Kapak Foto raf 1997 PhotoDisc, Inc

Kapak Foto raf 1997 PhotoDisc, Inc

nsan Haklar ve Siz ESK SOVYETLER B RL Ê DEVLETLER VE ORTA AVRUPA DAK YARGIÇLAR, SAVCILAR, POL S GÖREVL LER, AVUKATLAR, NSAN HAKLARI ÖRGÜTLER, VATANDA LAR VE MEDYA Ç N B RLE M M LLETLER, AVRUPA GÜVENL K VE B RL Ê TE K LATI VE AVRUPA KONSEY TEMEL NSAN HAKLARI BELGELER Hukukun Üstünlü ü Eski Dan man Frederick Quinn taraf ndan derlenip yay na haz rlanm t r OSCE/ODIHR Var ova, Polonya ABD D i leri Bakanl ve USIAD n katk lar yla OSCE/ODIHR taraf ndan yay nlanm t r

G R VE TE EKKÜRLER 1 B RLE M M LLETLER 15 ULUSLARARASI NSAN HAKLARI TEMEL YASALARI 15 nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, 1948 15 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas Sözle mesi, 1966 17 Ki isel ve Siyasi Haklar Uluslararas Sözle mesi, 1966 19 Ki isel ve Siyasi Haklar Uluslararas Sözle mesine Ek Protokol, 1966 25 Ölüm cezas n n kald r lmas için Ki isel ve Siyasi Haklar Uluslararas Sözle mesine Ek kinci Protokol, 1989 26 AYRIMCILIÊIN ÖNLENMES 26 Her Türlü Irk Ayr mc l n n Önlenmesine li kin Uluslararas Sözle me, 1965 26 Din ya da nanca Dayal Her Türlü Ho görüsüzlük ve Ayr mc l n Önlenmesine li kin Bildirge, 1981 28 Ulusal ya da Etnik, Dinsel ve Dilsel Az nl k Olan Ki ilerin Haklar na li kin Bildirge, 1992 29 KADIN HAKLARI 30 Kad nlara Kar Her Türlü Ayr mc l n Önlenmesine li kin Sözle me, 1979 30 ÇOCUK HAKLARI 33 Çocuk Haklar Sözle mesi, 1989 33 NSAN T CARET N N ÖNLENMES VE KENCEYE KAR I SÖZLE ME 35 nsan Ticaretinin ve Zorla Fahi elik Yapt rman n Önlenmesi Sözle mesi, 1949 35 kenceye ve Di er Zalimane, nsanl k D ya da Onur K r c Muamele veya Cezaya Kar Sözle me, 1984 36 ADALET YÖNET M NDE NSAN HAKLARI 37 Kanun Uygulay c lar çin Davran Kurallar, 1979 37 Kanun Uygulay c lar n Güç ve Ate li Silah Kullanmalar na li kin Temel lkeler, 1990 40 Yarg Ba ms zl na li kin Temel lkeler, 1985 42 Avukatlar n Görevlerine li kin Temel lkeler, 1990 44 Savc lar n Görevlerine li kin Yönergeler, 1990 48 Suçtan ve Yetki stismar ndan Ma dur Olanlara Adalet Sa lanmas na li kin Temel Prensipler Bildirisi, 1985 51 ii

SAVA KURBANLARI, SOYKIRIM DAH L OLMAK ÜZERE, NSANLIK ALEYH NE SUÇLAR VE SAVA ZAMANINDA S V LLER N KORUNMASI 54 Soyk r m Suçunun Önlenmesi ve Cezaland r lmas Sözle mesi, 1948 54 Sava Zaman nda Sivillerin Korunmas na li kin Cenevre Sözle mesi, 1949 56 EVRENSEL NSAN HAKLARI STANDARTLARI 58 nsan Haklar Dünya Konferans, Viyana Bildirgesi ve Eylem Plan, 1993 58 AVRUPA GÜVENL K VE B RL Ê TE K LATI (AG T) 65 Avrupa Güvenlik ve birli i Konferans Sonuç Belgesi (Helsinki Sonuç Belgesi), 1975 65 AG K nsanc l Boyut Konferans Kopenhag Toplant s Belgesi, 1990 66 AG K Yeni Bir Avrupa çin Paris art, 1990 81 AG K Ulusal Az nl klar Uzmanlar Toplant s Raporu, Cenevre, 1991 84 AG K nsan Boyutu Konferans Moskova Toplant s Belgesi, 1991 88 Takip Eden Dördüncü Toplant, De i im Mücadelesi Helsinki Sonuç Belgesi, 1992 100 AVRUPA KONSEY 110 nsan Haklar n ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözle me, 1950 ve ek protokoller 110 Avrupa Sosyal art, 1961 ve ek protokoller 116 Parlamenterler Meclisi nin Polis Hakk ndaki Bildirgeye li kin Önergesi, 1979 119 Yarg lama Süresince Tutuklu Bulundurmaya li kin Olarak Bakanlar Komitesinin Üye Devletlere Tavsiyesi, 1980 120 Bilgi ve fade Özgürlü ü Bildirgesi, 1982 122 Avrupa daki Cezaevi Kurallar na li kin Olarak Bakanlar Komitesinin Üye Devletlere Tavsiyesi, 1987 123 Askeri Hizmete Kar Vicdani tiraza li kin Olarak Bakanlar Komitesinin Üye Devletlere Tavsiyesi, 1987 126 kencenin ve nsanl k D ya da Onur K r c Ceza veya Davran lar n Önlenmesine Dair Avrupa Sözle mesi, 1987 126 Kad n ve Erkek E itli ine li kin Bildirge, 1988 127 Irkç l k, Yabanc Dü manl, Yahudi Ayr mc l ve Ho görüsüzlü e li kin Bildirge ve Eylem Plan, 1993 130 Yarg çlar n Ba ms zl, Etkinli i ve Görevlerine li kin Olarak Bakanlar Komitesinin Üye Devletlere Tavsiyesi, 1994 131 1995 tibariyle Kad nlar n Haklar nda Gerçek Bir Geli me Sa lanmas na li kin Olarak Parlamenter Meclis in Tavsiyesi 136 iii

Ulusal Az nl klar n Korunmas çin Çerçeve Sözle mesi, 1995 138 Gazetecilerin Çat ma ve Gerginlik Durumlar nda Korunmas na li kin Bildirge ve Tavsiye, 1996 143 B RB R N ETK LEYEN ÜÇ NSAN HAKLARI S STEM : BM, AG T VE AVRUPA KONSEY 145 AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES VE KOM SYONUNUN ÇT HAT HUKUKU 151 AVRUPA NSAN HAKLARI SÖZLE MES VE AVRUPA SOSYAL ARTI ARASINDAK L K 199 BAHS GEÇEN DAVA VE KOM SYON BA VURULARININ D Z N 204 ULUSLARARASI NSAN HAKLARI SÖZLE MELER NE TARAF OLANLARIN B R TABLOSU 209 SÖZLE MELERE TARAF OLANLARIN YA DA ONAYLAYANLARIN EK Ç ZELGES 211 B R KAYET HAZIRLAYIP LEME SOKMAK 214 B R KAYNAK REHBER Devlet ya da sivil toplum kurumlar, yay nlar ve veri tabanlar n içermektedir 223 NSAN HAKLARINI TANITMAK; B R HAFTALIK SEM NER TAKV M 226 LG L YAYINLAR 228 ELEKTRON K ORTAMDA KAYNAK MALZEMELER 230 KULLANI LI ADRES VE KAYNAKLAR 234 KAYNAKÇA 243 iv

