TURSUN BEY TARİH-İ EBU L FETH SULTAN MEHMET HAN

Transkript

1 30 TURSUN BEY TARİH-İ EBU L FETH SULTAN MEHMET HAN Ceylan OKTAY Muş Alparslan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, III. Sınıf, I. Öğretim Öğrencisi. 1. Hayatı Giriş XV. asırda Osmanlı tarihçisidir. Mahlası Lebibidir. Kitabında methettiği Bursa veya civarı halkından olması tahmin edilmektedir. Aslında amcası Cebe Ali Bursalı olması babasının ölümünden sonra da kendisine Bursa da tımar tevcih edilmiştir. Kitabında adını zikretmediği babasının Bursa halkından olduğu düşünülmektedir. Hayatı hakkında fazla bilgi olmamakla birlikte sadece kitabındaki bilgilerden yararlanmaktayız 1. Baş defterdar, Akıncı Beyi ve Tarihçidir. Asıl adı Tur-i Sina dır. Galat olarak Tursun Bey lakabı ile meşhur olmuştur. Medrese öğrenimi gördü. Uzun yıllar Fatih Sultan Mehmet in hizmetinde bulunmuştur yılında İstanbul un alınışında Fatih in yanında görev almıştır. Ayasofya ya Fatih girdiğinde beraberinde bulunan kişiler arasında Tursun Bey de bulunmuştur. İstanbul un ev ve dükkânlarının sayım ve tespiti işlerinde çalışmıştır 2. Tursun Bey hakkındaki bilgilere Fatih Sultan Mehmet döneminde yazdığı eseri Tarih-i Ebu l-feth de ulaşabiliriz. Aslında kendisinin yazar olmadığını ama padişahın teveccühü ve lütuflarına duyduğu minneti ifade etmek için eserini yazmıştır. Fatih ve II. Beyazıd döneminin ilk altı yılını kaleme almıştır. Bu dönemlerde birçok seferlere katılıp bunları kendi eserinde yansıtmıştır. Tursun Bey 1456 yılındaki Belgrad kuşatmasında bir nevi vakanüvislik görevi yapmıştır. Sinop un teslimi için İsfendiyaroğlu İsmail Bey e gönderilen mektubunda bizzat kaleme almıştır. II. Belgrad zamanında defterdar-ı devlet olmuştur 3. Sırbistan a karşı yapılan her seferde kendini göstermiştir yılında Trabzon seferinde Divan kâtipliği yapmıştır. Sonra da Anadolu ve daha sonra Rumeli Defterdarı oldu. II. Beyazıd zamanında da bu memuriyetle kalmıştır. Tursun Bey Fatih Sultan Mehmet in saltanatı zamanı ile Beyazid in saltanatının ilk altı yılına ait Tarih-i Ebu l-feth adlı eserini yazdı. Eser yılları arasında kaleme alınmıştır 4. 1 M.C. Şehabeddin, Tekindağ, Tursun Bey, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1988, Cilt 12/2, ss , M. Orhan, Bayrak, Osmanlı Tarihi Yazarları, Milenyum Yayınları, İstanbul, ss Tekindağ, Tursun Bey, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1988, Cilt 12/2, ss , Franz, Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Trc. Coşkun Üçok, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000, ss. 29.

