ENERJĠ TĠCARETĠNDE RĠSK YÖNETĠMĠ

ENERJĠ TĠCARETĠNDE RĠSK YÖNETĠMĠ Ercan BALKOÇ Kıdemli Danışman, Deloitte Danışmanlık ebalkoc@deloitte.com ÖZET Enerji sektöründe risk yönetimi petrol, doğal gaz, kömür ve elektrik gibi tüm emtiaların ticaretinde kritik öneme sahiptir. Enerji piyasası oyuncuları özellikle ticaret sürecinde çok farklı yöntemlerle ele alınması gereken risklere maruz kalmaktadır. Türkiye enerji sektörü serbestleşme sürecine devam etmektedir; bu süreçte elektrik enerjisi sektörü bir adım önde yer almaktadır. Serbest piyasa işleyişi açısından olgunlaşmış ülkelerde enerji ticareti için tezgâh üstü piyasalar ve enerji borsaları gibi farklı piyasa yapıları gelişmiştir. Bu piyasalarda riskleri hedge etmek isteyen üretim ve ticaret şirketleri riskleri üstlenerek kâr elde etmek isteyen ticaret şirketleri, yatırımcılar ve spekülatörlerle bir araya gelerek ticaret yapmaktadır. 1 Enerji ticareti yapan şirketler için risklerin yönetimi tüm riskleri ele alan bütünleşik bir yaklaşımla gerçekleştirilmelidir. Enerji sektörü şirketlerinin ticaret faaliyetlerinde karşılaştığı riskler gruplandığında fiyat, kur, hacim, likidite risklerinden oluşan piyasa riskinden; karşı taraf, konsantrasyon risklerinden oluşan kredi riskinden, sistem, regülasyon, politik risklerden oluşan operasyonel risklerden bahsedilebilir. Bu riskler yönetilirken riske maruz değer, riske maruz kâr, beklenen zarar, müşteri kredibilitesi gibi farklı ölçütler kullanılarak risklerin ölçülmesi sağlanmaktadır. Birbiriyle bağlantılı bu yöntem ve kontrol mekanizmaları Enerji Ticareti ve Risk Yönetimi 1 1 I. Vehviläinen, J. Keppo (2003) Managing electricity market price risk, European Journal of Operational Research 145, s. 136 147 1

Sistemi (ETRM) olarak adlandırılan bir bilgi sistemleri altyapısıyla tek elden yönetilmektedir. 1. GĠRĠġ Gelişmiş enerji piyasalarının olduğu ülkelerde risk yönetimi uygulamaları enerji ticareti yapan şirketlerce yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu çerçevede finans sektöründeki gelişmiş risk yönetimi yöntemlerinin enerji sektörüne uyarlandığı, hatta türev ürünlerin yer aldığı borsa ve tezgâh üstü piyasaların da aracılığıyla enerji sektörünün finans sektörüyle entegre olduğu görülmektedir. Türkiye Elektrik Piyasası halen yeterli olgunluğa ulaşmamış olsa da; devam eden serbestleşme, özelleştirme ve yasal düzenleme süreçleriyle gelişimini sürdürmektedir. Enerji ticareti yapan bir şirkette proaktif ve etkin bir risk yönetimi; stratejik hedeflere ulaşmadaki en önemli süreçlerden biridir. Enerji sektöründe maruz kalınan riskin finansal etkisi çok çabuk görülebilmektedir. Etkin risk yönetimi, üst yönetim tarafından belirlenen strateji, bu stratejinin uygulanması için oluşturulan organizasyon yapısı ve birimler, ilgili yetkilendirmeler ve limitler, prosedürler ve yöntemler, uygulamalar ve yazılımlar aracılığıyla sağlanmaktadır. Ticaret sürecinde karşılaşılan riskler ve risk kaynakları tanımlanmalı, önceden belirlenmiş metrikler ve kriterlerle takip ederek değerlendirilmeli; ilgili limitler ve kuralları dâhilinde enerji ticareti sisteminin tüm paydaşlar için sağlıklı işlemesi sağlanmalıdır. Bu bildiri, enerji ticaretinde risk yönetimi yöntemleri, yurtdışındaki bazı uygulamaları ve Türkiye de uygulanabilirliği kapsamında bilgi vermektedir. Örneklerde serbestleşme sürecindeki hızla ilerleyen ve ticareti saatlik olarak sağlanan elektrik enerjisi sektörü temel alınsa da yöntemler petrol, doğal gaz ve diğer emtiaların ticareti için uyarlanabilmektedir. 