G R Avrasya boyunca geni leyen yeni ba ms z devletlerde h zl de i iklikler olmaktad r. Bu bölgede insan haklar standartlar ndaki geli im, ba ka hiçbir yerde bu kadar aç k de ildir. Eski bask c devletler yeni anayasa ve yasal düzenlemelerle vatanda l k haklar ve yasalar alt nda e it koruma sa layarak kademeli olarak ço ulcu demokrasilere geçmektedirler. Savc lar n siyasi bir parti yerine devlete kar sorumlu olduklar ba ms z yarg sistemleri ortaya ç kmaktad r. Ba ms z avukatlar, hukuk bürolar, barolar ve hukuk okullar var olmaya ba lam t r. Medya, siyasal ve ekonomik ya am ele tiren haber yapmakta her zamankinden daha özgürdür. Az nl klara kar ayr mc l k, rksal önyarg, kad nlar n e itli i, çocuklar n yasalar önündeki yeri ve ifade özgürlü ünün temeli gibi konularda uluslararas insan haklar hukuku ve normlar n n bölge boyunca yay lmas, bu yeni demokratik altyap sistemiyle uyu maktad r. Bu yeni uluslararas normlar yarg ç, savc, polis ve avukatlar n görevlerinde, bu meslekler için olan uluslararas standartlara dayanan bir de i imi de beraberinde getirmektedir. Bu tür devletlerde hukukun üstünlü ü toplulu una dahil olan sivil toplum kurulu lar ve medya, hükümetin dikkatini insan haklar ihlallerine ve adalet yönetimi içindeki ulusal yasa ve ko ullar n geli tirilmesi ihtiyac na çekmekte önemli bir rol oynayabilir. Vatanda lar n nsan Haklar Standartlar Rehberi Bu çal ma, Uluslararas insan haklar standartlar nelerdir? Temel belgeler ne demektedir? sorular n soran yeni ba ms z devletlerin vatanda lar ile, mesleklerinde bu sorularla çal an yarg ç, savc, polis ve avukatlar, sivil toplum kurulu lar, hukuk ö rencileri ve medya içindir. Bu kitapta yer alan temel belgeler, insan haklar ikayetlerinin tercihan mahallinde çözümlenmesi anlay n n fark ndal ile, ba vuru yolunda at lacak son ad m olan uluslararas bir örgüte verilecek insan haklar ikayet dilekçesinin nas l haz rlanaca konusunda yol gösterici bilgiler içerir. Uluslararas nsan Haklar Belgeleri Bu kitapta al nt s yap lan belgeler aras nda 1940 tan 1990 l y llara kadar olan temel Birle mi Milletler, Avrupa Güvenlik ve birli i 1

Te kilat (AG T, ya da eski ad yla AG K) ve Avrupa Konseyi metinleri vard r. En önemli metinlerin birçok bölümü kitapta bulunmaktad r, ancak ö renciler ve avukatlar kaynakçada ad geçen BM, AG T ya da AG K ve Avrupa Konseyi bask s olan tam metinlere ba vurmal d rlar. Birçok yeni ba ms z devlette yarg çlar, savc lar ve Adalet Bakanl çal anlar ile yap lan toplant larda en s k tart lan belgeleri kitaba ekleyip al nt lar di er belgelerin içeriklerinin bir özetiyle birle tirdim. Bu kitap, belgelerin as llar n n yerine geçmesi için de il, konuyu okuyuculara tan tman n bir yolu olarak dü ünülmü tür. A ustos 1975 te Helsinki Sonuç Belgesi nin (HSB) imzalanmas ndan sonra ile, di er birçok AG K belgesi de özellikle Kopenhag (1990), Paris (1990), Moskova (1991) ve Helsinki de (1992) kabul edilmi tir. Bunlara ek olarak, kitap içinde AG K Ulusal Az nl klar Uzmanlar Toplant s Raporu ndan da al nt vard r (Cenevre, 1991). Bu AG K belgeleri, üye devletlerin üstünde siyasi ba lay c l a sahip uluslararas taahhütleri göstermektedir. çerikleri, geleneksel uluslararas hukuk ve anla malar hukuku kapsam ndaki yükümlülüklere benzemektedir. Çekoslovak Kadife Devrimi, Bir nsan Haklar Uygulamas 1997 y l nda bir grup Çekoslovak insan haklar eylemcisi 77 art n yay mlad klar nda dünya, uluslararas insan haklar normlar ve bask c siyasi uygulamalar aras nda bir çat maya tan k oldu. Birçok ki i bunu insan özgürlü ü hakk nda etkileyici bir demeç olarak görür ve öyledir de; ancak 77 art ayn zamanda ak lc bir hukuki analizdir. Ana fikri ço unlukla 23 Mart 1976 da yürürlü e giren Ki isel ve Siyasi Haklar Uluslararas Sözle mesi, 3 Ocak 1976 da yürürlü e giren Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas Sözle mesi ve 1 A ustos 1975 te kabul edilmesiyle siyasi ba lay c l a kavu an Helsinki Sonuç Belgesi ne dayan r. art, uluslararas ilkeleri kastederek O tarihten bu yana vatanda lar m z haklara, devletimiz de sorumluluklara sahiptir diye ba lar. art n yay mlanmadan önceki bir nüshas n 1968 istilas nda üniversitedeki e itmenlik görevini kaybeden ve 1977 y l n n ilk gününde elinde art n karbon ka d lekeleri olan bir kopyas yla Prag daki apartman m za gelen Dalibor Plicka adl ekonomist bir Çek arkada tan ald m. (Yerel daktilolar bir belgenin en fazla alt kopyas n ç kartabiliyor ve kopyalar bir öncekine göre giderek daha bulan k oluyordu.) Hükümetimizi kar l kl görü melere ça rmaya çaba gösterece iz, Kimse neye yol açaca n bilmiyordu dedi. Ani ve yo un bir bask ya yol açt. Vaclav Havel gibi art n en etkin seslerinin bir ço u hapsedildi. nsan haklar toplulu u uluslararas standartlardan söz etti, yerel hükümet onlar vatan hainli i ve devlet kar t eylemcilikle suçlad. Havel ve yanda lar önlerindeki zorlu aylar boyunca art a birçok ekleme yapt lar. Yirmi y l sonra bu belgeleri okurken en çarp c ey, bir hükümeti yürütmenin temeli olarak hukukun üstünlü üne ba vurmada uluslararas hukuk 2

normlar n izlemek suretiyle ne kadar ak ll ca davrand klar n görmektir. Örne in art ta u belirtilmektedir: Bu sözle melerde kabul edilen insan hak ve özgürlükleri, tarih boyunca çaba sarfedilmi birçok ilerici hareketi bar nd rmakta, getirdikleri düzenlemeler uygar toplumlar n geli imine büyük katk larda bulunmakta ve medeni ya am n temellerini olu turmaktad r. Bundan dolay, Çekoslovak Sosyalist Cumhuriyeti ni bu anla malara kat lmaya ça r yoruz. Ancak, ç kartt klar yay nlar ülkemizde temel insan haklar n n, üzücüdür ki ne kadar sadece ka t üstünde kald n önemle hat rlatmaya hizmet etmektedir. art, dernek kurma özgürlü ü, hukukun e it korumas, aile, ev ve yaz malar n gizlili i, ülke içinde ve d na seyahat özgürlü ü, cezaevi ko ullar ve di er insan haklar normlar hakk nda uluslararas iki sözle medeki bir dizi hükmü içermektedir. Sonuç bölümü a a daki gibidir: Ülkemizde vatanda l k haklar n n sürdürülmesi sorumlulu- u do al olarak en önce siyaset ve devlet yetkililerinindir. Ancak yaln zca onlarda de ildir: hüküm süren ko ullar n sorumlulu unu herkes payla maktad r. Bu nedenle yasal üstünlü ü kabul edilen ve vatanda larla hükümetleri ba layan anla malar n yerine getirilmesi sorumlulu u da herkes taraf ndan payla lmaktad r. Bu ortak sorumluluk duygusu, vatanda lar n gönüllü kat l m n n anlam na ve yeni, daha etkili bir anlat mda bulunulmas gereksinimine olan inanc m z, bizi bugün kamuoyuna ba lang c n duyurdu umuz 77 art n yaratmam z gerekti i dü üncesine yöneltmi tir. Yirmi y l sonra, eski 77 art kar tlar n n birço u Çek hükümetinde etkin görevde bulunmaktad r ve ülke, özellikle Roma halk gibi az nl klar etkileyen baz insan haklar sorunlar ile kar kar yad r. Bu, uluslararas insan haklar normlar n geli tirmenin zorlu unu ve bunlar gerçekle tirmenin sürekli dikkat ve çal ma gerektirdi ini göstermektedir. nsan Haklar : Bu Haklar n Tedrici Olarak Geni leyen Anlam 77 art ndan bu yana uluslararas nsan Haklar dünyas büyük ölçüde de i mi tir. Bu kitapta yer alan çal malar n incelemesinden ç kar lacak kaç n lmaz sonuç, son y llar içinde insan haklar n n anlam n n, belgelerin kapsam konusu geli tikçe geni lemesidir. Örne in, Kopenhag (1990) ve Moskova (1991) AG T belgeleri, önceki belgelerde daha dar i lenmi olan yarg n n ba ms zl yla ilgili ayr nt l bölümlere sahiptir. Ayn ekilde BM 1985 te Yarg n n Ba ms zl na li kin Temel lkeler ve 3