2 JOURNAL 31 ratorluk dönemine geçişin ilk kronik örneği olarak kabul edebiliriz 7. Dursun Bey Kili ve Akkirman ın fethi haberi üzerine II. Beyazid için bir şiir yazdığını belirtmiştir. Daha sonra Eflak ve Midilli seferlerine iştirak etti. Ganimetlerin dağıtımı sırasında kendisine de pay verildi. Bir yıl sonra Bosna seferine de katıldı ve savaşın cereyanı hakkında bilgi vermiştir. Fatih Sultan Mehmet 1464 teki ikinci Bosna seferinde de onun maiyeti arasında yer alan Dursun Bey in bundan sonraki Arnavutluk seferi, 1470 Eğriboz un fethi, 1473 te Uzun Hasan üzerine iştirak ettiği anlaşılmaktaysa da bu seferlerde kimin himayesinde bulunduğu hangi görevleri üstlendiği bilinmemektedir 5. Tarih-i Ebu l Feth Sultan Mehmet Han Eser, Fatih Sultan Mehmet in ilk cülusundan son devrine kadar ve II. Beyazıd döneminin ilk altı yılını kaleme almıştır. Tursun Bey, II. Murat devrini de özetle anlatmıştır. Eserini 3 yıl içerisinde yazmıştır 6. Önsöz, giriş ve asıl metin olmak üzere üç bölümden oluşan eserin, önsözünde salât ü selam vardır. Giriş te ise padişahlık mertebesinin yüceliği, padişahın hasletleri ve insanların ona neden ihtiyaç duyduğunu anlatılır. Fatih in ilk tahta çıkışından başlayarak gelişen olayları ele alan Tursun Bey in eserinde yer verdiği hadiselerin birçoğu bizzat kendi müşahedelerine dayanmaktadır. Bunun ile birlikte Tursun Bey, bu dönemdeki Cem Sultan hadisesi gibi bazı olaylara hiç değinmemektedir. İmpa- 5 Mertol, Tulum, Dursun Bey, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul, 1994, s.6. 6 Samet, Arıker, Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 8, Ekim, 2015, ss.208. Tursun Bey in felsefesi bir yaklaşımla kaleme aldığı eseri Tarh-i Ebu l-feth (Fatih in Tarihi) anlamına gelmektedir ve Türkçedir. Buna rağmen anlatım dili Farsça öğeleri çağrıştırmaktadır. Tursun Bey in eserindeki dil ve üslup yapısı aynı dönemde yazılan Aşıkpaşazade, Oruç ve Neşri den farklıdır. Diğer eserlerde süssüz ve net bir anlatım hakimken Tursun Bey in eserinde Arapça ve Farsça yapılara daha uygun olan uzun cümleler, bol bol sıfat, benzetmeler, mecazi ifadeler ve mitolojik unsurlar fazla kullanılmıştır. Tursun Bey eserinde bazı olayları uzun uzun kaleme almış, bazı olayları da kısa geçmiştir. Örneğin; Fatih in ilk tahta çıkışından Sadrazam Mahmut Paşa nın ilk sadaretinden azledilmesine kadar geçen olaylar çok geniş verilmiştir. Fakat bu tarihten sonraki olaylar kısa olarak kaleme alınmıştı. Cem Sultan olayına ise hiçbir şekilde yer verilmemiştir 8. Tursun Bey e göre, iki türlü siyaset vardır. Siyaset dayandığı kuralların kaynağından itibaren, ya siyaset-i ilahi dir; ya da tavr-ı akl üzre; nizam-ı âlem-i zahir içün, mesela tavr-ı Cengiz Han gibi olursa, siyaset-i sultani ve yasağı padişahıdır. Bu takdirde örfi bir siyaset söz konusudur. Vahiy kaynaklı bir siyaset her zaman ortaya çıkmaz. Zaten son peygamber de geldiğine göre çıkmayacaktır. Tursun Bey, mutlakçı otorite dışında bir siyasi düzeni düşünmez. Bu noktada, biraz müesses nizamın kalemidir. Siyasi mutlak otoriteyi sınırlandır- 7, Fatih, Ermiş, Tursun Bey, Tarih-i Ebu l-feth, Tarih Okumaları: Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi, Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi, 2005, ss.8. 8, Erdal, Taşbaş, Klasik Dönem Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserlerine Kısa Bir Bakış, Mediterrancean Journal of Humanities, No. I/2, 2011,ss.218.

