KİMYASAL MADDE VE ÜRÜNLERİN İMALATI Hazırlayan Fulya BAYRAKTAR Kıdemli Uzman

332

1. SEKTÖRÜN TANIMI Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı ISIC Revize 3 sınıflandırmasına göre, imalat sanayii alt ayrımında 24 no lu gruplandırma içinde yer almaktadır. Bu grup altında üçlü düzeyde 3 alt sektör, dörtlü düzeyde ise 9 alt sektör bulunmakta olup bu sektörler aşağıdaki gibidir: 241 Ana kimyasal maddelerin imalatı 2411 Ana kimyasal maddelerin imalatı (Kimyasal gübre ve azotlu bileşikler hariç) 2412 Kimyasal gübre ve azotlu bileşiklerin imalatı 2413 Sentetik kauçuk ve plastik hammaddelerinin imalatı 242 Diğer kimyasal ürünlerin imalatı 2421 Pestisit (haşarat ilacı) ve diğer zirai-kimyasal ürünlerin imalatı 2422 Boya, vernik ve benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun imalatı 2423 Eczacılıkta ve tıpta kullanılan kimyasal ve bitkisel kaynaklı ürünlerin imalatı 2424 Sabun ve deterjan, temizlik ve cilalama maddeleri; parfüm, kozmetik ve tuvalet malzemeleri imalatı 2429 Başka yerde sınıflandırılmamış kimyasal ürünlerin imalatı 243 Suni elyaf İmalatı 2430 Suni elyaf İmalatı Sektör, NACE REV. 1.1. sınıflandırmasına göre ise aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır: 241 Ana kimyasal maddelerin imalatı 2411 Sanayi gazları imalatı 2412 Boya ve pigment imalatı 2413 Diğer inorganik ana kimyasal maddelerin imalatı 2414 Diğer organik ana kimyasal maddelerin imalatı 2415 Kimyasal gübre ve azot bileşiklerin imalatı 2416 Plastik hammaddelerinin imalatı 2417 Sentetik kauçuk hammaddelerinin imalatı 242 Pestisit (haşarat ilacı) ve diğer zirai-kimyasal ürünlerin imalatı 2420 Pestisit (haşarat ilacı) ve diğer zirai-kimyasal ürünlerin imalatı 333

243 Boya, vernik benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun imalatı 2430 Boya, vernik benzeri kaplayıcı maddeler ile matbaa mürekkebi ve macun imalatı 244 Eczacılık ürünlerinin, tıbbi kimyasalların ve botanik ürünlerinin imalatı 2441 Temel eczacılık ürünleri imalatı 2442 Farmasötik preparat imalatı 245 Sabun ve deterjan, temizlik ve cilalama maddeleri; parfüm, kozmetik ve tuvalet malzemeleri imalatı 2451 Sabun ve deterjan ile temizlik ve cilalama maddeleri imalatı 2452 Parfüm ile kozmetik ve tuvalet malzemeleri imalatı 246 Diğer kimyasal ürünlerin imalatı 2461 Patlayıcı madde imalatı 2462 Tutkal ve jelatin imalatı 2463 Uçucu yağların imalatı 2464 Fotoğrafçılıkta kullanılan kimyasal maddelerin imalatı 2465 Kaset, bant vb. kayıt gereçlerinin imalatı (kaydedilmemiş) 2466 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer kimyasal ürünlerin imalatı 247 Suni elyaf imalatı 2470 Suni elyaf imalatı 334

2. SEKTÖRDEKİ FİRMA SAYISI Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe faaliyet gösteren firmaların önemli bir bölümü İstanbul bölgesinde bulunmaktadır. İstatistiki Bölge Sınıflandırması Düzey 2 ye göre (devlet sektörünün tamamı ile özel sektörde 10 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerini kapsayan 2001 Genel Sanayi ve İşyerleri Sayımı sonuçlarına göre), Türkiye genelinde 24 no lu sektörde faaliyet gösteren firma sayısı 439 olup imalat sanayii genelindeki firma sayısının 3,9 unu oluşturmaktadır. Sektör genelinde yer alan 439 adet işyeri sayısının, 39,4 ü İstanbul bölgesinde yer almakta iken, 16,4 ü Kocaeli, 9,6 sı İzmir, 6,8 i Ankara ve 3,6 sı Tekirdağ bölgesinde bulunmaktadır. Söz konusu bu beş Düzey 2 bölgesi, Türkiye genelindeki firma sayısının 75,8 ini kapsamaktadır. Ülke genelinde üç Düzey 2 bölgesinde (Zonguldak, Ağrı ve Şanlıurfa) ise, faaliyet gösteren herhangi bir firma bulunmamaktadır. 2001 yılı itibariyle sektördeki firmalara ait kurulu çevirici güç kapasitesi 1.036.103 Bg-Hp (beygir gücü) olup bunun 24,4 ü Kocaeli nde, 19,8 i Adana da, 14,5 i İzmir de, 13,9 u İstanbul bölgesinde, 11,9 u ise Manisa da bulunan firmalara aittir. Sektör genelindeki kurulu çevirici güç kapasitesi, ülke geneli imalat sanayii kurulu çevirici güç kapasitesinin 7,5 ini teşkil etmektedir. Sektör genelinde çalışanların sayısı incelendiğinde ise 58.592 kişi olan sektör ortalama çalışan sayısının, Türkiye geneli imalat sanayiinde çalışan sayısının 5,4 ünü oluşturduğu görülür. Yıllık ortalama çalışan sayısının 37,9 u İstanbul bölgesindeki firmalarda çalışmakta iken, 17 si Kocaeli, 13 ü İzmir, 7,9 u da Adana bölgesindeki firmalarda istihdam edilmektedir. 2001 yılı itibariyle sektör tarafından yaratılan katma değer 4.210,1 milyon YTL olup ülke geneli imalat sanayiinde yaratılan katma değerin 10,3 ünü oluşturmaktadır. Yaratılan katma değerin 39,7 si İstanbul bölgesindeki firmalara ait olup bunu sırasıyla 31,5 ile Kocaeli, 7,7 ile Adana, 7,3 ile İzmir, 3,6 pay ile de Tekirdağ bölgesi izlemektedir. 335