Kanun Uygulay c lar (1979), Avukatlar (1990) ve Savc lar (1990) için birbirine benzer standartlar yay nlam t r. Önceki dönem tan mlama y llar olarak kabul edilirse, günümüz dönemi uluslararas ilkelerin geçmi teki yerel yasa ve uygulamalar n yerini ald ya da bir parças oldu- u, gerçekle tirme y llar d r. Uluslararas nsan Haklar Yasalar ve Standartlar, Yerel Olarak Uygulanabilirlikleri Yeni ba ms z devletlerin anayasalar n n birço u uluslararas yasalar, antla malar ve sözle melerin iç hukuk üzerinde önceli e sahip oldu unu ve iç hukuk ile bir çat ma oldu unda uluslararas standartlar n geçerli olaca n bildirir. Bu hükümlerden tipik bir tanesi Rus Federe Devleti nin 1993 Anayasas n n 15.4 numaral Maddesidir: Uluslararas hukukun ve Rusya Federasyonu nun imzalad - uluslararas antla malar n genel olarak kabul edilen ilke ve normlar yasal sistemin ayr lmaz bir parças olarak kabul edilecektir. Rusya Federasyonu nun imzalad bir uluslararas antla ma yasalar taraf ndan öngörülerin d nda hükümler içerirse, uluslararas antla man n hükümleri uygulanacakt r. Bu belgelerin yasal statüleri birbirlerinden farkl olmas na kar n, ahlaki önemleri tart lamaz ve modern demokratik devletlerce yönetilen ço u ulusun kendi standartlar olarak kabul etti i uluslararas insan haklar normlar olarak da yerleri çok önemlidir. BM, Avrupa Konseyi ve AG K belgelerinin birbirleriyle etkile imini resimlemek, kendi ay rt edici özelliklerinin yan nda di erleriyle içiçe girmi olan, birbirini etkileyen bu üç rengin bir görüntüsünü göz önüne getirmektir. Hep birlikte ele al nd klar nda, bu yüzy l n sonundaki uluslararas insan haklar standartlar n n toplu bir aç klamas n temsil ederler. Venedik Komisyonu Ba kan, talyan Anayasa Mahkemesi eski Ba Yarg c ve Avrupa Adalet Divan n n bir üyesi olan Avrupal hukukçu Antonio La Pergola, uluslararas hukukun iç hukuk üzerinde giderek daha çok kabul görmesinin kökenlerini aç klam t r. Avrupa da anayasal hukuku uluslararas bir duruma getirme gelene i, iki dünya sava aras nda ya anan past rma yaz sakinli i dönemine kadar gider demi tir. Do ru, bu sald rgan milliyetçi ruh halinin anla mazl k tohumlar n saçmas ndan önceki yanl zca geçici bir dönem olmu tur. Ancak kim Cenevre ruhunun yasal statüsünün kinci Dünya Sava ndan sonra yeni Strazburg ruhunun taraf ndan, ko ullar n kendi geli iminin yard m yla, gözden geçirilip geli tirdi ini reddedebilir? La Pergola Avrupa ve Avrasya daki yeni ba ms z devletlerde uluslararas hukukun iç hukuka olan bugünkü üstünlü ü ile Frans z Anayasas n n 55. Maddesi nde, Alman Anayasas n n 25. Madde sinde, Avusturya Anayasas n n 9. Mad- 4

de sinde, talyan Anayasas n n 10. Madde sinde ve spanyol Anayasas n n 96. Madde sinde görünen ulusal hukukun belediyeler hukukuna olan önceki üstünlü ü aras nda bir paralellik çizmektedir. 1 Çe itli nsan Haklar Belgeleri, Tek Yön Antla malar, protokoller ve sözle meler, onlar onaylayan ya da imzalayan devletler üstünde yasal ba lay c l a sahiplerdir. AG T anla malar gibi, bildiriler, ilkeler, k lavuzlar, tavsiye kararlar ve yasal hükümler Avrupa nsan Haklar Sözle mesi gibi hukukî ba lay c l a sahip de illerdir. Ancak bunlar, kinci Dünya Sava sonras Avrupas nda ulusal devletlerin insana verilen önem ve demokratik yönetime olan ba l l klar n yeniden do rulay p art rd klar, sivil ya amda totaliter ve iddet yanl s davran lar reddettikleri bir ortak zeminden ortaya ç kt lar. Bunlar n ço u, siyasi ba lay c l olan sorumluluklar temsil etmektedir. nsan haklar, anla l r ekilde, tart mal bir konudur. Olmas istenenle gerçekler aras nda sürekli bir bo luk vard r. Otoriter yönetimler y llarca uluslararas insan haklar normlar n n ulusal s n rlar n d nda durmas görü ünü ifade ettiler ve ülke içine girmesinin ba ms z devletin iç i lerine müdahele oldu unu savundular. Baz devletler, Biz bat anlay ndaki demokrasiye henüz haz r de iliz. Ekonomik haklar ve iç güvenlik insan haklar ndan önce gelir. dediler. Bu tür tart malar as l noktay kaç r rlar. Ço u modern devlet, o ülkedeki iç olaylarla do rudan ilgili birçok uluslararas anla maya taraft r. Yeni ba ms z devletlerin birço unun anayasalar, uluslararas hukukun ve antla malar n iç hukukta uygulanabilirli ini tan yan ve onlara iç hukukun üzerinde öncelik veren Rusya Federasyonu Anayasas hükmüne (Madde 15.4) benzer hükümler içermektedir. 3 Ekim 1991 deki AG K nsanc l Boyut Moskova Toplant s insanc l boyut alan nda üstlenilen yükümlülüklerin yaln zca ilgili Devlet in iç i leri kapsam nda olmad n, tüm Kat l mc Devletlerin do rudan ve me ru ilgi alan içinde oldu- unu belirtmi tir. Bir y l önce Yeni Bir Avrupa için 1990 Paris art AG K Belgesi unu belirtmi tir: Uluslar m z n tek yönetim sistemi olarak demokrasiyi geli tirmeyi, güçlendirmeyi ve sa lamla t rmay üstleniyoruz. Bu çabayla alt nda a a dakine uyaca z: nsan haklar ve temel özgürlükler tüm insanlar n ya amsal haklar d r, devrolunamaz, yasalarla güvence alt na al nm t r. Bunlar n korunmalar ve yayg nla t r lmalar hükümetin ilk sorumlulu udur. Bunlara sayg hükümetin ilk sorumlulu udur. Bunlara sayg, a r güçlü bir Devlet e kar gereken bir koruyucudur. Bunlar n yerine getirilmesi 1 Antonio La Pergola, The European Institutional Heritage, Önsöz Bildirisi, UniDem Semineri, Hukuk yoluyla Demokrasi için Avrupa Komisyonu, Montpellier, Fransa, 22 23 Kas m 1996, Council of Europe Document CDL-UDM (96) 2, Strazburg, Fransa, 7 Kas m 1996, s. 5. 5