2. TÜRKĠYE ENERJĠ PĠYASASINDAKĠ RĠSKLER Enerji ticareti yapan şirketler için risklerin yönetimi tüm riskleri ele alan bütünleşik bir yaklaşımla gerçekleştirilmelidir. Farklı gruplamalar ve detaylandırmalar mümkün olmakla birlikte enerji sektörü şirketlerinin ticaret faaliyetlerinde karşılaştığı riskler üç 2

ana grupta değerlendirilebilir: Fiyat, kur, hacim, likidite risklerinden oluşan piyasa riskinden; karşı taraf, konsantrasyon risklerinden oluşan kredi riskinden, sistem, regülasyon, politik risklerden oluşan operasyonel risklerden bahsedilebilir. 2.1. PĠYASA RĠSKĠ Temel olarak piyasa riski, belirli bir zaman diliminde ticaret portföyü değerinde olası değişikliklere yol açan piyasa fiyatlarındaki beklenmedik hareketler, likidite ve ticaret hacmine ilişkin sorunlarla açıklanmaktadır. Hacim riskiyle ticaretteki açık pozisyonda meydana gelen beklenmedik değişikliklerin şirketi dezavantajlı piyasa fiyatlarına ya da dengesizlik maliyetlerine maruz bırakması çerçevesinde karşılaşılabilmektedir. Hacim riski özellikle ticaret faaliyetlerine ilişkin hatalı ya da eksik tahmin gerçekleştirilmesi durumunda ortaya çıkmaktadır. Piyasada yeterli derinliğin olmadığı durumlarda gerek duyulan anda finansal araç ve emtiaların ticaretinin yapılamaması veya ciddi bir fiyat farkına maruz kalarak maddi kayıplarla karşılaşılması durumu likidite riski ile açıklanmaktadır. Emtia fiyatlarının volatilitesi, kur riski ve değişimler de piyasa riski kapsamında incelenmektedir. 2.2. KREDĠ RĠSKĠ Kredi riski, ticari ilişkide bulunulan tarafların sözleşme yükümlülüklerini yerine getirememesi sonucu alacaklı tarafın ticari zarara uğraması ile açıklanmaktadır. 2 Kredi riski, sözleşmede ifade edilen yükümlülük sürecinin tamamını içermekte; fiziksel teslimat ile başlamakta ve tahsilat ile sona ermektedir. Bu süreçte herhangi bir yükümlülüğün yerine getirilmemesi durumu kredi riskine maruz kalındığını gösterir. Enerji sektöründe kredi riski kapsamında tahsilatların gerçekleştirilememesini ifade eden tahsilat riskinden, tedarik yükümlülüğünün sağlanamamasını ifade eden tedarik riskinden bahsedilebilir. Bunun yanı sıra ticari işlemlerin gerçekleştirildiği portföyün sektörel, bölgesel, hacimsel konsantrasyonu çerçevesinde oluşan konsantrasyon riski de kredi riski başlığında ele alınmaktadır. 2 A. Günaydın, A.P. Kunt, E. Balkoç (2011), Elektrik Enerjisi Ticaretinde Kredi Riski Yönetimi, The Deloitte Times Temmuz-Ağustos 2011, s.4 3

2.3. OPERASYONEL RĠSKLER Operasyonel Riskler, ticari işlemlerin yürütülmesi sırasında insanlardan, sistemlerden ve süreçlerden kaynaklanan riskleri kapsamaktadır. Hata ve dış etkenler yoluyla gerçekleşen operasyonel riskler doğrudan olmasa da dolaylı olarak finansal sonuçlar ve yükümlülükler doğurmaktadır. Enerji ticaretinde sıkça gerçekleştirilen ticari işlemlerdeki insan ve yöntem kaynaklı olası hataları içeren işlem riski, yetkilendirme yetersizlikleri sonucu ortaya çıkan operasyon yönetim riski, teknolojik altyapıdaki eksiklikler, entegre olmayan yapılar ve hatalardan kaynaklanan sistem riski operasyonel riskler altında ele alınmaktadır. Ayrıca serbestleşmesi devam eden piyasalarda son derece önemli olan regülasyon riski ve politik riskler de operasyonel riskler altında ele alınabilmektedir. Regülasyon riski mevzuatın yetersiz takibinin yanı sıra düzenleyici kurumlar tarafından gerçekleştirilen değişiklikler çerçevesinde gerekli önlemlerin alınmaması durumunu kapsamaktadır. Politik riskler de değişen ülke politikaları ile şirketin faaliyetlerinde oluşabilecek sorunları içermektedir. 