Tablo 1: Faaliyet Gösteren Firma Sayısı Düzey 2 Bölgesi Firma Sayısı Yıllık Ortalama Çalışan Sayısı Kurulu Çevirici Güç Kapasitesi Katma Değer Adet Kişi Bg-Hp YTL İstanbul 173 39,4 22.210 37,9 144.463 13,9 1.671.530.983 39,7 Tekirdağ 16 3,6 2.083 3,6 16.941 1,6 151.897.148 3,6 Balıkesir 10 2,3 1.591 2,7 37.185 3,6 79.368.112 1,9 İzmir 42 9,6 7.593 13,0 150.647 14,5 305.746.027 7,3 Aydın 11 2,5 1.138 1,9 8.109 0,8 23.889.743 0,6 Manisa 12 2,7 2.144 3,7 123.264 11,9 92.010.582 2,2 Bursa 18 4,1 1.765 3,0 31.397 3,0 76.775.265 1,8 Kocaeli 72 16,4 9.964 17,0 252.805 24,4 1.324.335.080 31,5 Ankara 30 6,8 1.618 2,8 7.051 0,7 42.777.010 1,0 Konya 7 1,6 229 0,4 11.778 1,1 931.915 0,0 Antalya 9 2,1 550 0,9 3.488 0,3 23.872.955 0,6 Adana 12 2,7 4.643 7,9 205.056 19,8 322.157.135 7,7 Hatay 2 0,5 135 0,2 3.473 0,3 7.372.819 0,2 Kırıkkale 6 1,4 539 0,9 14.569 1,4 4.457.542 0,1 Kayseri 3 0,7 598 1,0 2.959 0,3 2.314.224 0,1 Zonguldak 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Kastamonu 2 0,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Samsun 5 1,1 1.101 1,9 17.049 1,6 26.827.304 0,6 Trabzon 2 0,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Erzurum 1 0,2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Ağrı 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Malatya 1 0,2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Van 1 0,2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Gaziantep 2 0,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Şanlıurfa 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Mardin 2 0,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 TÜRKİYE 439 100,0 58.592 100,0 1.036.103 100,0 4.210.077.509 100,0 Not: Özel sektöre ait tesis sayısı 2 ve altında ise işyeri sayısının dışındaki istatistikler, Kanun gereği gizli olarak değerlendirilerek, sektör toplamı içinde verilmektedir. 336

3. ÜRETİM VE KAPASİTE KULLANIM ORANI 3.1. Üretim Endeksindeki Gelişmeler Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe üretim endeksi genel olarak yükselme eğilimi göstermektedir. 1997 de 100 olan endeks değeri 1997-2006 döneminde, 2001 yılı dışında sürekli 100 ün üzerinde gerçekleşmiş, 2006 yılında (üçüncü çeyrek dönem ortalaması itibariyle) ise en yüksek değeri olan 167,3 düzeyine yükselmiştir. Aynı dönemde imalat sanayiine ait genel endeks değeri ise 136,2 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, yıllık ortalama) Yıllar İmalat Sanayii Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim 1997 100,0-100,0-100,0-100,0-100,0-1998 100,1 0,1 100,3 0,3 99,7-0,3 99,9-0,1 105,8 5,8 1999 95,9-4,2 101,8 1,5 94,0-5,7 102,4 2,5 123,4 16,6 2000 102,1 6,5 111,0 9,0 94,0 0,0 116,5 13,8 125,5 1,7 2001 92,4-9,5 97,0-12,6 86,7-7,8 99,0-15,0 116,3-7,3 2002 102,5 10,9 110,8 14,2 97,9 12,9 115,2 16,4 119,0 2,3 2003 112,0 9,3 120,5 8,8 99,6 1,7 129,5 12,4 120,4 1,2 2004 123,7 10,4 139,9 16,1 105,8 6,2 154,6 19,4 137,9 14,5 2005 129,6 4,8 147,7 5,6 102,2-3,4 170,2 10,1 120,3-12,8 2006 * 136,2 5,1 167,3 13,3 113,2 10,7 196,1 15,2 118,7-1,4 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek itibariyledir. Endeks GRAFİK 1 : ÜRETİM ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (Yıllık Ortalama) (1997=100) 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 337