ve tam olarak uygulanmas özgürlük, adalet ve bar n temelleridir. Siyasi ve ekonomik geli menin insan haklar n n üzerinde önceli e sahip oldu u dü üncesi hem yasal hem de sosyal olarak geçersizdir. Ülkeler uluslararas sözle melere taraf olup uluslararas örgütlenmelere kat ld klar nda, üyesi olduklar yeni yasa ve normlar uygulamak için sözle meden do an yükümlülüklere sahip olurlar. Bununla birlikte, ekonomik büyüme bir yasal bo luk içinde gerçekle emez. Say s giderek artan birçok ülkede iyi düzenlenmi yasalar ve ba ms z bir yarg sistemi ekonomik büyümeye olanak tan yan ortam sa lamaktad r. Yerel halk ve uluslararas i letmeler haklar na sayg duyulaca n ve do abilecek anla mazl klar n ba ms z, adil ve dürüst bir mekanizma taraf ndan çözülece ini bilirlerse, bireysel giri imcili i ve firma yat r mlar n çeken bir ortam yarat lm olur. Daha Fazla Koruma E ilimi Avrupa anayasalar n n özgün bir özelli i, hem ki isel hem de sosyal haklar n bask n olmas d r. Bunlar bazen birinci ve ikinci nesil haklar diye adland r l rlar. lk nesil haklar Ayd nlanma dönemine ve Frans z ile Amerikan anayasal görü lerine dayan r. Tan nm Polonyal anayasac Hanna Suchocka günümüz orta ve do u Avrupas nda insan haklar fikrinin geli imi hakk nda unlar yazm t r: Komünizmden ç kan tüm ülkelerin ortak bir özelli i, anayasalar nda insan onuru ve özgürlü- ün önemini güçlü bir ekilde belirtmeleridir. nsan onurunu koruman n gereklili i, Bat anayasalar na göre daha büyük bir önemle belirtilmi tir. Gerçekte, bireyin hak ve özgürlüklerini tan mlamada insan onuru temel ba vuru noktas olmu tur. Bu vurgulama, üphesiz 1990 Kopenhag Belgesi nin insan ki ili inin üstün de eri sözüne önem vermemi önceki rejimlere bir tepkidir. Az nl k haklar ile ilgilenmi olan Polonya Ba bakan Ms. Suchocka bu konuda öyle yazm t r: Ulusal az nl klar sorunu ve onlar n haklar n n korunmas, yaln zca günümüzde Avrupa da gere i gibi bir anayasal konu olmu tur. Ondokuzuncu yüzy l anayasalar gerçekte bu sorunla ilgilenmemi tir. Avrupa Sözle mesi de az nl k haklar alan nda yeterli düzenlemelere sahip de ildir. Avrupa n n ki isel haklar koruma gelene- ini yans tan Avrupa Sözle mesi, 14. Madde sinde e itlik ilkesini yaln zca ima etmekte ve ayr mc l yasaklamaktad r. Bu bak mdan komünizmden ç kan ülkelerin anayasalar geleneksel Bat Avrupa anayasalar ndan belirgin ekilde ayr lmaktad r. 2 Avrupa da ki isel ve sosyal haklar n önemini belirten spanya Anayasa Mahkemesi nin 14 Temmuz 1981 tarihli 25/81 Numaral Hükmü öyle der: lk olarak...bireylerin haklar, öznel (subjektif) haklar gelir. 2 Hanna Suchocka, Europe s Constitutional Heritage and Social Differences, UniDem Semineri, Hukuk yoluyla Demokrasi için Avrupa Komisyonu, Montpellier, Fransa, 22 23 Kas m 1996, Council of Europe Document CDL-UDM (96) 2, Strazburg, Fransa, 14 Kas m 1996, s. 9, 12. 6

Ayn zamanda, bir toplum ortak bir hayat tarz çat s etraf nda insanî, adil ve bar ç niteliklerle ekillendi inde bunun yan nda ulusal toplumun nesnel (objektif) yasal düzeninin ögeleri de yerini al r. Sosyal haklar ya da toplum haklar ondokuzuncu ve yirminci yüzy l Avrupas n n siyasi mayas ndan, özellikle sosyal demokrat, sosyalist ve Hristiyan demokratik hareketten ortaya ç kar. Günümüzde baz anayasalara temiz bir çevreye sahip olma hakk gibi üçüncü nesil haklar eklenmi tir. Bu durumda hukukçular n kar la t soru u olmu tur: bu haklar yasal olarak nereye kadar korunabilir? uras bilinmektedir ki, insan haklar ihlallerine kar mahkemede dava aç labilir ve bu kitaptaki belgelerin birço u insan haklar yla ilgilidir. Sosyal haklar ele al nd nda, birçok anayasac onlar, toplumun arzulad, arzulanan ve onlara daha fazla kaynak ay rd haklar olarak görür. Anayasac lar, haklar n günümüzde tam olarak uygulanamamas durumunda bile bunlar n, demokratik bir toplumun arzusunu eyi gösterdi ini ve kanun yap c lara, yürütme ve yarg n n üyelerine, toplum ad na anayasa tasla ç kartanlar n bir demokratik toplumun me ru bile enleri olarak neye inand klar n anlamada bir rehber hizmeti gördü ünü savunurlar. Son y llarda uluslararas insan haklar hukukundaki e ilim ki isel haklar n ülke içinde ve uluslararas alanda daha fazla korunmas, bununla birlikte az nl k gruplar n n da korunmaya al nmas yönünde olmu tur. Yasal yollar n olmas ve sorunun giderilmesi dahil, kanuna uygun yarg lama ve yasalar önünde e it korunma da modern insan haklar belgelerinin bir özelli i durumuna gelmi tir. Ku kusuz, uluslararas insan haklar hukuku ve normlar n n uygulamas tam de ildir ve günümüzde yetersizdir. Yasal yollar elde etmek güç olmaktad r. Düzeltici yönde karar ç kmas ve sorunun giderilmesi çok uzun zaman almaktad r. Ancak bugüne kadar görülmemi derecede, ço u resmi olmayan yerel ve uluslararas insan haklar örgütlerinin say s artmakta ve medyan n insan haklar na olan ilgisi büyümektedir. Örne- in birçok hukuk fakültesi kendi ülkelerinde modern bir hukuk kültürü olu turma çabas içinde ve ö rencilerinin e itimlerinin bir parças olarak onlar insan haklar davalar nda davac lara yard ma te vik etmektedir. Böylece, insan haklar korumas n n uluslar n ya amlar nda aç kça görünen bir yüksek önceli e sahip oldu u uluslararas bir siyasi ortam geli mi tir. Kazançlar e it da lm olmasa da, hiçbir siyasi ya da hukuki lider despotizme geri dönmeyi savunamayacakt r. Yeni yasa ve standartlar uygulayacak birçok kamu görevlisinin yetersiz e itime sahip olmas kar s nda olanaklar n yetersizli i bir gerçektir. Yine de, insan haklar maceras uluslararas arenadan yerel düzeye inerek tart malar n do as n son y llarda büyük ölçüde de i tirmi tir. AG T in Katk s AG K olu umu 1970 li y llar n ortalar nda So uk Sava s ras nda Do u- Bat görü meleri için bir forum olarak ba lat lm t r. ( Konferans Aral k 7

1994 te geçici yap s ndan kal c duruma getirilerek Avrupa Güvenlik ve birli i Te kilat olmu ve daha sa lam ve etkili bir yap ya kavu mu tur.) AG K in dönüm noktas, do u Avrupa y uluslararas insan haklar normlar n kabule, özgür bilgi ak na ve daha serbest dola ma açan A ustos 1975 tarihli Helsinki Uzla malar n n imzalanmas d r. Günümüzde AG K in elliden fazla kat l mc devleti te kilat n görevini yeniden dü ünmek zorunda b rak lm t r. Var ova ofisi (ODIHR, Demokratik Kurumlar ve nsan Haklar Bürosu) insan haklar n n korunmas, özgür seçimler, az nl klar n korunmas, Hukukun Üstünlü üne sahip ç k lmas ve demokratik kurumlara destek verilmesini de kapsayan insanc l boyut konular ndan sorumludur. Bu etkinliklerin temeli Sepet I (Avrupa güvenli i konular ) ve Sepet III (insanc l konular) olan 1975 Helsinki Uzla malar d r. Özgün görü me kay tlar ayr sepetlerde tutulmu ve ad korunmu tur. Daha sonra Paris, Kopenhag ve Moskova daki AG K toplant lar nda ve 1992 deki ikinci Helsinki Zirvesi nde insan haklar standartlar na tan mlar getirilmi tir. Her toplant da insan haklar n n tan m geni letilmi ve ba lay c taahhütler olarak kabul edilmi tir. K s tlamalar azalt lm, standartlar daha anla l r biçimde aç klanm, Avrupa n n insan haklar gelece inin haritas aç kça çizilmi tir. AG T, devlet ba kanlar ya da d i leri bakanlar düzeyinde y lda bir kez toplan r, ancak günlük yönetim Viyana da bulunan bir grup olan Sürekli Konsey ve örgütü yönetmekle sorumlu k demli bir diplomat olan Genel Sekreter in haftal k toplant lar yla olur. ODIHR ülkelere yarg sistemlerini geli tirmede yard m etmekte, halk n ikayetlerini takip eden ki ileri e itmekte ve seçimleri izlemektedir. Var ova ofisi de AG T in Moldovya, Letonya, Gürcistan, Tacikistan ve di er ülkelerdeki saha görevlerini desteklemektedir. AG T in bu görevleri, için için yanan çal l klarda ate i bulmaya çal an ormanc lar gibi, siyasi ve etnik ho nutsuzlu un derecesini kaydetmektir. Bu tür önleyici diplomatik görevler Estonya, Moldovya ve Tacikistan gibi yerlerde denge sa lay c bir etki yapmakta ve bir seçim sonucu üzerine hizipler aras nda anla mazl k veya az nl klar n huzursuzlanmas gibi sorunlar Viyana daki Sürekli Konsey e rapor etmektedir. AG T her y l kamusal politikalar konusunda birçok seminer düzenler. ODIHR nin düzenledi i bu seminerler Sürekli Konsey taraf ndan önerilen insanc l boyutta konular hakk ndad r. Toplant lar ço unlukla Var ova n n kenar mahallesindeki eski Var ova Pakt konferans karargah nda yap l r. Güncel konular aras nda göçmen i çilerin çal ma ko ullar, Roman (Çingene) nüfusu, özgür medya, az nl klar ve çe itli ülkelerdeki insan haklar standartlar vard r. Genellikle birçok sivil toplum kurulu u bu toplant lara kat l r. Quakers, Helsinki Watch ve Uluslararas Af Örgütü gibi sivil toplum kurulu lar (STK) insan haklar sorunlar n bir ülkenin siyasi gündeminin ön s ras nda tutarlar. STK lar n irdeleyici sorular zorlu konular n gündeme gelmesine yol açmaktad r ve bu seminerler ilgili gruplar n insan haklar 8

