DjYARBAKIR CIVARINDA KOY HAYATI. Himit inandik Edebiyat Faldiltesi Co~rafya Enstitiisii istanbul Diyarbakir yakmlarmda Dicle nehri vadisi farkh iki [eolojik formasyonu birbirinden ayrrmaktadrr ; nehrin sol kryrsmda yuksekligi 750 m. yi ge~meyen neojen yaylalarr, sag kiyrsmda ise daha yeni alan (pliosen-pleistosen) bazalt lavalarmm teskil ettigi, aym yiikseklikte geni~ diizliikler yer ahr, Biinye ve ya~ bakrmmdan birbirine benzemeyen bu iki saha iizerinde, beser! faaliyetin tezahiirlerinde de ayrihklar goze ~arpmakta, mesela neojen yaylalarmda zrraat hayahna dayanan biiyuk~e koy topluluklarr bulundugu halde, bazalt diizliiklerinde faaliyetlerini ziraatten ziyade hayvancrhga hasretmis kii~iik koyler goriilmektedir. A agldaki sahrlar, Karacadag eteklerinden Dicle nehrine kadar uzanan saha i~inde yayrlmis bulunan bu kii~iik koylere ve onlarm hayat tarzlarma dair bazr miisahedeleri ihtiva etmektedir. Karacadag ieteklerinde koy, bilhassa bah bolgelerimizde bizim gormege ahsmis oldugumuzdan daha baska bir manzara gosterir. Iri ~~kll. lardan yapilmis alcak duvarlarr ve diiz, toprak damlarile ii~, dorl: ev koyii meydana getirir. Mesela Hactakicuma koyii ti~ evden ibarettir, <;eteli koyii dort evliktir. On evi olan Karahan koyii biiyiik~e koylerden sayrhr. Veynebrik yedi, Karakuzu sekiz, Kustiyan koyii oniki evlidirler. Diyarbakir liehrinin 22 km. batrsmda, Diyarbaklrdan Siverek-Urfa istikametine giden sose.uzerinde bulunan Pirinclik (Kirgalr] bucak merkezi dort evlik bir koydtir. Bu koyler! bazalt yayla iizerinde hemen her menbam veya z iraat yaprlabilecek pek kii~iik bir toprak parcasmm kenarmda goriiyoruz. Sayilari az olan evler, koylerin pek ~ogunda bir dam altmda birlestirilmis ve bu suretle geni, basik bir yapl meydana gelmilitir. I~te bu tek yapt koyii teskil etmektedir. Bu hacim kii~iikliigiiniin sebeplerini koylerde yapilan ekonomik faaliyetlerde aramahdrr. Yayla fizerinde dort, bes evlik koyler halinde dagrlmak, her koyde bulunan fazla miktardaki kii~iik bas hayvan Iarm otlama ve dolasma sahalarmm kolayca taksim edi1mesini temin i~in adeta bir zaruret halindedir.
140 Hamit Inandllc Pek basit olan koy evlerinin insa malzemesi olarak tas, aga~ direk ler ve toprak kullamlmaktadrr. Duvarlar tastandir. Yayla sathmda her tarafta kolayea bulunabilen dezagregasyon mahsulii iri ~akj11ar iist iiste konularak duvar meydana getirilmi~tir. Bunun yiiksekligi 2 m. yi ge~mez, pencereleri yoktur ve i~ kisimlart ~amurla srvanrmstrr, Ozerlerine yuvar lak aga~ direkler uzatrlmis, bunlarm aralart da hasir veya inee dallarla kapatilarak ii!jtiine. toprak do~enmi~ ve dam meydana gelmistir, Damda birakrlmrs bir delik, peneere ve baea isini goriir (Foto 1-2). Ev'in i~i, oturulaeak top:ak zeminli bir oda, bir samanhk ve tezek depose, hay vanlarm barmacagr baska bir bolme olmak iizere ii~ veya dort kisma ayrilmrstrr (Sek. 1). Hayvanlar oturma odasmin yaumda bulunan ahirla rma evin tek kapismdan ve oturulan odanm icinden gecerek girip ~Ikar lar. Bu meskenlerin adi (Hirbe) dire Samanhk ve tezelc deposu (grange) I Oturma odasi...