3. ENERJĠ TĠCARETĠNDE RĠSK YÖNETĠMĠ YAKLAġIMLARI Risk yönetimi uygulamaları ancak ticaret organizasyonunun risk yönetimi faaliyetleri çerçevesinde düzenlenmesi, uygun yöntemlerinin ve analiz yaklaşımlarının etkinleştirilmesi ve gerekli teknolojik altyapının kurulmasıyla mümkündür. Bu üç ana ayak birbirleriyle ilişkilidir ve etkin risk yönetimi altyapısı ancak üçünün birlikte hayata geçirilmesiyle mümkün olacaktır. Bu bölümde belirtilen çerçevede kurulacak teknolojik ve organizasyonel altyapı dâhilinde piyasa ve kredi riskinin analizi için kullanılabilecek bazı metodolojiler incelenmektedir. 3.1. PĠYASA RĠSKĠ YÖNETĠM METODOLOJĠLERĠ Enerji ticaretinin gelişimi daha önce bahsedilen risklerin ortaya çıkışını ve bu risklerden korunmak için bazı yöntemlerin uygulamaya alınışını gerekli kılmıştır. Bu gelişen kapsamda, piyasa riski hesaplamalarına ilişkin günden güne değişen ihtiyaçlar dâhilinde eldeki veriler ve mevcut yöntemlerden yola çıkarak çeşitli hesaplama yöntemleri ortaya konulmuştur. Bu hesaplama yöntemleri öncelikli olarak bankacılık ve finans sektöründe uygulanmış, sektörün gelişimi çerçevesinde sektör standardı haline gelmiştir. Enerji ve özellikle de 4

elektrik piyasalarının serbestleşmesi sürecinde, bu uygulanmalar enerji sektörünün piyasa riski yönetimi ihtiyacını da karşılamak üzere uyarlanmıştır. Enerji sektörü odaklı gelişen türev ürünlerin de etkisiyle enerji sektörü finansal piyasalarla bütünleşmiş ve fizikî piyasalardan finansal piyasalara, varlık odaklı şirketlerden ticaret odaklı şirketlere doğru geniş bir çerçevede ticaret işlemleri yürütülmeye başlanmıştır. Bu çerçevede piyasa riskinin yönetimi daha da ön plana çıkmış, finansal piyasalarda kullanılan yöntemlerin enerji sektöründe risk yönetimi için uyarlanması hızlanmıştır. Enerji sektörünün yapısı gereği bu yöntemlerin sektör koşulları doğrultusunda güncellenmesi gerekmektedir. Bazı temel yöntemlerden aşağıda bahsedilmektedir. 3.1.1. RĠSKE MARUZ DEĞER (VALUE-AT-RISK VAR) YÖNTEMĠ Riske Maruz Değer (VaR), portföyün açık pozisyonda olduğu gelecek dönemde, belirli bir güven aralığında yaşayabileceği maksimum finansal kaybını hesaplamakta kullanılmaktadır. VaR hesapları piyasaya ya da modele endeksli hesaplamalardaki değerlerin değişkenliği ile bağlantılıdır. Riske Maruz Değer, belirli bir olasılıkla kaybedilebilecek maksimum tutarı tanımlamaktadır. Başka bir deyişle; VaR portföyün tanımlı bir zaman periyodu için normal piyasa koşulları altında, belirli bir güven aralığı dâhilinde kaybedebileceği en fazla tutarı hesaplamakta kullanılmaktadır. Temel amacın açık pozisyon kapatmak olduğu kısa vadeli portföy risk analizlerinde kullanılmaktadır. Riske Maruz Değer, kısa vadeli riski ölçme temelinde değerlendirildiğinde daha faydalı olabilecektir. Seçilen gün için fiyat tahminleri ve geçmiş dönem