sorunlar n kamuya duyurmakta önemli bir mekanizmad r. K saca, herhangi bir ülkenin vatanda gruplar uluslararas insan haklar tart malar na kat lmakta geni olanaklara sahip olmaktad r. Seminerlere ek olarak, STÖ lerin masa ba nda ikayette bulunmas n sa layan dönemsel yüksek düzey Uygulama ve Gözden Geçirme Toplant lar dahil olmak üzere AG T in birçok denetleme yetisi bulunmaktad r. Bir çat ma çözümleyici ve denetim mekanizmas olarak çal mak için AG T in geni olanaklar vard r. Var ova daki ODIHR ODIHR nin bürosu ilk olarak Nisan 1991 de ba layan bir çal ma olan Özgür Seçimler Bürosu olarak kurulmu tu. Büronun ilk görevi orta ve do u Avrupa da [kurulan] yeni devletlere özgür seçimler düzenleme konusunda yard m etmekti. 1990 l y llar n ba nda Komunizm sonras parlamenter, ba kanl k sistemine dayal yerel seçimler ve anayasal ya da di er konularda halk oylamalar ak m ba lad. Ülkeler kim oy verecek, seçimler nas l yönetilecek, oylar nas l say lacak, seçim tart malar nas l çözümlenecek gibi temel sorular sormaya ba lad lar. ODIHR eski Sovyetler Birli i ve kom u ülkelerin seçim görevlilerinin e itim seminerleri için Kuzey Amerika, Bat Avrupa ve giderek artan say da Do u Avrupa dan uluslararas uzmanlar davet etti. Büro eski Yugoslavya, Polonya, Bulgaristan, Arnavutluk, Romanya, Estonya, Gürcistan, Beyaz Rusya ve Litvanya ya seçim gözlemcileri gönderdi. Taslak seçim yasalar n gözden geçirdi ve Bulgaristan, Arnavutluk ve eski Yugoslavya devletleri dahil birçok ülkenin seçim yasalar hakk nda uluslararas yorumlarda bulundu. Bat da seçim yasas uzun süre önce ç kart lm t r. Kimlerin oy verebilece i gibi temel meseleler çoktan halledilmi tir. Ancak Do- u da bunlar n tümü yeniydi: kim oy verebilir, kabul edilebilir siyasi demeç nas l olmal d r, seçim sürecini kim denetlemelidir konular yeni uluslar n siyasi ya amlar n n temel sorular olmaktad r. Büronun seçimlerdeki görevi de i en siyasi gereksinimleri kar layabilmesi için k sa zamanda geni letildi. AG K üyesi devletlerin say s eski Sovyetler Birli i ve Yugoslavya n n da lmas yla artt. Ayn zamanda devletler, özgür seçimlerin demokrasiyi tek ba na güvence alt na alamayaca n n fark na vard lar. Ülkeler hem insan haklar na sayg göstermeli hem de ba ms z yasama organlar ve özgür medya ile demokratik bir altyap sistemi olu turarak uluslararas insan haklar normlar n temel almal d r. Daha Kapsaml Görev AG T in Bakanlar Konseyi Ocak 1992 de Prag da yapt bir toplant da Özgür Seçimler Bürosu nu Demokratik Kurumlar ve nsan Haklar Bürosu olarak de i tirip AG T üyesi ülkelerdeki insan haklar sorunlar yla ilgilenecek ekilde nsanc l Boyut Mekanizmas n n yönetiminden sorumlu tuttu. AG K üyesi her ülke, insan haklar sorunlar n rapor etmeleri 9

için görevlendirilebilecek resmi bir uzmanlar listesi sa lar. Bu, AG K üyesi ülkelerin deste ini gerektiren nsanc l Boyut Mekanizmas çal t r larak yap l r. 1992 de Mekanizma üç kez çal t r lm t r. lki, S rbistan la olan ili kiler konusunda Avrupa Toplulu u ad na Birle ik Krall k taraf ndan, ikincisi ayn ülkelerce Bosna-Hersek le ilgili olarak, üçüncüsü de Estonya n n kendi bölgesindeki bir görev s ras nda Rusya Federasyonu sözde iç i lerine kar t itiraz na dayanarak yap lm t r. Ulusal Az nl klar Yüksek Komiseri 1992 de AG K, görevi Helsinki Zirvesi Bildirgesi nde (23) aç klanan bir Ulusal Az nl klar Yüksek Komiserli i, (UAYK) bürosu olu turmu tur: Yüksek Komiser, ulusal az nl klar n müdahil oldu u, henüz erken uyar safhas n n ötesine geçmemi, fakat Yüksek Komiserin de erlendirmesine göre AG K bölgesinde bar, istikrar ve üye devletler aras ili kileri etkileyecek bir çat ma potansiyeli ta yan ve bu nedenle Konseyin (D i leri Bakanlar ) veya AGIK (Yüksek Memurlar Komitesi) nin ilgilenmesini gerektiren gerginlikler ile ilgili olarak, mümkün olan en erken safhada erken uyar, gerekli durumlarda da erken eylem temin edecektir. Komiser in güven içinde çal mas ve...gerilimi ya ayan taraflar n etkisinden ba ms z olarak hareket edebilmesi için kendisine büyük esneklik ve hareketlerinde ba ms zl k verilmi tir. 1990 Kopenhag Sonuç Belgesi IV.30 40 bölümlerinde az nl klarla ilgili ana taahhütleri aç klam t r. zleyen y l Moskova Sonuç Belgesi (1991), Cenevre deki 1991 Ulusal Az nl klar Uzmanlar Toplant s ve 1992 Helsinki Zirvesi Bildirgesi nde bu taahhütler Yüksek Komiser in yetkisini aç klayacak ekilde geni letilmi tir. (Bu belgeler, bu kitab n AG T bölümünde yer almaktad r.) Yüksek Komiser bireysel insan haklar ikayetleriyle ilgilenmedi i gibi, büro da belirli az nl k gruplar ad na bir savunma görevi yapmaz. Bunun yerine Yüksek Komiser hem az nl k toplumu hem de o toplumun bulundu u ülkenin hükümeti taraf ndan kabul edilebilir çözümler arayan ba ms z bir arabulucu olarak çal r. Büroya büyük esneklik verilmi tir. Devletler 1992 Helsinki direktifini kabul ederek UAYK nin müdahelesine raz olduklar için, Yüksek Komiser bir sorun kar s nda kendi insiyatifine göre müdahelede bulunabilir. Yüksek Komiser, büronun kuruldu u 1993 y l ndan bu yana Arnavutluk (Yunan az nl klar), Estonya, (Eski Yugoslav Cumhuriyeti) Makedonya, Macaristan, Kazakistan, K rg zistan, Letonya Cumhuriyeti, Moldovya, Romanya (Macar az nl klar), Slovakya (Macar az nl klar), Macaristan (Slovak az nl klar) ve Ukrayna daki az nl klarla ilgili gerginlikleri çözmeye çal m t r. Bu devletlerin baz lar nda Rus az n- 10