Tablodan da görüldüğü gibi, sektör üretim endeksinde en fazla yükseliş, 242 no lu alt sektör olan, diğer kimyasal ürünler imalatında olmuştur. 1997-2006 döneminde sektör üretim endeksinde 67,3 oranında bir yükseliş olurken, ana kimyasal maddeler imalatında 13,2, diğer kimyasal ürünler imalatında 96,1 ve suni elyaf imalatında ise 18,7 oranında bir yükseliş yaşanmıştır. Aynı dönemde imalat sanayii üretim endeksinde 36,2 oranında bir artış olmuştur. Üretimdeki fiziki artışların bir göstergesi olan üretim endeksindeki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Mayıs 2005 de 168,3 e kadar yükselen sektör üretim endeksinin, Ocak 2006 da 126,7 ye kadar düştüğü, Mart 2006 da ise en yüksek düzeyi olan 191,1 e yükseldiği dikkat çekmektedir. Ocak 2005 ile Temmuz 2006 arasında endeks değeri aylık bazda en fazla düşüş Ocak 2006 da (14,5) gerçekleşmiş, en fazla yükseliş ise Şubat 2006 da (26,3) gerçekleşmiştir. Aylar itibarıyla sektör endeksindeki yükseliş ve düşüşler, oranları farklı olabilmekle birlikte, imalat sanayiindeki aylık değişimlerle uyumludur. Tablo 3: Üretim Endeksi (Üretim Değeri Ağırlıklı, Aylık) Aylar İmalat Sanayii Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim 2005/1 116,6-129,0-84,2-147,8-130,8-2005/2 112,1-3,9 128,5-0,4 73,1-13,3 152,0 2,8 128,7-1,6 2005/3 130,1 16,0 157,5 22,6 106,4 45,6 182,9 20,4 125,8-2,3 2005/4 129,3-0,6 161,6 2,6 89,8-15,6 197,5 8,0 116,6-7,3 2005/5 133,6 3,4 168,3 4,1 105,0 16,9 201,7 2,1 114,0-2,3 2005/6 134,1 0,3 155,7-7,5 113,2 7,8 178,1-11,7 118,6 4,0 2005/7 128,8-3,9 144,3-7,3 113,5 0,3 160,0-10,2 122,2 3,1 2005/8 130,2 1,1 147,5 2,3 112,1-1,2 167,1 4,5 109,7-10,2 2005/9 142,6 9,5 154,0 4,4 111,5-0,6 175,6 5,1 124,7 13,6 2005/10 131,3-7,9 133,2-13,5 105,4-5,4 146,1-16,8 123,5-1,0 2005/11 129,2-1,6 144,4 8,4 102,2-3,1 166,3 13,8 111,1-10,1 2005/12 137,0 6,0 148,1 2,6 110,5 8,1 167,8 0,9 117,5 5,8 2006/1 107,4-21,6 126,7-14,5 101,3-8,3 137,7-18,0 125,2 6,6 2006/2 118,5 10,3 160,0 26,3 101,2 0,0 190,5 38,4 113,9-9,1 2006/3 143,0 20,7 191,1 19,4 116,5 15,0 230,9 21,2 123,2 8,2 2006/4 139,0-2,8 186,7-2,3 130,3 11,9 218,7-5,3 118,8-3,5 2006/5 146,2 5,2 187,6 0,5 117,7-9,7 223,7 2,3 134,1 12,8 2006/6 148,8 1,8 189,2 0,8 108,3-8,0 230,4 3,0 131,7-1,8 2006/7 141,1-5,2 157,2-16,9 139,0 28,3 171,3-25,6 104,3-20,8 338

Endeks GRAFİK 2: ÜRETİM ENDEKDİNDEKİ GELİŞMELER (Aylık) 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii Tablo 4: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki yılın aynı dönemine göre değişme) Yedi Aylık Yıllık Temmuz Ortalama 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2005 2006 2005 2006 İmalat Sanayii 0,1 6,5 10,9 9,3 10,4 4,8-2,6 9,5 2,8 6,7 24 0,3 9,0 14,2 8,8 16,1 5,6-5,5 9,0 3,7 14,7 241-0,3 0,0 12,9 1,7 6,2-3,4 9,1 22,5-6,7 18,8 242-0,1 13,8 16,4 12,4 19,4 10,1-10,0 7,1 7,8 15,0 243 5,8 1,7 2,3 1,2 14,5-12,8-8,5-14,6-10,8-0,6 3.2. Kapasite Kullanım Oranındaki (KKO) Gelişmeler 1988-2006 yılları arasında, kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe kapasite kullanım oranı (KKO) 70-80 civarında seyretmiştir. Sektör genelinde gerçekleşen bu KKO lar, imalat sanayii genelinde gerçekleşen KKO larına çok yakın düzeylerdedir. 339

