Bobovats ve diğeri Neretva da olmak üzere iki kadılık bulunmaktadır. Bobovats kadısı Mevlana Mesud, Bobovats nahiyesinde 4182 akçe gelir getiren bir karyeyi timâr olarak tasarruf etmektedir. 44 Neretva kadısı Mevlana Muslihuddin in timârını ise yine Neretva nahiyesinde 4113 akçelik bir karye oluşturmaktadır. 45 Şabanoviç, Bosanski Paşaluk kitabında bu kadılıkların sınırlarını belirlemiştir. Buna göre Bosna nehri ve bunun kollarının oluşturduğu havzadaki nahiyeler Bobovats kadılığına tabi idiler. Bunlar: Bobovats, Brod, Visoko, Kreşevo, Foynitsa, Dubrovnik, Laşva, Pribiç nam-ı diğer Kamenitsa, Yelaşka Jupa, Kladany nam-ı diğer Şeşlo. 46 Neretva, Rama ve Vrbas ın oluşturduğu havzada bulunan nahiyeler Neretva kadılığına tabi idiler. Bunlar: Neretva, Rama, Gradçats ve Uskoplye. 47 1468/69 tarihli defterdeki kayıtlardan Kral vilayetinde iki seraskerin olduğu görülmektedir. İshak Paşa nın gulamı Kara Balaban 10.337 akçe ile Brod, Bobovats, Visoko, Laşva ve Kreşevo ve bunlara bağlı yerlerin seraskerliğine tayin edilirken 48 Neretva, Uskoplye ve Rama nın seraskerliği 4.686 akçe gelir getiren bir timârla Ahmed e verilmiştir. 49 Genellikle sadrazamlar için başkomutan anlamında kullanılan serasker tabirinin burada bölge komutanı anlamında kullanıldığı görülmektedir. Seraskerin komutasında olan bu yerler, askerî bir bölgeye işaret etmektedir. Kadılık ya da kaza ise adlî-idarî bir bölgedir. Dolayısıyla Kara Balaban ın seraskeri olduğu nahiyelerin Bobovats kadılığını ya da Ahmed in seraskeri olduğu nahiyelerin Neretva kadılığını oluşturduğu sonucuna varmak doğru olmaz. Nihayet Pavli ve Kovaç vilayetleri tek bir kadıya sahipken bu iki vilayete iki ayrı seraskerin tayin edildiği görülmektedir. 44 MC. 76 (1468/69), vr. 40b. 45 MC. 76 (1468/69), vr. 41a. 46 H. Šabanović, a.g.e, 117, 123 126. 47 H. Šabanović, a.g.e, 117, 126 129. 48 MC. 76 (1468/69), vr. 42b. 49 MC. 76 (1468/69), vr. 54a.
260 HATİCE ORUÇ Tablo 3: 1469 da Kral Vilayeti Nahiye Nefs-i Bazar Kale Bobovac Suteska Bobovac Brod Fojnica 1- Kakanj 2- Bzenica (Zenica) Fojnica Kreševo Kreševo Kreševo Lašva Dubrovnik Visoko Jelaşka Župa Pribić nam-ı diğer Kamenica Kladanj nam-ı diğer Šešlo Dubrovnik Visoko Uskoplje Gračanica Susid Rama Prozor Prozor Neretva Gradčac Hlivne (Livno) Konjica 1- Črešnjevo 2- Borovac B.4. Pavli Vilayeti ve Vişegrad Kadılığı XV. yüzyıl defterlerinde vilayet-i Pavli İli veya vilayet-i Pavli şeklinde geçen bu vilayeti oluşturan nahiyeler: nefs-i bazar-ı Vişegrad ile nahiye-i Vişegrad; nefs-i bazar-ı Dobrun ve nefs-i bazar-ı Priboy ile nahiye-i Dobrun; nefs-i bazar-ı Boraç ile nahiye-i Boraç; nahiye-i Glasinats; kurşun madeni olan nefs-i bazar-ı Olovo ve nefs-i bazar-ı Jrnovnitsa ile nahiye-i Olovo; Nefs-i bazar-ı Çatalca ile nahiye-i Çatalca nam-ı diğer Praça; nefs-i Bazar-ı Hrtar ile nahiye-i Hrtar; nahiye-i Brodar; nahiye-i Mokro; nahiye-i Boğazı Yumru (Pale); nahiye-i Voluyak. Bu vilayette bulunan kaleler Vişegrad, Dobrun ve Boraç dır. Ancak Boraç kalesi bu tarihten kısa bir süre sonra yıkılmıştır (1471). 50 50 MC. 76 (1468/69), vr. 125b.