l klar n sorunlar AUYK nin ilgi merkezi olmu tur. Yüksek Komiser, delil toplama görevinin yan nda ço u zaman uzun bir süreç olan kar l kl görü melere ça rma, güven olu turma ve az nl klarla ço unluk aras nda i birli i olu turma çabalar nda bulunur. Demokratik Toplumlarda Medyan n Önemi Demokratik toplumlar n geli mesinde özgür medyadan daha önemli bir kurum yoktur. Özgür medya, akrabalara yap lan ayr cal klar, rü vet, gizli anla malar, yönetimdekilerin dost ya da akrabalar na sa lad klar sözle meler ve yerel, bölgesel veya ulusal düzeyde kamu güvenini suistimal eden di er davran lar n üstüne halk n dikkatini çekerek hükümetlerin effaf ve dürüst kalmalar n sa lar. Bununla birlikte, gazeteciler s k s k hata yapabilir, yetersiz ya da do ru olmayan bilgiye sahip olabilir, kendi siyasi, sosyal ya da ekonomik yakla mlar n temsil edebilir ve özel ilgi alan na sahip güçlü ya da varl kl ki i veya örgütlerin etkileri alt nda kalabilirler. Son y llarda uluslararas örgütler medya ile ilgili konulara ve medyan n modern demokratik devletle olan ili kisine büyük ilgi göstermi tir. Bu konuda çok önemli iki yay n, her ikisi de Fransa n n Strazburg kentindeki Avrupa Konseyi nsan Haklar Müdürlü ü taraf ndan yay nlanan Recommendations Adopted by the Committee of Ministers of the Council of Europe in the MediaField, DH-MM (94) 2 ve European Ministerial Conferences on Mass Media Policy: Texts Adopted, DH-MM (95) 4 tür. Bu kararlar n konular aras nda Yan t Verme Hakk -Bas nla Olan li kilerde Bireyin Yeri (74) 26, Kamu Yetkililerindeki Bilgiye Eri im Hakk nda (81) 19, Kamuoyu Olu turanlar ve Medya birli i ile Sigara, Alkol ve Uyu turucu Ba ml l na Kar Mücadele Stratejileri (86) 14, Telif Hakk Alan nda Korsanl a Kar Mücadele Amaçl Önlemler (88) 2 ve iddet, Vah et ya da Pornografik çeri e Sahip Video Bantlar n n Da t m Hakk nda lkeler (89) 7 vard r. Bakanlar Komitesi nin önemli bir tavsiye karar 11 Eylül 1996 tarihli Kamu Hizmeti Sunan Yay nc l n Ba ms zl Hakk nda Güvenceler (96) 10 dur. Karar bilgi, e itim, kültür ve e lenceden olu an çok yönlü temel bir program hizmetinin sa lanmas yoluyla hem ulusal hem de bölgesel düzeyde herkesçe eri ilebilen ço ulcu kat l ml ileti imin temel bir etmeni olarak kamu hizmeti sunan yay nc l n hayati önemini yinelemektedir. Tavsiye karar kamu hizmeti sunan yay n örgütlerinin kurulmas ve yönetilmesi hakk ndaki yasal gerekliliklerin alt n çizmektedir. htiyat Karar htiyat karar bir s raya tabidir. Bu kitab n amac temel BM, AG K ve AG T ile birlikte Avrupa Konseyi insan haklar belgelerinin bir ço unu tek bir çal mada toplamak olsa da, bunlar n gerçekle tirilmesi her eyden önce yerel bir konudur. Bir uluslararas kuruma ba vuruda bulunmak güçtür. Eri mesi en kolay olan Avrupa nsan Haklar Komisyonu bile bir 11

davay ancak, çözümü için olas tüm iç yollar tüketildikten sonra incelemeye al r. Örne in, Komisyon a her y l yap lan ba vurular n yüzde ondan daha az kabul edilebilir bulunmaktad r; ço u ba vuru, yerel yasalar ikayeti kar layacak yeterlilikte bulundu u için reddedilmektedir. Bir nsan Haklar ikayetini Müracaat çin Haz rlamak Bu kitap bir insan haklar ikayetini haz rlamak için geni aç klamalar içermektedir. Her ülke farkl usullere sahiptir ama hepsi yerel yasalar ve dava usullerini bilmeyi ve tarafs z, olaylara dayanan bir ikayeti dikkatli ekilde haz rlamay gerektirir. Bir hükümet organ na kar yap labilecek bireysel ikayetin yan s ra, bir ki i ya da örgütün, içinde bulunduklar durumu kamunun ilgisine sunabilecekleri pek çok yol vard r. Bunlar aras nda bir grup ad na aç lan davalar, bir grup insan n hükümet ya da ba ka bir gruba kar açt davalar, uluslararas medyan n ilgisini çekme ve insan haklar konular nda yard m n esirgemeyen devletlerle, büyükelçilikler ya da d i leri bakanl klar kanal yla ili kiye geçmek say labilir.. Devletler, ikayetleri çözümleyebilmek için, aleni olmayan diplomatik temaslarla sessiz diplomasi yoluna gidebilir veya a r vak alarda bir ihlalle ilgili olarak kamu aç klamas nda bulunabilir ya da ihlalde bulunan ülkenin resmi görevlilerine seyahat vizesi vermemek gibi yapt r mlar uygulayabilirler. Ancak bu önlemlere çok s k rastlanmaz; sonuçta insan haklar ihlalleri yerel düzeyde halledilmelidir. unu belirtmek önemlidir ki, uluslararas insan haklar hukuku önce bireylere de il devletlere uygulan r. Bireyler ilk olarak yerel hukuka ba vurmal d r ve ülkenin, Birle mi Milletler, Avrupa Güvenlik ve birli i Te kilat ve Avrupa Konseyi gibi uluslararas örgütlenmelere üye olup olmad n ara t rmal d r. Ayr ca devlet, bu örgütlenmelerin insan haklar belgelerini onaylam m, onaylad ysa koydu u çekincelerle ba vuruda bulunulmas n engellemi mi, ülke uluslararas hukuk ve antla malar n yükümlülüklerinin iç hukuka uygulanmas n güvence alt na alan anayasal bir hükme sahip mi, hukukun sürekli üstün tutuldu- u bir ortam oldu u güvencesiyle yabanc sermayeyi ülkeye çekmek gibi, kalk nma durumlar yla ilgili olarak daha çok ülkeye yak nla ma eklinde bir d politika aray var m gibi sorulara yan t aranmal d r. Bütün bunlar insan haklar yla ilgili bir iddiay incelerken tart lmas gereken etmenlerdir. 12

Te ekkür Yazar, bu kitab n haz rlanmas ndaki yard mlar ndan dolay David Bernstein, Robert Buergenthal, Lech L. Garlicki, Luis López Guerra, Keith Henderson, Nancy Hewett, A. E. Dick Howard, Heiner Klebes, Erika Schlager ve Herman Schwartz a te ekkür eder. ODIHR Yöneticileri Büyükelçi Audrey F. Glover ve Gerard Stoudmann bu projenin ortaya ç kmas nda büyük katk da bulundular. Var ova Polonya daki Avrupa Güvenlik ve birli i Te kilat, Demokratik Kurumlar ve nsan Haklar Bürosu ve Hukuk Yoluyla Demokrasi çin Venedik Komisyonu Ba kan Antonio La Pergola bu kitapta yer alan belgelerden baz lar n sa lad. Yönetici Pierre Henri Imbert ve Avrupa Konseyi nin nsan Haklar müdürlü ü çal anlar di er önemli metinleri sa lad lar. Avrupa Konseyi nden Isobelle Jacques ve AG T/ODIHR den Anatoly Kobzev elde edilmesi kolay olmayan önemli belgelere eri im sa lad lar. Bu çal mada yer alan Franz Kafka n n Dava s ndan yap lan al nt n n asl n n bulundu u kitap: Hurst Hannum un Guide to International Human Rights Practice, ikinci sürüm, University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1992. Avrupa Konseyi nsan Haklar Müdürlü ü ne, Short Guide to the European Convention on Human Rights ve Law and Practice of the European Convention on Human Rights ve the European Social Charter kitab ndan al nt yapmama izin verdikleri için minnettar m. Frederick Quinn 13