Tablo 5: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim Değeri Ağırlıklı, Yıllık Ortalama, ) Yıllar İmalat Sanayii 1988 74,8 80,6 88,4 66,2 92,0 1989 72,8 83,8 87,0 71,5 93,5 1990 75,2 80,1 84,6 73,2 88,2 1991 74,0 74,1 74,9 70,0 84,2 1992 76,4 76,9 81,9 70,4 81,8 1993 79,6 77,7 79,9 74,4 84,0 1994 72,9 73,0 75,2 69,6 81,4 1995 78,6 79,8 84,6 73,7 86,4 1996 78,0 81,0 85,6 75,2 85,8 1997 79,4 79,7 84,6 73,9 85,7 1998 76,5 80,1 86,3 74,4 81,6 1999 72,4 77,3 83,5 72,0 79,4 2000 75,9 78,2 82,5 74,2 82,8 2001 70,9 72,1 78,1 66,0 80,2 2002 75,4 76,9 86,2 68,2 86,7 2003 78,4 76,9 84,1 67,8 84,5 2004 81,3 79,4 87,0 71,1 90,9 2005 80,3 75,1 78,0 73,2 77,3 2006 * 80,6 77,2 84,7 73,3 82,3 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek itibariyledir. Alt sektörler itibariyle değerlendirildiğinde ise, sektörde en yüksek KKO ları 243 kodlu suni elyaf imalatında gerçekleşmiştir. Bu sektördeki kapasite kullanımı, hemen hemen tüm yıllar itibarıyla imalat sanayii genelinden ve sektör genelinden yüksek olduğu gibi, birkaç yıl hariç, diğer alt sektörlerdeki KKO larından da daha yüksek düzeyde bulunmaktadır. Sektör üretiminden en yüksek pay alan diğer kimyasal ürünler imalatında gerçekleşen KKO ları ise, yıllar itibarıyla gerek imalat sanayii, gerekse sektör ortalamalarının altında gerçekleşirken, diğer alt sektörlerin KKO larının da altında kalmıştır. 340

GRAFİK 3: KAPASİTE KULLANIM ORANI (Üretim Değeri Ağırlıklı, Yıllık Ortalama, ) 100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii Tablo 6: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim Değeri Ağırlıklı, ) Aylar İmalat Sanayii Ocak-2005 76,6 69,8 63,5 71,5 78,7 Şubat-2005 77,1 65,1 52,5 72,1 62,3 Mart-2005 80,5 75,8 73,4 76,1 80,2 Nisan-2005 79,8 70,9 63,7 72,0 83,7 Mayıs-2005 81,3 78,8 87,3 75,5 73,7 Haziran-2005 81,4 78,7 85,6 76,3 73,1 Temmuz-2005 80,6 74,6 87,0 68,7 70,9 Ağustos-2005 79,8 76,5 85,2 72,4 72,8 Eylül-2005 82,7 79,8 85,0 76,1 86,6 Ekim-2005 82,3 78,8 84,8 74,8 85,3 Kasım-2005 80,9 76,2 82,7 72,4 80,0 Aralık-2005 80,7 76,1 85,1 70,7 80,4 Ocak-2006 75,4 73,8 80,3 69,2 85,7 Şubat-2006 77,2 76,3 84,0 71,2 86,4 Mart-2006 80,7 79,7 86,5 76,1 81,2 Nisan-2006 82,3 80,5 89,6 76,6 79,8 Mayıs-2006 82,6 80,8 86,6 77,8 85,8 Haziran-2006 83,1 78,7 83,2 76,1 82,9 Temmuz-2006 82,2 72,6 84,9 65,7 76,9 341

Kapasite kullanım oranındaki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Ocak 2005 de kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe KKO 69,8 iken, Mayıs 2006 da 80,8 e kadar yükselmiş, Temmuz 2006 itibarıyla da 72,6 düzeyinde gerçekleşmiştir. 2005 yılı ortalama KKO 75,1 düzeyinde iken, 2006 yılının yedi aylık döneminde ortalama KKO 77,5 olmuştur. İmalat sanayii genelinde ise Ocak 2005 de 76,6 olan KKO nın, Eylül 2005 de 82,7 seviyesine yükseldiği görülürken, 2005 yılı genelinde imalat sanayii genelinde ortalama KKO nın 80,3, 2006 yedi aylık dönemde ise 80,5 oranında gerçekleştiği dikkati çekmektedir. GRAFİK 4: AYLIK KAPASİTE KULLANIM ORANLARI (Üretim Değeri ağırlıklı, ) 100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii 3.3. Üretim Değerindeki Gelişmeler 1 Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe, 2005 yılı itibariyle toplam 16.727 milyon YTL değerinde bir üretim gerçekleşmiş olup bu üretim değerinin 65,3 lük bölümünü diğer kimya ürünleri imalatı oluştururken, 26,4 lük kısmını ana kimyasal maddeler ve 8,3 lük kısmını da suni elyaf imalatı teşkil etmektedir. 1995-2006 yılları arasında, sektör genelinde üretilen ürünlerin üretim değerinin Türkiye imalat sanayii geneli içindeki payı incelendiğinde, 24 no lu sektörün ülke imalat sanayii üretimi içindeki payının 8-12 arasında olduğu görülürken, bu payın zaman içinde azaldığı dikkati çekmektedir. Nitekim, 1995 de imalat sanayii üretim değeri içinde 24 no lu sektörün payı 11,4 iken bu pay, 2002 de 9,8 e düşmüş, bu yıldan sonra da azalmaya devam ederek 2006 da 9,4 düzeyine gerilemiştir. 1 Burada verilen üretim değerlerinin sektör genelinin toplam üretim değeri değil, ankete yanıt veren firmaların toplam üretim değeri olduğu ve üretim değerindeki değişmelerin (artma ya da azalma anlamında) sektörün performansının yanısıra, zaman içinde ankete katılan firma sayısındaki değişmeden de kaynaklanabileceğini belirtmek gereklidir. Bu bölüm, sektörün toplam üretim büyüklüğü hakkında bir fikir verilmesi amacıyla hazırlanmıştır. 342