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 261 1468/69 yılında Glasinats nahiye olarak geçmekle birlikte tabi-i Boraç kaydından onun Boraç sınırları içinde olduğu görülmektedir. Glasinats nahiyesi içinde kaydedilen karyelerin tamamı bu tarihte halidir. Vişegrad, Pavli vilayetinin kadılık merkezidir. Aynı zamanda Kovaç vilayeti de bu kadılığa tabidir. Mevlana Şuca, kadı-i vilayet-i Pavli ve Kovaç, 51 Pavli vilayetinde biri Boraç nahiyesinde ve diğeri Hrtar nahiyesinde olan 2 karyeyi timâr olarak tasarruf etmektedir. Bu timârın geliri 4038 akçedir. Kovaç vilayeti ile aynı kadılığı paylaşıyor olmakla birlikte Pavli vilayeti tek başına bir askeri bölgeyi temsil etmektedir. 1468/69 yılında Pavli vilayeti seraskeri Mehmed 6396 akçelik bir timâra 52 ve Glasinats nahiyesinde bir çiftliğe 53 sahiptir. Çiftlik kaydında Mehmed için serasker-i vilayet-i Pavli ifadesi kullanılırken, timâr kaydında Pavli ilinde çeribaşılık hıdmetin eder denilmektedir. Bu timâra 1471 yılında 2525 akçelik zam yapıldığını bildiren derkenarda yine serasker tabiri kullanılmaktadır. Bundan çeribaşılık ve seraskerlik deyimlerinin aynı anlamlarda kullanılmış olduğu sonucu çıkmaktadır. Tablo 4: 1469 da Pavli veya Pavli İli Vilayeti Nahiye Nefs-i Bazar Kale Višegrad Višegrad Višegrad Dobrun 1- Dobrun 2- Priboj Dobrun Borač Borač Borač Glasinac, tabi-i Borač Olovo Čataldža nam-i diğer Prača Hrtar Brodar Mokro 1- Olovo 2- Žrnovnica Čataldža Hrtar Boğazı Yumru (Pale) Volujak 51 MC. 76 (1468/69), vr. 42a. 52 MC. 76 (1468/69), vr. 60 a. 53 MC. 76 (1468/69), vr. 36a.
262 HATİCE ORUÇ B.5. Kovaç Vilayeti Vilayet-i Kovaç ya da Vilayet-i Kovaç İli adı verilen bu vilayetin nahiyeleri 1469 tarihinde: nefs-i bazar-ı Vratar ile nahiye-i Vratar, nefs-i Petriç ile nahiye-i Osad ve nahiye-i Trebotiç dir. Trebotiç nahiyesinde bir kale bulunmaktadır: kale-i Klyuçevats. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Kovaç vilayetinde sadece bu vilayete mahsus bir kadılık merkezi bulunmamaktadır. Kovaç vilayeti adlî açıdan Pavli vilayeti gibi Vişegrad kadılığına tabidir. Kovaç vilayetinin tamam ına serasker olan Ulufeci Mahmud 4342 akçelik bir timâr tasarruf etmektedir. 54 Tablo 5: 1469 da Kovaç veya Kovaç İli Vilayeti Nahiye Nefs-i Bazar Kale Vratar Vratar Osad Trebotić Ključevac B.6. Hersek Vilayeti ve Drina ve Blagay Kadılıkları Vilayet-i Hersek İli ya da Vilayet-i Hersek adını alan bu vilayetin nahiyeleri ve bu nahiyelerdeki nefs-i bazar ve kaleler şunlardır: nefs-i bazar-ı Belgrad ile nahiye-i Neretva; nefs-i bazar-ı Köprü Hisar ile nahiye-i Mostar nam-i diğer Köprü Hisar; nahiye-i Drejnitsa; nahiye-i Bulagay (Blagay); nahiye-i Dabri; nahiye-i Trebinye; nahiye-i Gatsko; nefs-i bazar-ı Tsernitsa ile nahiye-i Tsernitsa; nefs-i bazar-ı Gorajde ile nahiye-i Gorajde; nahiye-i