gerçekleşmiş fiyatlardan yararlanılarak maksimum, minimum ve beklenen günlük kâr değerleri farklı şekillerde hesaplanabilmektedir. Yaygın kullanılan yöntemler Varyans-Kovaryans, Tarihsel Analiz ve Monte Carlo Simülasyonu yöntemleridir. Burada Monte Carlo Simülasyonu ve Tarihsel Analiz yöntemleri incelenecektir. Sabit verilerden yola çıkan yöntemlerden farklı şekilde, Monte Carlo Simülasyonu yla bilgisayar vasıtasıyla çok sayıda deneme yapılarak bir değişkenin beklenen değeri tahmin edilir. Yeterli kalite ve çoklukta verinin olmadığı durumlarda Monte Carlo Simülasyonu nun sıklıkla kullanıldığı gözlemlenmektedir. Bununla birlikte, Monte Carlo Simülasyonu yöntemi ile elde edilen değerlerin kesin değerler değil, benzer koşullarda ortaya çıkabilecek olası değerler olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. 5

OluĢma Sıklığı Monte Carlo Simülasyonu yla, belirlenmiş parametrenin birçok kez iterasyonu sonunda ortaya çıkan rassal parametrelerle beklenen değerler hesaplanır. Şekil 14 te de görüleceği üzere beklenen değerlerin oluşma sayısına göre söz konusu durumun hangi olasılıkla karşılaşılabileceği bir dağılım ile ifade edilir. Ortaya çıkan dağılım üzerinden, belirlenen güven aralığı dâhilinde karşılaşılabilecek değer değişimi hesaplanır. Riske Maruz Değer in Monte Carlo Simülasyonu yöntemi hesaplanması, belirli bir güven aralığında (oluşma olasılığı ile de ifade edilebilir) ve belirli bir zaman ufkunda şirketin piyasa hareketleri sebebiyle beklenen değere göre maruz kalabileceği azami değer kaybı seviyesini bulmak için kullanılır. P/L %95 Güven Aralığı Riske Maruz Değer (VaR) Beklenen Değer ġekil 1 - Riske Maruz Değer Grafiği Örneği Kaynak: Deloitte Riske Maruz Değer i (VaR) hesaplamak için kullanılacak yöntemlerden bir diğeri de Tarihsel Yöntem dir. Tarihsel yöntemin, geçmişte gerçekleşmiş değerlere dayanması ve kolay uygulanabilmesi gibi avantajlarının yanı sıra, parametre bağımsız olması gibi ek bir avantajı da söz konusudur. Piyasa fiyatlarının istatistiksel dağılımlarına yönelik varsayımlara ihtiyaç duymadığı için parametre volatilitesi ve korelasyonlarından kaynaklı sorunlardan arınmış bir analiz fırsatı sunmaktadır. Tarihsel yöntem, rastgele senaryolar üretmek yerine geçmişte gerçekleşmiş değerler üzerinden ilerlediği için avantajlı olmakla beraber, gelecek risklerin geçmişe benzer olacağını kabul etmesi yönünden dinamik piyasa koşullarında gerçekçi olmayan hesaplamalara yol açabilmektedir. Yoğun veri gereksinimi olan Tarihsel Yöntemin 6

uygulamasında, enerji piyasalarının gelişmekte olan yapısından kaynaklı olarak geçmişe yönelik veri sıkıntısı yaşanması olasıdır. 3.1.2. RĠSKE MARUZ NAKĠT AKIġI (CASH FLOW-AT-RISK CFAR) Şirketlerin nakit seviyeleri, ödeme ve tahsilat döngülerine bağlı olarak zaman içinde büyük değişiklik gösterebilmektedir. Ödemelerin zamanında ve tam yapılması, yeterli işletme sermayesinin bulundurulması ve operasyonların sekteye uğramaması için nakit seviyesinin doğru öngörülmesi büyük önem teşkil etmektedir. Riske Maruz Nakit Akışı, finansal stratejinin ve uzun vade yatırım planlamasının bilimsel temellere dayalı olarak oluşturulmasının yanı sıra sermaye yapısının değerlendirilmesini sağlar. Farklı senaryolar sayesinde nadir meydana gelebilecek olayları dahi göz önünde bulundurur. Riske Maruz