Tablo 7: Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla) Yıllar İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL İşyeri Sayısı Milyon YTL 1997 189 1.104 54 350 133 641 2 113 1998 191 1.820 54 549 135 1.108 2 162 1999 192 2.871 53 756 137 1.863 2 252 2000 195 4.738 56 1.312 136 2.944 3 481 2001 200 7.282 54 2.092 142 4.419 4 771 2002 206 10.495 54 2.962 148 6.523 4 1.009 2003 214 12.687 56 3.478 154 8.053 4 1.157 2004 214 15.659 55 4.406 155 9.753 4 1.501 2005 212 16.727 54 4.443 154 10.921 4 1.363 2006 * 199 9.476 51 2.567 144 6.146 4 763 (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir. Üretim değeri dolar bazında değerlendirildiğinde, yıllar itibarıyla sektördeki üretim artış ve azalış trendlerinin, imalat sanayii geneliyle paralellik gösterdiği görülmektedir. Ancak, 1997-2005 döneminde imalat sanayii genelinde toplam üretim 3,9 oranında azalırken, kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründeki üretim 71,2 oranında artmıştır. Tablo 8: Üretim Değerindeki Değişme (USD ve Yüzde Değişim) Yıllar Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim 1997 7.291-2.313,0-4.234-745 - 1998 6.997-4,0 2.111,1-8,7 4.262 0,7 625-16,1 1999 6.876-1,7 1.810,1-14,3 4.462 4,7 604-3,4 2000 7.596 10,5 2.104,1 16,2 4.720 5,8 771 27,7 2001 5.954-21,6 1.710,4-18,7 3.613-23,5 631-18,2 2002 6.975 17,1 1.968,9 15,1 4.335 20,0 671 6,3 2003 8.485 21,6 2.326,1 18,1 5.385 24,2 773 15,4 2004 11.008 29,7 3.097,0 33,1 6.856 27,3 1.055 36,4 2005 12.483 13,4 3.315,8 7,1 8.150 18,9 1.017-3,6 2006 * 6.839-1.852,3-4.435-551 - (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir. 343

Üretim değerindeki artış alt sektörler itibariyle incelendiğinde ise, dolar bazında tüm alt sektörlerde bir üretim artışı olduğu, ancak üretim artışının özellikle diğer kimyasal ürünler üretiminde gerçekleştiği görülmektedir. 1997-2005 döneminde diğer kimyasal ürünler 92,5 gibi oldukça yüksek bir oranda artarken, ana kimyasal maddeler sektöründeki üretim artışı 43,4 ve suni elyaf imalatı üretimindeki artış oranı da 36,5 olmuştur. 4. DIŞ TİCARET DURUMU Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe, 1995 yılı itibariyle 7.128 milyon USD olan toplam dış ticaret hacmi (ithalat + ihracat) yıllar itibariyle artış göstererek 2005 yılında 20.260 milyon USD düzeyine yükselmiştir. Sektörün dış ticaret hacmi 1997-2005 döneminde 184 oranında artış göstermekle diğer kimyasal ürünler dış ticareti, incelenen dönemde 263 gibi daha yüksek bir oranda artış göstererek 2.079 milyon USD dan 7.553 milyon USD seviyesine çıkmıştır. Sektörde ikinci en yüksek artış ise ana kimyasal maddeler dış ticaretinde yaşanmış ve 1995 yılında 4.214 milyon USD olan dış ticaret, 1995-2005 döneminde 158 oranında artarak 10.891 milyon USD düzeyine yükselmiştir. Tablo 9: Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Sektörü Dış Ticaret Hacmi Yıllar Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim 1995 7.127.983-4.213.584-2.078.741-835.658-1996 7.642.115 7,2 4.183.659-0,7 2.613.588 25,7 844.869 1,1 1997 8.514.274 11,4 4.500.700 7,6 3.076.779 17,7 936.795 10,9 1998 8.474.597-0,5 4.345.994-3,4 3.226.172 4,9 902.432-3,7 1999 8.081.109-4,6 4.066.203-6,4 3.179.998-1,4 834.908-7,5 2000 9.481.169 17,3 4.953.381 21,8 3.465.908 9,0 1.061.879 27,2 2001 8.255.778-12,9 3.962.545-20,0 3.338.340-3,7 954.892-10,1 2002 10.241.249 24,0 4.990.270 25,9 4.043.063 21,1 1.207.916 26,5 2003 13.164.373 28,5 6.526.968 30,8 5.255.864 30,0 1.381.542 14,4 2004 17.690.771 34,4 9.160.617 40,4 6.822.112 29,8 1.708.041 23,6 2005 20.260.495 14,5 10.890.841 18,9 7.553.752 10,7 1.815.901 6,3 2006 * 12.701.624-6.886.579-4.713.979-1.101.067 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 2005 yılı itibariyle toplam 20.260 milyon USD olan dış ticaret hacminin yarıdan fazla kısmını (54 ünü) ana kimyasal maddeler oluştururken, 37 sini diğer kimyasal ürünler, yaklaşık 9 unu da suni elyaf imalatı alt sektörü oluşturmaktadır. 2005 yılı itibarıyla, sektör dış ticaret hacmi, imalat sanayii dış ticaret hacminden 12,4 oranında pay almış bulunmaktadır. 344