Vişevo; nahiye-i Osanitsa; nefs-i bazar-ı Ustikolina ile nahiye-i Bistritsa; nahiye-i Zagorye; nahiye-i Tocevats; nahiye-i Kom; nahiye-i Nevesinye; nahiye-i Popovska (Popovo); nahiye-i Vidoşka; nahiye-i Konats Polje; nahiye-i Onogoşte; nahiye-i Vatnitsa; nefs-i bazar-ı Yelaç ve nefs-i bazar-i Foça ile nahiye-i Sokol; nefs-i bazar-ı Plyevlya nam-ı diğer Taşlıca ile nahiye-i Kukany; nefs-i bazar-ı Priyepolye ile nahiye-i Mileşevo; demir madeni olan nefs-i bazar-ı Çayniç ile nahiye-i Samobor; nahiye-i Dubştitsa; nahiye-i Bohoriç; nahiye-i Kava; nahiye-i Ştit; nahiye-i Veletin; nahiye-i Komiç; Bu vilayette bulunan kaleler ise Tocevats, Mileçevo ve Samobor'dur. Komiç, Ştit ve Veletin nahiyeleri, defterin sonunda sadece hali karyeler kaydedilirken görülmektedir. Burada da an nahiye şeklinde kaydedilmişlerdir. An nahiye-i Ştit de 6 hali karye, an nahiye-i Veletin de 8 hali karye ve an nahiye-i Komiç de 9 hali karye bulunmaktadır. 54 MC. 76 (1468/69), vr. 73a.
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 263 Hersek vilayetinde iki kadılık bulunuyordu. Bunlar merkezi Foça da olan Drina kadılığı ve merkezi Blagay olan Blagay kadılıkları idi. 1469 yılında Drina kadısı Mevlana Eminuddin, Sokol nahiyesinde 4097 akçelik gelir getiren iki karyeyi timâr olarak tasarruf etmektedir. 1472 tarihli bir Dubrovnik kaynağında Eminuddin hayatının sonuna kadar Hersek vilayetinin kadısı (Eminuddin, doživotni kadija hercegovačkog vilajeta) olarak nitelendirilmektedir. 55 Blagay kadısı İmran ın Nevesinye nahiyesindeki bir karyeden 4080 akçelik bir timâr geliri vardı. 56 Drina kadılığına tabi nahiyeler Sokol, Samobor, Kukany, Mileşevo, Dubştitsa, Bohoriç, Poblatye ve Kava dır. 57 Blagay kadılığı nahiyeleri ise Blagay, Gorajde, Zagorye, Bistritsa, Osanitsa, Tocevats, Vişeva, Kom, Neretva, Nevesinye, Blagay, Trebinye, Popovo, Vidoşka, Dabri, Konats Polye, Vatnitsa (Fatnitsa), Gatsko, Mostar, Drejnitsa, Onogoşt, Dubrava idi. 58 Aynı şekilde Hersek vilayeti iki de seraskerliğe ayrılmıştı. Seraskerlik bölgesinden birini Sokol, Kukany, Mileşevo, Samobor ve tevabii oluşturuyordu ve seraskeri 7573 akçelik timâr tasarruf eden Senkur idi. 59 Diğer seraskerlik bölgesi Gorajde, Zagorya, Bistritsa, Neretva, Nevesinye nahiyeleri ve bunlara bağlı yerleri kapsıyordu ve seraskeri Silahdar Mahmud un timâr geliri 9.244 akçe idi. 60 Tablo 6: Hersek İli ya da Hersek Vilayeti Nahiye Nefs-i Bazar Kale Neretva Belgrad (Biograd) Mostar nam-i diğer Köprü Hisar Drežnica Bulagaj (Blagaj) Dabri Trebinje Gacko Cernica Goražde Köprü Hisar (Mostar) Cernica Goražde 55 Ćiro Truhelka, Tursko-slovenski spomenici Dubrovačke Arhive, belge 37, s. 36. 56 MC. 76 (1468/69), vr. 41a. 57 H. Šabanović, a.g.e, 182. 58 H. Šabanović, a.g.e, 139 143. 59 MC. 76 (1468/69), vr. 61b. 60 MC. 76 (1468/69), vr. 71b.