Baz insanlar, yanl bir ey yapmamas na kar n güzel bir günün sabah nda tutuklanan Joseph K. hakk nda yalanlar söylüyor olmal... Ama ne için? diye ekledi. Size bunu söyleme e yetkili de iliz... Hakk n zda soru turma devam ediyor ve zaman gelince her eyden haberdar edileceksiniz. Sizinle böyle özgürce konu arak bana verilen emirleri a yorum....bu insanlar kim olabilir? Ne hakk nda konu uyorlard? Hangi makam temsil ediyor olabilirler? K. hukuki bir anayasaya sahip bir ülkede ya yordu, evrensel bir bar vard, tüm yasalar uygulamadayd, kim onu kendi evinde tutuklayabilirdi?... Bize verebilece iniz belgeler neler? diye ba rd uzun boylu gardiyan... Biz hukuki bir belgeyi güçlükle anlayabilen s radan memurlar z ve günde on saat ba n zda beklemek için para almaktan ba ka hiçbir konuda sizin davan zla ilgimiz yok. te biz buyuz, ancak kendilerine hizmet etti imiz amirlerimizin bu tür bir tutuklama emrini vermeden önce tutuklanan ki i ve tutuklanma nedeni hakk nda tam olarak bilgilendirilmeleri gerekti ini idrak edebilecek durumday z. Bu konuda hiçbir hata olamaz. Memurlar m z, onlar tan d m kadar yla ki, yaln zca alt rütbedekileri tan yorum, halk n içinde suç av na ç kmazlar, ancak kanun emri uyar nca suçlunun ard na sal n rlar ve sonra onlar biz gardiyanlara göndermeleri gerekir. Kanun budur. Bunda nas l bir yanl l k olabilir? Franz Kafka, Dava 14 14

B RLE M M LLETLER kinci Dünya Sava n n y k nt lar aras ndan, yeryüzündeki uluslar yak n geçmi in iddet içeren a r l klar n önlemek için bir uluslararas yasalar ve antla malar sistemi yaratmaya karar vermi lerdir. lk araçlar Birle mi Milletler olmu tur. 1946 tarihli Birle mi Milletler art ndaki insan haklar hükümleri kapsaml de ildir, ancak sonraki bir geni leme ve benzeri standartlar n geli tirilmesi için bir temel çal ma olmu tur. art n 1(3). Madde si Birle mi Millet lerin amaçlar ndan birini öyle aç klar: Ekonomik, sosyal, kültürel ya da insanc l nitelikteki uluslararas sorunlar çözmek ve rk, cinsiyet, dil ya da din ayr mc l yapmadan herkes için insan haklar ve temel özgürlüklere sayg y te vik etmek ve bunlar n geli mesine yard m etmek için uluslararas i birli ine gitmek. 55. ve 56. Madde lerde, özellikle rk, cinsiyet, dil ya da din ayr mc l yapmadan insan haklar n n geli mesine yard m etmeleri için üye devletlerin yükümlülükleri tan mlanm t r. art böylece insan haklar n tam anlam yla yerel olmaktan çok uluslararas bir sorun durumuna getirmi tir ve izleyen yar m yüzy lda insan haklar yasalar n n geli imi ve devlet taraf ndan ya da uluslararas düzeyde uygulanmalar, bu kayg lar n evrenselle mesi tarihini olu turmu tur. Zaman içinde, kad n, çocuk ve az nl k haklar n da içeren bu haklar düzenlemesi için Birle mi Milletler e yasal yetkiler verilmi tir. Yüzy l n sonunda haklar n uluslararas tan m BM nin ilk dönemine göre çok daha kapsaml ve ayr nt l duruma gelmi tir. nsan haklar hukuku ve uygulamas, sivil havac l k, deniz hukuku, telif haklar ya da ticaret ve i anla malar gibi di er uluslararas hukuk kategorileri kadar ku at c duruma gelmi tir. Bununla birlikte birçok uzman, art n zaman içinde geleneksel uluslararas hukukun bir parças haline geldi ini söylemektedir. ULUSLARARASI NSAN HAKLARI TEMEL YASALARI nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, 1948 Birle mi Milletler in art tan sonra yay nlad ilk kapsaml insan haklar belgesi, 10 Aral k 1948 de 217 A (III) karar yla Genel Kurul taraf ndan kabul edilip duyurulan nsan Haklar Evrensel Bildirgesi dir. Bu belge, BM art, iki uluslararas insan haklar sözle mesi ve Ki isel ve Siyasal Haklar Sözle mesine Ek Protokol, Uluslararas nsan Haklar 15

Temel Yasalar olarak bilinir. Evrensel Bildirge bir antla ma de ildir. Bu nedenle kendi ba na ba lay c bir güce sahip de ildir. Böylece nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ndeki haklara yasa gücü vermek için 1966 Sözle meleri ne gerek duyulmu tur. Bu iki Sözle me ve Ek Protokol Genel Kurul taraf ndan 1966 y l nda kabul edilip 1976 y l nda yürürlü e konmu tur. Evrensel Bildirge, Magna Carta, Frans z Ki i ve Vatanda Haklar Bildirisi ve Amerikan Ba ms zl k Bildirisi gibi önemli insan özgürlü ü belgeleriyle ayn öneme sahiptir. Giri bölümü ve otuz maddesi hem ki isel ve siyasal haklar hem de ekonomik, sosyal ve kültürel haklar birer birer saymaktad r. Önsöz, nsan haklar n n tan nmamas n n ve hor görülmesinin insanl k vicdan n isyana sevkeden barbarl klara sebep olmu, insanlar n konu ma ve inanç özgürlükleri ile korku ve yoksulluktan korunma özgürlüklerinden yararlanacaklar bir dünyan n olu mas ortalama halk n en yüce amac ilan edilmi tir, notu ile belgenin çerçevesini koymaktad r. nsan n zulüm ve bask ya kar son çare olarak ayaklanmaya mecbur kalmamas için insan haklar n n bir hukuk rejimi ile korunmas bir gerekliliktir. Haklar, daha sonra ortaya ç kan birçok uluslararas belgenin de benimseyece i ekilde, insan haklar ve sosyal haklar olarak ikiye bölünmü tür. lk grupta ya am, özgürlük ve ki inin güvenli i haklar ; kölelik, i kence ve zalimane, insanl k d ya da onur k r c davran lar n yasaklanmas ; kanuna uygun yarg lama; yasalar n önünde e it korunma; keyfi tutuklama, gözalt na alma ya da sürgüne zorlaman n engellenmesi; adil ceza ya da hukuk yarg lamas ; suçlu bulununcaya kadar suçsuzluk varsay m ; yasa ve cezalar n geriye yürümesini k nama vard r. Konu ma, din, toplant ve seyahat özgürlü ü gibi özel ya am ve mülkiyet haklar da bunlar aras nda tutulmu tur. Kanuna uygun yarg lamay 8. Madde düzenlemi tir: Her ahs n kendine anayasa veya kanun ile tan nan ana haklara ayk r muameleler kar s nda ulusal mahkemelerden bir dava bekleme hakk vard r. Seyahat özgürlü ü 13. Madde de sa lanm t r: 1. Herkes herhangi bir devletin s n rlar dahilinde serbestçe dola ma ve yerle me hakk na haizdir. 2. Herkes, kendi memleketi de dahil, herhangi bir memleketi terketmek ve memleketine dönmek hakk na haizdir. Din özgürlü ü 18. Madde de sa lanm t r: Her ahs n, fikir, vicdan ve din hürriyetine hakk vard r; bu hak, din veya kanaat de i tirmek hürriyeti, dinini veya kanaatini tek ba na veya topluca, aç k olarak 16