4.1. İhracattaki Gelişmeler Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe 2005 yılı itibariyle 2.814 milyon USD düzeyinde bir ihracat gerçeklemiş olup bunun 47,5 ini diğer kimyasal ürünler, 33,3 ünü ana kimyasal maddeler ve 19,2 sini de suni elyaf alt sektörü oluşturmaktadır. 1995-2005 döneminde sektör genelinde ihracat değeri 144 oranında bir artış gösterirken, aynı dönemde diğer kimyasal ürünler ihracatı 193, ana kimyasal maddeler ihracatı 113, suni elyaf ihracatı ise 108 oranında artış göstermiştir. Tablo 10: Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Sektörü İhracatı Yıllar Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim 1995 1.154.749-439.678-455.362-259.709-1996 1.244.289 7,8 377.593-14,1 631.327 38,6 235.368-9,4 1997 1.362.510 9,5 392.915 4,1 728.546 15,4 241.048 2,4 1998 1.277.470-6,2 391.400-0,4 676.973-7,1 209.098-13,3 1999 1.234.778-3,3 434.737 11,1 560.620-17,2 239.421 14,5 2000 1.397.489 13,2 452.794 4,2 603.007 7,6 341.688 42,7 2001 1.480.503 5,9 507.614 12,1 620.989 3,0 351.900 3,0 2002 1.580.672 6,8 554.129 9,2 698.095 12,4 328.448-6,7 2003 1.926.341 21,9 610.433 10,2 912.064 30,7 403.843 23,0 2004 2.556.412 32,7 869.212 42,4 1.137.984 24,8 549.215 36,0 2005 2.814.324 10,1 936.195 7,7 1.337.887 17,6 540.243-1,6 2006 * 1.853.607-684.721-850.654-318.232 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Bin USD GRAFİK 5: YILLARA GÖRE İHRACAT 3,000,000 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 345

Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektörünün toplam ihracatımız ve imalat sanayii ihracatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ihracat değerinin gerek toplam ihracat içindeki payının gerekse imalat sanayii ihracatı içindeki payının sürekli olarak azalış gösterdiği dikkati çekmektedir. Nitekim, 1995 de toplam ihracat içinde 5,34 olan sektör ihracatının payı 2005 de 3,83 seviyesine gerilerken, imalat sanayii ihracatı içinde 6,0 olan payı da 4,09 düzeyine inmiştir. Aynı şekilde 1995-2005 döneminde, alt sektörlere ait ihracat değerlerinin gerek toplam ihracatımız içinde gerekse imalat sanayii ihracatı içindeki payı devamlı şekilde azalış göstermiştir. Tablo 11: Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Sektörü İhracatının Toplam İhracat ve İmalat Sanayii İhracatı İçindeki Payı () Yıllar 1 2 1 2 1 2 1 2 1995 5,34 6,00 2,03 2,28 2,10 2,36 1,20 1,35 1996 5,36 6,06 1,63 1,84 2,72 3,08 1,01 1,15 1997 5,19 5,84 1,50 1,69 2,77 3,13 0,92 1,03 1998 4,74 5,31 1,45 1,63 2,51 2,81 0,78 0,87 1999 4,64 5,15 1,64 1,81 2,11 2,34 0,90 1,00 2000 5,03 5,48 1,63 1,77 2,17 2,36 1,23 1,34 2001 4,72 5,14 1,62 1,76 1,98 2,15 1,12 1,22 2002 4,38 4,69 1,54 1,64 1,94 2,07 0,91 0,97 2003 4,08 4,34 1,29 1,38 1,93 2,06 0,85 0,91 2004 4,05 4,29 1,38 1,46 1,80 1,91 0,87 0,92 2005 3,83 4,09 1,27 1,36 1,82 1,94 0,74 0,79 2006 * 3,96 4,21 1,46 1,55 1,82 1,93 0,68 0,72 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1): Toplam ihracat içindeki yüzde pay (2): İmalat sanayi ihracatı içindeki yüzde pay 4.2. İthalattaki Gelişmeler Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe ithalat miktarları ihracata oranla daha yüksek seviyelerdedir. 2005 yılı itibariyle, sektörde 17.446 milyon USD düzeyinde bir ithalat yapılmış olup bunun 57,1 i ana kimyasal maddeler, 35,6 sı diğer kimyasal ürünler, 7,3 ü de suni elyaf imalatı sektörlerinde gerçekleşmiştir. Sektörde, 1995 yılında 5.973 milyon USD olan ithalat, 1995-2005 döneminde 192 oranında artış göstermesine rağmen, artış oranı diğer kimyasal ürünler sektöründe 283 gibi oldukça yüksek bir oranda olurken, ana kimyasal maddeler sektöründe 164 olarak gerçekleşmiştir. 346