264 HATİCE ORUÇ Viševo Osanica Bistrica Zagorje Tođevac Kom Nevesinje Popovska (Popovo) Vidoška Konac Polje Onogošte Vatnica Sokol Kukanj Ustikolina 1- Jelač 2- Foča Pljevlja nam-ı diğer Tašlidža Tođevac Mileševo Prijepolje Mileševo Samobor Čajnič Samobor Dubštica Bohorič Kava Štit Veletin Komić Hersek vilayeti, 1470 yılında Hersek sancağının kurulmasıyla Bosna sancağı bünyesinden çıkmıştır. 1468/69 da Bosna sancağı tahrir defterinde Hersek vilayeti olarak yer alan nahiyeler 1477 yılında Hersek sancağı tahrir defterine girmiştir. 61 61 Bkz. Ahmed Aličić, Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serija II, knj. 3., Sarajevo 1985.
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 265 Bosna sancağının XV. yüzyıla ait diğer iki defteri 1485 62 ve 1489 63 tarihli defterlerdir. Bu tarihlerde Kral vilayeti, Pavli Vilayeti ve Kovaç vilayeti tabirleri kullanılmaya devam etmektedir. 1485 ve 1489 da daha önce olduğu gibi kadılar tayin edilmekle birlikte halen kaza tabirine rastlanmamaktadır. 1485 tarihinde Bobovats kadılığının isminin Brod kadılığı olarak değiştiği görülmektedir. Yeleç kadılığı için de aynı durum söz konusudur. Daha önce Yeleç de bulunan kadılık merkezi Yeni Bazar a taşınmış ve bundan sonra kadılığın ismi de Yeni Bazar Kadılığı olmuştur. Yeleç vilayeti tabiri yerine Yeni Bazar Vilayeti tabirinin kullanımına ise daha 1477 tarihinde rastlanmaktadır. 64 1485 de Brod ve Yeni Bazar kadılıklarından başka üç kadılık daha bulunmaktadır. Bunlar: Saray, Neretva ve Vişegrad kadılıklarıdır. 1489 tarihinde ise Neretva ve Brod kadılıklarının aynı kadı yetkisi altında toplandığı görülmektedir. Mevlana Mahmud Çelebi, kadı-ı Neretva ve Brod 4260 akçe gelir getiren biri Rama ve diğeri Brod nahiyelerinde iki karyeyi timâr olarak tasarruf etmektedir. 65 Yeleç/Yeni Bazar vilayetinin idari dağılımında bir değişim yoktur. Tablo 7: 1485 ve 1489 yıllarında Yeleç Vilayeti/Yeni Bazar Vilayeti 1485 1489 1485-1489 1485-1489 Nahiye Nahiye Nefs-i bazar Kale Zvečan Jeleč Ras Sjenica Barče Nikšići Vrače Zvečan Jeleč Jeni Bazar Sjenica Barče Nikšići Vrače 1- Ržane 2- Dimitrovica Gluhavica nam-ı diğer Demurdžu Bazarı Jeni Bazar Zvečan Jeleč 62 ID.18 (1485), İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi. (Arşivde mufassal ve icmâl defterleri için TD kısaltması kullanılmaktadır. Biz bu iki defter grubunu ayırmak için icmal defteri için ID kısaltmasını kullandık) 63 TD. 24 (1489), İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi. 64 Ahmed Aličić, Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, s. 304. 65 TD.24 (1489), vr. 128a.