veya özel surette, ö retim, tatbikat, ibadet ve ayinlerle ortaya koymak hürriyetini içerir. fade özgürlü ü 19. Madde de sa lanm t r: Her ferdin fikir ve fikirlerini aç klamak hürriyetine hakk vard r. Bu hak fikirlerinden ötürü rahats z edilmemek, memleket s n rlar mevzubahis olmaks z n bilgi ve fikirleri her vas ta ile aramak, elde etmek ve yaymak hakk n içerir. Vatanda lar n Hükümete kat l m 21. Madde de düzenlenmi tir: Her ah s, do rudan do ruya veya serbestçe seçilmi temsilciler vas tas yla, memleketin yönetimine kat lmak hakk n haizdir. Genel ve e it oy verme yoluyla yap lacak özgür ve dürüst seçimler, hükümet etme yetkisinin kayna olan halk n iradesi ni aç klaman n bir yoludur. (Madde 21.3) Madde 22 29 her devletin kaynaklar yla mütenasip olarak (Madde 22) sosyal güvenlik, çal ma hakk, istedi i i te çal ma özgürlü ü, çal ma sürelerinin uygun ekilde s n rland r lmas, gerek kendisi, gerek ailesi için...sa l ve refah n temin edecek uygun bir hayat seviyesi (Madde 25), e itim, kültürel ya ama kat lma dahil olmak üzere ekonomik, sosyal ve kültürel haklar içerir. Ayr ca, Herkesin, i bu Beyannamede derpi edilen hak ve hürriyetlerin tam tatbikini sa layacak bir sosyal ve milletleraras nizama hakk vard r. (Madde 28) Yukar da belirtildi i gibi, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi bir antla ma de il, bir bildiridir ve kendili inden, ba lay c bir güce sahip de ildir. Bu nedenle, HEB deki haklara yasa gücü vermek için 1996 Sözle meleri gerekmi tir. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararas Sözle mesi, 1966 Bu belge Genel Kurul un 16 Aral k 1966 tarihli ve 2200 A (XXI) say l karar yla kabul edilmi ve 3 Ocak 1976 da yürürlü e girmi tir. Uluslararas Sözle me deki ekonomik, sosyal ve kültürel haklar Evrensel Bildirge dekilerden daha fazla ya da ayr nt l de ildir. Bildirge nin hükümlerinin ötesine geçilerek, haklar n baz lar n gerçekle tirmek için gereken ad mlardan bahsedilmi tir. Tan nan haklar aras nda çal ma hakk, adil ve uygun çal ma ko ullar ndan yararlanma ve bunun kapsam nda Hiç bir ayr ma tabi tutulmaks z n özellikle kad nlar n erkeklerin çal ma artlar ndan daha alt düzeyde olmayan artlarda çal malar güvence alt na al narak, e it i e e it ve adil ücret vard r. (Madde 7 (a) (i)) 17

Sendika kurmak veya üyesi olmak. Bu kapsamda, Sendikalara ulusal Federasyonlar ve konfederasyonlar kurma ve konfederasyonlara da uluslararas sendikal örgütler kurma ve bunlara kat lma hakk tan n r. (Madde 8.1 (b)) Grev hakk her ülkenin kanunlar na uygun biçimde kullan l r. (Madde 8.1 (d)) Aile, kad n ve çocuk haklar 10. Madde nin kapsam ndad r: 1. Toplumun do al ve temel bir birimi olan aileye, özellikle kurulu u s ras nda ve bakmakla yükümlü olduklar çocuklar n bak m ve e itim sorumlu u devam etti i dönemde, mümkün olan en geni ölçüde koruma ve yard m sa lan r. Evlilik, evlenmeye niyetlenen çiftlerin serbest r zalar ile meydana gelir. 2. Annelere do umdan önce ve sonra makul bir süre özel koruma sa - lan r. Çal an annelere bu dönem için ücretli izin veya yeterli sosyal güvenlikten yararlanabilecekleri bir izin verilir. 3. Nesep veya di er artlar bak m ndan hiç bir ayr mc l k yap lmaks z n, bütün çocuklar ve gençler için özel koruma ve yard m tedbirleri al n r. Çocuklar ve gençler ekonomik ve toplumsal sömürüye kar korunur. Çocuklar n ve gençlerin ahlâklar na veya sa l klar na zararl bulunan veya onlar n ya amlar için tehlikeli olan veya onlar n normal geli melerine engel olan i lerde çal t r lmalar kanunla cezaland r l r. Devlet ayr ca, çocuklar n ücretli olarak çal t r lmas n n hukuken yasakland ve cezaland r ld asgari ya s n r n tespit eder. Madde 11 kapsam nda Devletler herkese, kendisi ve ailesi için yeterli bir ya am standard na sahip olma sa lar. Bu standart, yeterli beslenmeyi, giyinmeyi, bar nmay ve ya ama ko ullar n n sürekli olarak geli tirilmesini de içerir. Madde 12 herkesin mümkün olan en yüksek seviyede fiziksel ve ruhsal sa l k standartlar na sahip olma hakk n tan r. Madde 13 ilkö retimin zorunlu olmas ve herkese ücretsiz verilmesi (2.a) dahil olmak üzere herkesin e itim hakk n düzenler. kinci e itim ve özellikle ba lang çta verilecek ücretsiz geli tirme e itimi gibi her türlü uygun vas talarla, kural olarak herkesin girmesine ve yararlanmas na aç k duruma getirilir. (2.b) Madde 15 herkesin kültürel ya ama kat lma ve kendisinin yarat c s 18

oldu u bilimsel, edebi ve sanatsal ürünlerden kaynaklanan maddi ve manevi menfaatlerin korunmas ndan yararlanma hakk n tan r. (1.c) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar n A amal Olarak Uygulanabilmesi Bu Sözle me nin Ki isel ve Siyasi Haklar Sözle mesi nden farkl bir hükmü, uygulamas n n a amal olmas d r. Bu Sözle me ye taraf her Devlet gerek kendi ba na ve gerekse uluslararas alanda özellikle ekonomik ve teknik yard m ve i birli i vas tas yla bu Sözle me de tan nan haklar mevcut kaynaklar ölçüsünde giderek artan bir ekilde tam olarak gerçekle tirmek için, özellikle yasal tedbirlerin al nmas da dahil, gerekli her türlü tedbiri almay taahhüt eder. (Madde 2 (1)) Ancak bu a amal yakla m Sözle me nin uygulanmas n n belirsiz bir süre için ertelenmesine izin vermez. Bir BM komitesinin bu madde hakk nda yapt yorum öyle olmu tur: lgili haklar n tam uygulamas zaman içinde gerçekle ebilir ancak hedefe ula mak için gereken ad mlar, Sözle me nin söz konusu Devlet için yürürlü e girdi i tarihten sonra k sa bir süre içinde tamamlanmal d r. 3 Ki isel ve Siyasi Haklar Uluslararas Sözle mesi, 1966 Bu belge Genel Kurul un 16 Aral k 1966 tarihli ve 2200 A (XXI) say l karar yla kabul edilmi tir. 23 Mart 1976 tarihinde yürürlü e girmi tir. Bu Sözle me de yer alan ki isel ve siyasal haklar n say s daha önceki Evrensel Bildirge den daha fazlad r. Örne in devletler etnik, dinsel veya dilsel bir az nl k grubuna üye ki ilerin grubun di er üyeleri ile birlikte toplu olarak kendi kültürel haklar n kullanma, kendi dinlerinin gere i ibadet etme ve uygulama veya kendi dillerini kullanma haklar n engelleyemez. (Madde 27) Bu madde, Birle mi Milletler in 1992 tarihli Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Az nl klara Mensup Olan Ki ilerin Haklar na Dair Bildirgesinin bir ba lang ç noktas d r. Madde 1 öyle der: 1. Bütün halklar kendi kaderlerini tayin hakk na sahiptir. Bu hak vas tas yla halklar kendi siyasal statülerini serbestçe tayin edebilir ve, ekonomik, sosyal ve siyasal geli melerini serbestçe sürdürebilirler. 2. Bütün halklar uluslararas hukuka ve kar l kl menfaat ilkesine dayanan uluslararas ekonomik i birli i yükümlülüklerine zarar vermemek ko uluyla, do al kaynaklar ve zenginlikleri üzerinde 3 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi nin Raporu, Be inci Oturum, UN Doc. E/199/23. E/C. 12/1990/8, 83 (1991). Thomas Buergenthal, International Human Rights in a Nutshell, ikinci sürüm, West Publishing Co., St. Paul, Minn., 1995, p. 55. 19