Tablo 12: Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Sektörü İthalatı Yıllar Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim 1995 5.973.234-3.773.906-1.623.378-575.949-1996 6.397.827 7,1 3.806.065 0,9 1.982.261 22,1 609.500 5,8 1997 7.151.764 11,8 4.107.785 7,9 2.348.232 18,5 695.747 14,2 1998 7.197.127 0,6 3.954.594-3,7 2.549.199 8,6 693.334-0,3 1999 6.846.332-4,9 3.631.466-8,2 2.619.378 2,8 595.487-14,1 2000 8.083.680 18,1 4.500.587 23,9 2.862.901 9,3 720.192 20,9 2001 6.775.274-16,2 3.454.931-23,2 2.717.351-5,1 602.993-16,3 2002 8.660.577 27,8 4.436.141 28,4 3.344.968 23,1 879.467 45,9 2003 11.238.032 29,8 5.916.534 33,4 4.343.799 29,9 977.699 11,2 2004 15.134.359 34,7 8.291.405 40,1 5.684.128 30,9 1.158.826 18,5 2005 17.446.170 15,3 9.954.647 20,1 6.215.865 9,4 1.275.658 10,1 2006 * 10.848.017-6.201.857-3.863.325-782.835 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Bin USD GRAFİK 6: YILLARA GÖRE İTHALAT 20,000,000 18,000,000 16,000,000 14,000,000 12,000,000 10,000,000 8,000,000 6,000,000 4,000,000 2,000,000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektörünün toplam ithalatımız ve imalat sanayii ithalatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ithalat değerinin gerek toplam ithalat içindeki payının gerekse imalat sanayii ithalatı içindeki payının az da olsa bir düşüş kaydettiği dikkati çekmektedir. Nitekim, 1995 de toplam ithalat içinde 16,73 olan sektör ithalatının payı 2005 de 14,94 seviyesine gerilerken, imalat sanayii ithalatı içinde 20,92 olan payı da 18,52 düzeyine inmiştir. 1995-2005 döneminde, alt sektörlerden diğer kimyasal ürünler sektörüne ait ithalat değerlerinin gerek toplam ithalat içinde gerekse imalat sanayii ithalatı içindeki payı bir miktar yükseliş gösterirken, diğer alt sektörlerin payı azalış göstermiştir. Toplam ithalat ve imalat sanayii ithalatı içerisinde yıllar itibarıyla en yüksek paylara sahip 347

olan alt sektör ise ana kimyasal maddeler sektörüdür. 1995 yılında toplam ithalattan 10,57 ve imalat sanayii ithalatından 13,22 oranında pay alan ana kimyasal maddeler sektörü, 2005 yılında bu paylarını bir miktar azaltarak sırasıyla 8,04 ve 10,18 düzeylerine düşürse de, yine de ithalattan en yüksek pay alan alt sektör konumunu korumuştur. Tablo 13: Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Sektörü İthalatının Toplam İthalat ve İmalat Sanayii İthalatı İçindeki Payı () Yıllar 1 2 1 2 1 2 1 2 1995 16,73 20,92 10,57 13,22 4,55 5,69 1,61 2,02 1996 14,66 18,17 8,72 10,81 4,54 5,63 1,40 1,73 1997 14,73 17,97 8,46 10,32 4,84 5,90 1,43 1,75 1998 15,67 18,44 8,61 10,13 5,55 6,53 1,51 1,78 1999 16,83 20,17 8,93 10,70 6,44 7,72 1,46 1,75 2000 14,83 18,29 8,26 10,18 5,25 6,48 1,32 1,63 2001 16,37 20,73 8,35 10,57 6,56 8,31 1,46 1,84 2002 16,80 20,93 8,60 10,72 6,49 8,08 1,71 2,13 2003 16,21 20,18 8,53 10,62 6,26 7,80 1,41 1,76 2004 15,52 18,81 8,50 10,31 5,83 7,07 1,19 1,44 2005 14,94 18,52 8,52 10,57 5,32 6,60 1,09 1,35 2006 * 14,06 17,81 8,04 10,18 5,01 6,34 1,01 1,29 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1) : Toplam ithalat içindeki yüzde pay (2) : İmalat sanayi ithalatı içindeki yüzde pay 4.3. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektöründe dış ticaret dengesi, Türkiye nin aleyhine gelişim göstermektedir. 1995 yılı itibariyle sektör genelinde 4.818 milyon USD düzeyinde bir dış ticaret açığı söz konusu iken, bu açık, 2003 te 9.312 milyon USD, 2005 te ise 14.632 milyon USD seviyesine yükselmiştir. 1995 yılında 19,3 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı (ihracat/ithalat), 2003 yılında 17,1 düzeyine, 2005 yılında ise 16,1 e düşmüştür. 348