266 HATİCE ORUÇ Saray vilayetinde daha önce nefs-i bazar olan Trnovo 1485 ve 1489 da karye statüsünde görülmektedir. Tablo 8: 1485 ve 1489 yıllarında Saray Vilayeti Nahiye Nefs-i bazar Kale Saraj 1-Torkovište/Tvrkovište, elmeşhûr Saraj 2- Blažuj Hodidede 1485 tarihinde Kral vilayetinde bazı yenilikler görülmektedir. 1468/69 tarihinde sadece nahiye olarak bahsedilen Laşva da 1485 tarihinde nefs-i bazar-ı Travnik ilk defa zikredilmektedir. 1469 da Kladany nahiyesinde karye olarak kaydedilmiş olan Çetvrtkovişte ise bu tarihte nefs-i bazar statüsü kazanmış görünmektedir. Nahiye-i Hlivne (Livno) daha önce Kral vilayeti içinde görülmekle birlikte nefs-i bazar-ı Hlivne (Livno) ilk defa 1485 tarihinde zikredilmektedir, ancak bu tarihte padişah hassından mirliva hassına aktarılmış olması bunun daha evvelden Osmanlı idaresinde olduğunu göstermektedir. Bu tarihte Hlivne (Livno) nahiyesinden ve kalesi Hum dan bahsedilmemektedir. 1485 de 90 ve 1489 da ise 95 Eflâk hanenin kayıtlı bulunduğu nahiye-i kala-i Maglay zikredilmektedir. Bir başka Eflâk nahiyesi Birçe (bugünkü ismiyle Vlasenica) ilk olarak 1485 tarihinde görülmektedir, ancak bu nahiyenin Pavli ya da Kral vilayetlerinden hangisine tabi olduğu açık değildir, 1489 tarihinde ise Kral vilayetinde olduğu görülmektedir. Bunlar dışında diğer nahiyeler 1469 daki nahiyelerle aynıdır. Tablo 9: 1485 ve 1489 yıllarında Kral Vilayeti 1485 1489 1485 1489 1485 1489 Nahiye Nahiye Nefs-i Bazar Kale Hojnica Fojnica Hojnica Kreševo Kreševo Kreševo Kreševo Visoko Visoko Visoko Dubrovnik Dubrovnik Dubrovnik Lašva Lavša Travnik Lepenica Lepen ca Brod Brod 1- Bzanica 2- Kakanj Bobovac Bobovac Suteska Bobovac
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 267 Kladanj Kladanj Četvrdkovište Rame Rama Prozor Prozor Neretva Neretva Konjica (Livno) (Livno) Hlevne Birče Maglaj Birče Maglaj Jelaška Kamenica nam-ı diğer Pribić Pavli Vilayeti: 1485 de Boğazı Yumru (Pale) adı altında bir nahiye kaydedilmemiştir. 1468/69 da Boğazı Yumru nahiyesine tabi karyelerin 1485 de Boraç nahiyesine tabi olarak kaydedildikleri görülmektedir. 1469 da iki karyesi olan Voluyak nahiyesi de bu defterde kayıtlı değildir. Ayrı bir nahiye başlığı altında kaydedilmemekle birlikte Brodar, Mokro ve Çatalca nahiyeleri bu tarihte de mevcuttur. Glasinats nahiyesinden ise hiçbir surette bahsedilmez. 1485 tarihinde cemaat-ı Eflâkân-ı vilayet-i Pavli adı altında 14 Eflâk cemaati kaydedilmiştir. Bu cemaatler için Pavli vilayeti Eflâk cemaatleri oldukları dışında bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak bu cemaatlerin 1489 tarihinde Banyani Eflâk cemaatleri ile aynı cemaatler olduğunu tesbit etmiş bulunuyoruz. 66 1489 tarihinde Studena nam-i diğer Kamenska nahiyesi ilk defa zikredilmektedir. Ancak herhangi bir isim altında birleştirilmemekle birlikte, bu nahiyenin 14 karyesinin 1469 ve 1485 tarihlerinde Boraç a bağlı idari bir birimi oluşturduğu görülmektedir. 1469 tarihinde bu karyelerden 13 ü ilk sırada kaydedilmiş Osatno karyesinin hisseleri olarak görülmekte iken 1485 de Osatno karyesinin yanına düşülen on dört pare köydür, hasılları bir aradadır kaydıyla bu varsayımımız kuvvetlenmektedir. Ancak söylediğimiz gibi bu 14 karye bir nahiye olarak ilk defa 1489 tarihinde zuhur etmektedir ve ayrı bir nahiye olarak belirlenmekle birlikte, yine Boraç nahiyesine tabidir. 66 Šabanović, Nahiye-i Banya ilk defa 1516 yılında Vişegrad Kadılığının bir nahiyesi olarak zikrediliyor ve Priboy da İbra nehrindeki Banya ile aynı yer olduğunu düşünüyorum demektedir (Bosanski Pašaluk, 155). Bu kazada Banya nahiyesi ilk defa 1516 tarihli defterde zikredilmektedir, doğrudur. Ancak bu nahiye 15. yüzyıl defterlerinde karşımıza Banyani şekliyle çıkan nahiye ile aynıdır. 1485 ve 1489 da Vişegrad kadılığı ve Pavli Vilayetinde bulunan Banyani, 1516 da yine Vişegrad kazasında yer almaktadır, bu defa adı Banyani değil Banya dır.