Nakit Akışı hesaplamaları sayesinde belirli bir tarihte nakit seviyesinin güven aralığı dâhilinde ne kadar düşebileceği, olumlu piyasa koşulları altında ne kadar yükselebileceği Şekil 25 te örneklendirildiği üzere analiz edilebilir. Bu analizler neticesinde nakit seviyesinin ödemeleri karşılama durumu, nakit akışında belirli değişikliklerin oluşma olasılığı, işletme sermayesi gerekliliği tespit edilerek piyasa riskleri göz önünde bulunduran nakit planlaması yapılmış olur. Nakit Seviyesi 0 10. 23. 10. 23. 10. 23. 10. 23. 10. 23. 10. 23. Zaman 1. Ay 2. Ay 3. Ay 4. Ay 5. Ay 6. Ay ġekil 2 - Riske Maruz Nakit AkıĢı Grafiği Örneği Kaynak: Deloitte Bu çerçevede CFaR orta vadede nakit akışlarının sapması nedeniyle ortaya çıkabilecek risklerin değerlendirilmesinde kullanılmaktadır. Yılın her günü için 7

-4,000-2,000 0 2,000 4,000 6,000 8,000 10,000 12,000 Senaryo Sayısı maksimum, minimum ve beklenen nakit seviyesi değerleri hesaplanmaktadır. Bu çerçevede nakit gereksiniminin etkin yönetimi sağlanabilmektedir. 3.1.3. RĠSKE MARUZ KÂR (PROFIT-AT-RISK PAR) Temel amacın uzun vadedeki hacim riski ile fiyat riskini yönetmek olduğu uzun vadeli analizlerde kullanılmaktadır. Şekil 36 da da örneklendirildiği üzere yılın tamamı dikkate alınarak yılsonunda elde edilmesi olası Maksimum Kâr, Minimum Kâr (Zarar), Beklenen Kâr değerleri ve buna bağlı olarak PaR değeri hesaplanmaktadır. İkili anlaşma, müşteri kazanım planlaması gibi stratejik kararların alınmasına destek sağlamak amacıyla da kullanılmaktadır. Zarar Ettiren Senaryoların Ortalaması Tüm Senaryoların Ortalaması 7 6 Riske Maruz Kar (PaR) 5 4 3 2 1 0-500 4.300 3.800 X1.000 TL ġekil 3 - Riske Maruz Kâr Grafiği Örneği Kaynak: Deloitte Orta ve uzun vadede beklenen kârda meydana gelebilecek düşüşlerin önceden tespit edilmesinde ve açıklanmasında kullanılabilecek olan en uygun piyasa riski ölçüm yöntemi Riske Maruz Kâr dır. Riske Maruz Kâr yöntemi spot piyasa fiyatlarındaki değişkenlikler nedeniyle beklenen kârda meydana gelebilecek düşüşlerin önceden tespit edilmesinin yanı sıra stratejik alış/satış kararlarının risk yönetimi bakış açısı ile değerlendirilmesinde de kullanılmaktadır. Böylece risk yönetiminde sadece tespit edici bir kontrol olmanın ötesinde proaktif olarak önleyici tedbirlerin alınmasını da sağlamaktadır. 8

Varlık yoğun sektörlerde kısa vadedeki değer değişiminden ziyade yatırımın kârlılığındaki değişimlerin incelenmesi daha kritiktir. Bu çerçevede özellikle elektrik üretimi, doğal gaz dağıtımı gibi varlık yoğun sektörlerdeki analizlerde Riske Maruz Kâr yöntemi uzun vadeli analizlerde daha gerçekçi değerlendirmeler yapılmasını sağlamaktadır. Riski bertaraf etmek (hedging) amacıyla portföye dâhil edilen sözleşmelerin Riske Maruz Kâr ı düşürürken beklenen kârı da düşürmeleri son derece normaldir. Spekülatif amaçlarla beklenen kârı arttırırken Riske Maruz Kâr ı da arttıran sözleşmeler kullanılabilir. Ancak, Riske Maruz Kâr ı arttırırken, beklenen kârı düşüren sözleşmelerden uzak durulmalıdır. Riske Maruz Kâr ı düşürürken beklenen kârı arttıran sözleşmeler ise piyasa riskinin yönetilmesi açısından en uygun sözleşmelerdir, ancak bu tip sözleşmelerin pratikte temin edilmesi son derece zordur. Bu yöntemlerin yanı sıra uygulanan Stres Testi, piyasa riski kapsamındaki hesaplamalarda