3 32 mayı daha çok otorite sahibinin ve onun vekillerinin taşıması gereken erdemlerde arar 9. II. Mehmet in siyasi kuramcısı olarak görülen Tursun Bey, örfi ve şer i hukukun birlikte işleyişini güçler ayrılığı ilkesi açısından değerlendirmek istemiştir. Tursun Bey, padişah-uyruk ilişkileri konusunda Farabi ve Nasreddin Tusi den etkilenmiştir. Ona göre padişah, bütün tebaayı becerilerine göre hakkına razı etmek ve başkalarının haklarına gasp etmesini engellemek için vardır ve bunu yaparken de tanrının iznine tabiidir. Osmanlı devlet adamı ve tarihçisi olan Tursun Bey eserinde, toplum üyeleri arasındaki uyumun, her bireyin toplum içerisindeki yeteneğine göre belirlenmiş olan yerini korumasını amaç edinen devlet politikasıyla mümkün olacağını özellikle vurgulamaktadır. Fatih dönemi açısından en önemli eserinde şeriat hukukunun yanında örfi hukukunda varlığı gereklidir 10. Eserde karşımıza çıkan hükümdarlık ve hâkimiyet anlayışı, Müslüman hükümdarlıklardan bahsederken sıraladığımız niteliklere tamamen uymaktadır. Buna göre padişah Allah ın yeryüzündeki gölgesidir, İslam ın bayraktarlığını yapmaktadır. Padişaha ve onun devletine düşman olan hükümdarlara ve onların tebaalarına ise, lanetli, dinsiz, asi, biçare gibi suçlamalar yönetilmektedir. Eserde hükümdarlardan bahsedilirken çoğu zaman övgü dolu sıfatlar kullanılsa ve hükümdarlara çeşitli unvanlar verilse de en çok rastlanılan ifade biçimi sıfatsız olarak kullanılan padişah ve sultan unvanlarıdır. Padişahtan bah- 9 Cemil, Oktay...Ve Bunun Gibi Tedbire Siyasetdirler Tursun Bey in Siyaset Tanımı Üzerine Notlar, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No. 40, 2009, ss Taşbaş, Klasik Dönem Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserlerine Kısa Bir Bakış, Mediterrancean Journal of Humanities, No. I/2, 2011, ss.218. sederken kullanılan unvanları ve sıfatlar, padişahın Allah ın gölgesi olması, İslam hükümdarı olması, tüm dünyanın hükümdarı olması vb. unvanlar kullanılmıştır 11. Fatih Sultan Mehmet ten bahsederken İstanbul u fethettiği için unvanlarını ona göre kullanmıştır. Sultan Ebul Feth Mehemmed-i Gazi, Fatih-i Kostantiniyye ve Bül-Feth unvanları kullanmıştır. II. Beyazid den bahsederken de yardımseverliğinden bahsetmiştir. Gayr-ı Müslimlerden böylesine olumsuz ifadelerle söz edilmesinin nedeni onların doğru ve kusursuz düzene aykırı olmaları ve bu düzene karşı koymalarıdır 12. Tarih-i Ebu l-feth in beş yazma nüshası bulunmaktadır. Bunlardan Ayasofya da bulunan nüsha ile Topkapı Sarayı nda bulunan üç tanesi (biri hazinede), XV. yüzyıla aittir. İstanbul Üniversitesi ndeki beşinci nüsha ise XVIII. veya XIX. yüzyılda yazılmıştır ve çok fazla hatayla maluldür.1442 den 1488 e kadar olan süreci içeren eser, özellikle Fatih dönemini birinci ağızdan anlatıyor olması bakımından önemlidir. Fatih in fetih politikaları konusunda ipuçları sunan eser, o dönemin imar-iskân politikaları ile ilgili olarak da kayda değer eserler arasındadır 13. Tursun Bey eserde Fatih dönemindeki olayları anlatmıştır. Onlardan biri olan Fatih ve Uzun Hasan arasındaki çatışmayı şöyle ele almıştır: Sultan Mehmet in Uzun Hasan a karşı açtığı sefer rivayetinde 11 Uğur, Gürsu, Osmanlı daki Hükümdarlık Anlayışının Tarih-i Ebu l-feth teki Yansımaları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul 2011, ss Uğur, Osmanlı daki Hükümdarlık Anlayışının Tarih-i Ebu l-feth teki Yansımaları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2011, ss Ermiş, Tursun Bey, Tarih-i Ebu l-feth, Tarih Okumaları: Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi, Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi, 2005, ss.8-9.