268 HATİCE ORUÇ Tablo 10: 1485 ve 1489'de Pavli Vilayeti 1485 1489 1485-1489 1485-1489 Nahiye Nahiye Nefs-i bazar Kale Višegrad Višegrad Višegrad Višegrad Dobrun Borač Dobrun Borač 1- Priboj 2- Dobrun (1489'da adı geçmiyor) 1- Borač nam-i diger Rogatica ve Čelebi Pazarı 2- Çatalca nam-ı diğer Praça (1485'da Čataldža'da) Hrtar Hrtar Hrtar Olovo Olovo 1- Olovo 2- Žrnovnica nam-ı diger Bestiš (?) Čataldža Čataldža nam-ı diğer Prača (1489 Borač da) Brodar Brodar Mokro Banjani Banjani Studena nam-ı diğer Kamenska Dobrun Kovaç Vilayeti: Osad nahiyesinde 1485 tarihinde ikinci bir nefs-i bazar görülmektedir: nefs-i bazar-ı Curcevats. Bu tarihte Trebotiç nahiyesi zikredilmemektedir. Bu nahiye Osad nahiyesine katılmıştır. Tablo 11: 1485 ve 1489 tarihinde Kovaç Vilayeti Nahiye Nefs-i Bazar Kale Osad Vratar 1- Đurđevac 2- Petrič Vratar Ključevac
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 269 Kaynakça MC. 76, İstanbul Atatürk Kütüphanesi ID.18, İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi. (Arşivde mufassal ve icmâl defterleri için TD kısaltması kullanılmaktadır. Biz icmal defteri için ID kısaltmasını kullandık) TD. 24, İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi ALIČIĆ, S. Ahmed, «Bosna i Hercegovina: Razdoblje turske (osmanske) vlasti», Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1983, 86 101., Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serija II, knj. 3., Sarajevo 1985., Uvod: Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, Bošnjački institut Zürich-odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serije II, defteri, knjiga 4, sv. I/1, haz. Adem Hančić, Sarajevo 2000. Ayn Ali Efendi, Kavânîn-i Al-i Osmân Hulâsa-i Mezâmîn-i Defter-i Dîvân, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, No:14. Derviş Ahmed Aşıkî, Tevârih-i Al-i Osman, yay. Atsız (Paşaoğlu Tariihi), MEB. Yay., Ankara 1992. Dursun Bey, Tarih-i Ebu l-feth (Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, c. V-VI, sayı 26-38) İstanbul 1330. Emecen, Feridun, Bosna Eyaleti, DİA, c.6, İstanbul 1992, 296 297. Gökbilgin, M. Tayyip, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Eyalet-i Rum, Vakıflar Dergisi, 6(1965). İnalcık, Halil, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300 1600, London 1973. Kovačevıć-Kojıć, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978. Kunt, Metin, Sancaktan Eyalete, 1550 1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl idaresi, İstanbul 1978. Kurt, Yılmaz, «Osmanlı Toprak Yönetimi, Osmanlı, c.3, Editör: Güler Eren, Ankara 1999, 59 65. Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihân-Nümâ, Neşri Tarihi, c.ii, Yay.: Faik Reşit Unat Mehmet Altay Köymen, 2.Bsk., TTK Yay., Ankara 1987. Öz, Mehmet, XV ve XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara1999. Öztuna, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar İslam Devletleri, cilt:2, Ankara 1969. Šabanovıć, Hazim, «Bosna i Hercegovina», Istorija Naroda Jugoslavije, «Bosansko Krajište, 1448 1463)» Godišnjak istorijskog društva Bosne i Hercegovine, god. IX, Sarajevo 1958, 177 220., Bosanski Pašaluk, Sarajevo 1982., Krajište Isa-bega Ishakovića. Sumarni katastarski popis iz 1455. godine. Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, serija II, knj. 1, Sarajevo 1964. Todorov, Nikolai, The Balkan City 1400 1900, Washington 1983. Truhelka, Ćiro, Tursko-slovenski spomenici Dubrovačke Arhive, Sarajevo 1911. Turan, Şerafettin, XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun İdarî Taksimatı, Atatürk Üniversitesi Yıllığı (1961), Ankara 1963.
270 HATİCE ORUÇ
15. YÜZYILDA BOSNA SANCAĞI VE İDARİ DAĞILIMI 271