Tablo 14: Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Sektöründe Yıllar İtibariyle İhracat/İthalat Oranı Yıllar X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () 1995-4.818.485 19-3.334.228 12-1.168.016 28-316.240 45 1996-5.153.538 19-3.428.472 10-1.350.934 32-374.132 39 1997-5.789.255 19-3.714.870 10-1.619.686 31-454.698 35 1998-5.919.657 18-3.563.195 10-1.872.226 27-484.237 30 1999-5.611.554 18-3.196.729 12-2.058.759 21-356.066 40 2000-6.686.191 17-4.047.793 10-2.259.894 21-378.504 47 2001-5.294.771 22-2.947.317 15-2.096.362 23-251.093 58 2002-7.079.905 18-3.882.012 12-2.646.873 21-551.019 37 2003-9.311.691 17-5.306.101 10-3.431.735 21-573.856 41 2004-12.577.948 17-7.422.193 10-4.546.144 20-609.611 47 2005-14.631.846 16-9.018.452 9-4.877.979 22-735.415 42 2006 * -8.994.410 17-5.517.136 11-3.012.672 22-464.603 41 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 70.0 GRAFİK 7: İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI (X / M) 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 4.4. Sektörün Dış Ticaretteki Rekabet Gücü Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler olarak adlandırılan RCA kavramı, sektörlerin dış ticaretteki rekabet gücünü tespit etmek amacıyla hesaplanan RCA değerlerini kapsamaktadır. RCA skorlarına göre ortalama skor değeri 50 ve üzerinde olan sektörler (RCA>50) Rekabet Gücü Yüksek, RCA skorları 349

50 den büyük, 50 den küçük olan sektörler (50>RCA>-50) Rekabet Gücü Sınırda, RCA skorları 50 den küçük sektörler (-50>RCA) ise Rekabet Gücü Düşük sektörler olarak belirlenmiştir. Dış ticaret istatistikleri kullanılarak hesaplanan rekabet gücü endeksi (RCA) rakamları incelendiğinde, 24 no lu kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektörüne ait değerlerin 1995-2006 döneminde devamlı olarak sınır kabul edilen 50 den küçük çıktığı ve hatta 100 ün altında seyrettiği görülmektedir. Bu değerlerle 24 no lu kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektörü, Rekabet Gücü Düşük sektörler arasında yer almaktadır. 2002-2005 yılları arasında daha da küçülen RCA değerleri, 2006 yılında (7 ay itibarıyla) bir miktar yükselme göstermiştir. 24 no lu kimyasal madde ve ürünlerin imalatı sektörü, 1995-2005 dönemine ait ortalama RCA değeri ile, imalat sanayiinin altında yer alan 22 alt sektör içerisinde 20 nci en yüksek RCA değerine sahiptir. Alt sektörler itibariyle rekabet gücüne bakıldığında ise, 1995-2005 dönemi itibariyle sadece 243 no lu suni elyaf imalatı sektöründe RCA değerleri genellikle 50 den yüksek olup (bazı yıllar hariç), bu alt sektör Rekabet Gücü Sınırda olan sektörler arasında yer almaktadır. 241 no lu ana kimyasal maddeler alt sektörü ve 242 no lu diğer kimyasal ürünler alt sektörü, tüm yıllar boyunca 50 den küçük olup her iki sektör de Rekabet Gücü Düşük sektörler arsında yer almaktadır. 241 no lu sektörün RCA değerleri tüm 1995-2005 yılları arasında sürekli 100 den küçük seyrederken, 242 no lu sektörün RCA değerleri özellikle 1999 yılından itibaren daha fazla düşme eğilimine girmiştir. Tablo 15: Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı Sektörü RCA Değerleri 1995-2006 RCA Ort. Yıllar 1995-114,2-164,9-77,0-29,5 1996-100,7-168,0-51,4-32,1 1997-104,3-173,2-55,6-44,5 1998-119,7-178,1-79,4-66,7 1999-128,8-169,8-111,7-48,6 2000-108,1-162,2-88,4-7,2 2001-124,2-163,9-119,8-26,0 2002-134,3-172,3-120,9-62,7 2003-138,0-188,8-117,7-50,1 2004-134,4-182,1-117,4-31,2 2005-136,1-190,1-107,3-39,6 2006 * -126,8-170,5-101,5-40,1 Skoru -122,5-173,7-95,7-39,9 Değer Düşük Düşük Düşük Sınırda Eğilim Azalıyor Azalıyor Azalıyor Sabit 2001-2006 RCA Eğilim Sabit Azalıyor Artıyor Sabit (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 350