belirli bir risk faktöründe meydana gelen değişikliği tanımlı bir zaman dilimi için değerlendirmede kullanılmaktadır. Stres Testi ile belirli risk parametreleri (piyasa fiyatları, tarifeler, alış hacmi, satış hacmi vb.) için senaryolar oluşturularak piyasa riski ölçüm yöntemleri ile (PaR, VaR, CFaR) hesaplanan değerlerin gelişimi incelenmektedir. Stres testi sayesinde portföyün standart risk seviyesinin hesaplanmasının ötesinde, olağan dışı gelişmelerin de portföy üzerindeki etkisi görülebilmektedir. 3.2. KREDĠ RĠSKĠ YÖNETĠM METODOLOJĠLERĠ Mali yükümlülük içeren her türlü işlem kredi riski içermektedir. Kredi riski, ticari ilişkide bulunulan tarafların sözleşme yükümlülüklerini yerine getirememesi sonucu alacaklı tarafın ticari zarara uğraması ile açıklanmaktadır. Enerji ticareti özelinde de, enerji tedarik edilen tarafının, tüketimine karşılık gelen tutarı zamanında ve tam olarak ödememesi durumu olarak ifade edilebilir. Ticari faaliyette bulunacak bir tarafla yürütülecek işleme dair sözleşme koşulları belirlenirken, söz konusu tarafın ticari faaliyet kapsamında oluşturduğu kredi riski dikkate alınmalıdır. Bu çerçevede, farklı oranda kredi riski oluşturan taraflara yönelik özel koşullar belirlenerek hem ticari 9

faaliyetlerin gelişmesi sağlanabilir, hem ticarette rekabetçi yaklaşım geliştirilebilir, hem de kredi riski sistematik bir düzenle yönetilebilir. Kredi riski, ticari işlemlerde bulunulan tarafları münferit ve ticaret portföyü düzeyinde takip ederek; ticaret stratejisi dahilinde oluşturulacak kredibilite kategorilerine göre ticaret koşulları ve limitler uygulayarak yönetilebilir. Bu bağlamda, ticaret şirketinin maruz kaldığı kredi riski iki temel düzeyde ele alınır: Ticari taraf düzeyindeki kredi riski Ticaret portföyü düzeyindeki kredi riski 3.2.1. TĠCARĠ TARAF DÜZEYĠNDEKĠ KREDĠ RĠSKĠNĠN ANALĠZĠ Ticari taraf düzeyindeki kredi riskini yönetmek üzere, tarafın iş yapış şekli, ticari geçmişi ve finansal durumu kontrol edilerek taraflar kredi riski oluşturma potansiyelleri ve kredibiliteleri çerçevesinde değerlendirilirler. Değerlendirilen taraflar kredi riski analizleriyle belirli kredibilite kategorilerine atanacak şekilde sınıflandırılırlar. Bu kategoriler için belirlenen ticaret koşulları ve limitleri dâhilinde ilgili taraflar ile ticari işlemler gerçekleştirilir. Bu değerlendirme yöntemi Müşteri Kredibilite Analizi olarak adlandırılmaktadır. Kategorilerin belirlenmesi için gerçekleştirilen kredi riski analizlerinin Nicel ve Nitel olmak üzere 2 bileşeni bulunmaktadır. Nicel Analiz kapsamında ilgili ticari tarafın piyasa geçmişi, kurumsallığı, yoruma ve istihbarata dayalı bilgiler ile değerlendirilir. Nitel Analiz kapsamında ilgili ticari tarafa ilişkin belirli finansal oranlar sektörel oranlarla karşılaştırılarak ilgili ticari tarafın kredibilitesi en güncel finansal bilgilerine dayalı olarak değerlendirilir. Yürütülen Nicel ve Nitel Analizler sonucunda, ticari faaliyette bulunulacak tarafa ilişkin kredibilite skoru belirlenmekte, ilgili taraf göreceli skora karşılık gelen kredibilite kategorisine atanmaktadır. Müşteri Kredibilite Analizi Şekil 47 de özetlenmiştir. 10