4 JOURNAL 33 Tursun Bey in tespit edilebilen üç kaynak kullandığı görülmektedir. Bunlar: Aşıkpaşazade, Tursun Bey Aşıkpaşazade nin bilgilerini Neşri yoluyla almış ve bu bilgileri savaştan önce cereyan eden hadiseler kısmanda kullanmıştır. Kendi tecrübeleri, Mahmut Paşa, Tursun Bey Mahmud Paşa yı sözlü kaynak olarak Has Murad vakasını anlatırken kullanmış gözükmektedir 14. Tarihinde, Müşade ettim ve beyne n-nas tevatür ile sabittir gibi ifadeler kullanarak birçok olayı bir görgü şahidi olarak veren Dursun Bey in eseri, Kemalpaşazade nin Tevarih-i Al-i Osman ının Fatih e ayrılan yedinci defteri için en önemli kaynak olmuştur. Eserin bir başka özelliği de ülkelerin fiziki coğrafyası ile askeri ve iktisadi bakımdan önem taşıyan pek çok mevki hakkında bilgiler ihtiva etmesidir. Ayrıca Fatih in fetih siyaseti ve stratejisi hakkında da ipuçları vermektedir 15. Eserle ilgili çalışmalar arasında Mehmet Arif in TOEM de yayınlanan Tarih-i Ebu l-feth ve Halil İnalcık ın Tursun Beğ, Historian of Mehmed the Conqueror s Time adlı makaleleri zikredilebilir. Biri Ahmet Tezbaşar, diğeri Mertol Tulum olmak üzere iki farklı çalışmayla neşredilen eser Halil İnalcık ve Rhoads Murphy tarafından da İngilizceye çevrilerek Tursun Beg: The History of Mehmed the Conqueror adıyla yayınlanmıştır 16. Tursun Bey in ölüm tarihi tarihi tam olarak bilinmemektedir ama tahminlere göre eserini tamamladığı 1490 yılından sonra olduğu düşünül- mektedir. Sonuç Tursun Bey hakkındaki bilgilere eserinden ulaşabildiğimiz kadarıyla biliyoruz. Doğum tarihi hakkında net bilgi olmadığı gibi ölümü hakkındaki bilgiler de meçhuldür. Doğumu Fatih Sultan Mehmet in İstanbul u fethettiği sırada genç olduğunu kendi eserinde dile getirmiştir. Ölümü hakkında ise eserini tamamladıktan sonra olduğu tahmin edilmektedir. Fatih ve II. Beyazid in ilk altı yılını kaleme almıştır. Aslında bir yazar olmadığını sadece padişahın teveccühlerine karşı minnet duyduğundan eseri yazdığını kitabında bahsetmektedir. Eseri herhangi bir padişaha atıfta bulunmamıştır sadece o dönemin askeri ve idari yapısı hakkında bilgi vermiştir. Tarih-i Ebu l-feth eserinde hâkimiyet ve hükümdarlık anlayışının nasıl olduğunu, padişah unvanlarını ve padişaha karşı gelen hükümdarların taşıdığı unvanları anlatmıştır. Bu unvanların neden kullanıldığını açıklamıştır. Padişahın taşıması gereken vasıflar hakkında bilgi vermiştir. 14 Kenan, İnan, Klasik Devir Osmanlı Tarihçilerinde Kaynak Kullanma Usulleri, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt. 18, 1997, s Tulum, Dursun Bey, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1994, Cilt 10, ss Ermiş, Tursun Bey, Tarih-i Ebu l-feth, Tarih Okumaları: Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi, Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi, 2005, ss.9.

5 34 KAYNAKÇA ARIKER, Samet, Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 8, Ekim, 2015, ss.208. TULUM, Mertol, Dursun Bey, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul, 1994, ss BABİNGER, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Trc. Coşkun Üçok, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, BAYRAK, M. Orhan, Osmanlı Tarihi Yazarları, Milenyum Yayınları, İstanbul, ERMİŞ, Fatih, Tursun Bey, Tarih-i Ebu l-feth, Tarih Okumaları: Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi, Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi, 2005, ss GÜRSU, Uğur, Osmanlı daki Hükümdarlık Anlayışının Tarih-i Ebu l-feth teki Yansımaları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2011, ss İNAN, Kenan, Klasik Devir Osmanlı Tarihçilerinde Kaynak Kullanma Usulleri, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt. 18, 1997, ss , OKTAY, Cemil...Ve Bunun Gibi Tedbire Siyasetdirler Tursun Bey in Siyaset Tanımı Üzerine Notlar, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No. 40, 2009, ss TAŞBAŞ, Erdal, Klasik Dönem Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserlerine Kısa Bir Bakış, Mediterrancean Journal of Humanities, No. I/2, 2011, ss TEKİNDAĞ, M.C. Şehabeddin, Tursun Bey, İslam Ansiklopedisi, Cilt 12/2İstanbul, 1988, ss