Nitel Analiz ġirket Ġçi Analiz Nicel Analiz Kredibilite Skoru (1 5) Kredi Derecelendirme Kurumu Analiz Desteği Kredibilite Kategorileri A B C D E Göreceli Skor %85 100 %70 85 %40 70 %15 40 %0 15 ġekil 4 MüĢteri Kredibilite Analizi Kaynak: Deloitte İlgili taraftan alınacak olan teminat miktarı ve teminat türü tarafın ait olduğu kredibilite kategorisi doğrultusunda belirlenmelidir. Bu sayede kredibilitesi yüksek müşterilerden daha düşük teminat alınması ve kredi riskinin etkin bir şekilde yönetilmesi mümkün olacaktır. 3.2.2. TĠCARET PORTFÖYÜ DÜZEYĠNDEKĠ KREDĠ RĠSKĠNĠN ANALĠZĠ Portföy düzeyindeki kredi riskinin yönetilmesi kapsamında ise, ticaret portföyündeki tüm tarafların kredibilite analizleri sonrasında, tarafların oluşturduğu münferit kredi risklerinin portföy geneli için yarattığı kümülatif risk değerlendirilmektedir. Söz konusu portföy kredi riski değerlendirmelerinde, şirketin risk iştahı doğrultusunda almayı kabul ettiği kredi riski belirlenerek, portföy toplamı için beklenen kayıp hesaplanır. Beklenen Kayıp, belirli bir dönem içinde ilgili tarafların ödeme yükümlülüklerini gerçekleştirmemesi nedeniyle karşı karşıya kalınabilecek kayıp tutarını ifade etmektedir. Risk yönetimini etkin bir şekilde uygulayan şirketlerin beklenen kayıp için risk sermayesi ayırması önerilmektedir. Beklenen kaybın ayrılan risk sermayesini aşmaması için ticaret limitleri belirlenmeli ve ticari tarafların kredibilitesi ile teminat kalitesinin bütüncül etkisinin portföy kredi riski üzerindeki etkileri analiz edilmelidir. Örnek portföy analizi ve ilgili limitler ġekil 5Şekil 58 de sunulmaktadır. 11

ġekil 5 Portföy Kredi Riski Analizi ve Limitler Kaynak: Deloitte 3.3. ETRM SĠSTEMLERĠ Gelişimini tamamlayarak olgunluk seviyesine ulaşmış enerji piyasalarında; üretici, tüketici, broker, trader gibi farklı oyuncular birçok emtia için, farklı dövizlerle ve değişik piyasalarda ticari işlem yapabilmektedir. Gelişmiş tezgâh üstü piyasalar ve enerji borsalarında likidite sorunu yaşanmaksızın enerjinin ve çok çeşitli türev ürünlerin ticareti gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kompleks işlemler yürütülürken bir çok taraf oyuna dahil olmakta, bu tarafların mali yükümlülüklerini yerine getirilip getirilmediğinin takibi ve ticari ilişkinin bu bilgilere göre şekillendirilmesi zorunlu hale gelmektedir. Benzer şekilde günlük binlerce işlemin gerçekleştiği bir ortamda işlemlerin yürütülmesi sırasında insanlardan, sistemlerden ve süreçlerden kaynaklanan problemlerin de sistematik bir şekilde ele alınması gerekmektedir. Bu doğrultuda gelişmiş piyasalarda tüm sözü geçen bileşenlerin ele alındığı uygulamalar ön plana çıkmaktadır. Energy Trading and Risk Management (ETRM) uygulamalarıyla, enerji ticaretinde ön ofis işlemlerinden arka ofis işlemlerine uzanan entegre çözümler üretilmekte ve gerçek zamanlı raporlama sağlanmaktadır. Tek bir sistemle bir piyasa oyuncusunun elinde bulunan türev ürünlerin gelecekteki değerleri simülasyonlarla öngörülmekte, standart ürünler ile tezgâh üstü piyasalarda gerçekleştirilen işlemlerin sonuçlarına göre pozisyonları değerlendirilmekte, kapasite bedellerinin, kur dalgalanmalarının etkisi gibi farklı bileşenler hesaplamalara katılmaktadır. ETRM sistemleri yukarıda anlatılan yöntemleri kapsayacak şekilde piyasa oyuncularının ihtiyaçlarına özgü olarak tasarlanmalıdır. ETRM sistemlerinin Türkiye de de gelişen piyasa koşullarıyla birlikte aktif kullanımı beklenmektedir. 12