----------..1 (chambre) Hayvanlar (les animaux) I ~ekil 1 - Bir htrbe plant. Hirbelerden birkac tanesinin birbirine bitismesi ile meydana gelmis olan koyler sabit ve uzun omiirlii koyler degildirler. Nilfuslarrm teskil eden ii~ dort aile koyii terk etmekle bazrlarr zamanla bir ta~ ylgml ha line gecebilir, Eski topografya haritalarrm kullananlar bu kii~iik koyler den bir krsmmi bugiin yerlerinde bulaanyacaklardrr. Hirbeler, i~lerine soguk ve yagl~h mevsim ge~irilmek ii~ere gjrilmi~ krshk ikametgahlardrr, Yaz esnasmda hayvanlarla beraber kalmak mee buriyeti ve sicak bunlarm i~inde oturmayi hemen hemen imkansizlastrr makta oldugundan her iilenin bir de yazhk meskeni vardlr. Bunlar, dag dan uzakta bulunan koylerin koy yakmmda, dag etegindekileein yiiksek lerde kurmus olduklarr (~adlr) lardir, Arzu edilen yere zahmetsizee kuru labilen bu portatif meskenler, hayvanlarla miisterek oturulan basik tavanh kishk evlere nazaran genis, yiiksek ve ~ok daha sihhidirler. Hayvanlar _ geeeleri ~adlrlar~a~ biraz uzaktan tutulurlar, ~adlr iclerine hayvan sokulmaz. <;adlrm keci krlmdan yaprlmrs ortiisii, yere istinad eden uzun yuvarlak direklerin uclarma baglanarak yiiksekce gerilmistir. Sazlarla oriilmii 1. 1/2 m. yiikseklikte bir ~it ile ~adlr ii~ taraftan ~evrilmi~ ve kuzeye bakan tarah da a~lk brrakrlmrstir. (foto 3-4)
1 - Karncad ag ete klerinde ki kiiylerden birinde k1 ~ U~ ~v. L'habitation d'hisrer dans un des villages au pied du Karacadag, 2 - A yol yerd e baska bir kiiyiin evlerinden biri, Idem. Une h :Jbit ation da ns un autre vil.'aje.
3 - i\.aracadag eteklerinde yazm kurulan cadn-lardan bir i. Une tente d'ete au pied du Karacadag, 4 - c;adlrlardan bir digeri. Resimde yag imal eden bir koylii kadm goriilmektedir. Idem. Preparation du beurre par une femme.
Diyarbakrr eiearmda koy hayati 141 Karacadag eteklerinde koylerin bir kismi ~ahls)ara aitcir, Bu ~ahis, koy'un (aga) srdir, Kendisi ekseriya koyde oturmaz. Yerine bir vekil brrakml~tjr, Buna (nazlr) denir. Nazlr aganm selahiyetierinihaiz olarak koyii idare eder, Yani koyiin faaliyetlerini tanzim eder, Bu gibi koylerde koyliiler agalarm teidif etmis olduklarr bazr ~erait altmda ~ah~mayi kabul etmis olan i~~i aileler olup, eve, topraga yahut hayvanlara sahip hakiki manasi ile koylii degildir (1). Bunlar istedikleri zaman basit esyasim alarak koyden ayrdabilirler. Ekserisi bir daha donmemek iizere Diyarbakrr, Urfa, Mardin v.s. gibi yakm ~ehirlere giderler. Koy hacminin art masma mani olan sebeplerden hiri de bu serait altmda ~ah~ma~l kabul edecek kimselerin pek bulunmayrsrdir. Koylerin bir ~ogunda yeni gelecek koylii aileler bekleyen bos evler vardir. Burada koylerin ahlslara veya koyliiniin kendilerine ait olusunun fie koy morfolojisi iizerin e ne de yapilan faaliyetlere tesiri goriilmemektedir. Koyler ister bir aganm idaresinde olsun, ister miistakil bulunsun manzarasr degi~mez. t~inde aym hayat tarzr ve ayrl iktisadi faaliyet goriiliir. Umumi egimi Dicle nehri vadisine dogru olan bazaltik yayia uzerinde toprak pek kolayhkla erozyona ugramakta oldugundan koylerin etrafn::da miinavebe ile yapilacak zrraat i~in Iiizumlu geni~ tarlalar mevcut degildir. Bu yiizden koylerin ~()gunrla zrraat faaliyeti pek mahdud yerlere inhisar eder (Foto. 5). Koylii ~ok defa bugdayml pazardan ahr, Koylerin Karacadag vclkan konisine yakm olanlarmdan bazrlarmda pirin~ zrraati ile ~g-ra~lhr. Bu krsimda kii~iik dag etegi ovalarmm verimli topraklan setlerle ~evrilip, muhafaza altma almmak suretile (Madrap) ve. (Mag-aI) denilen pirinc tarlalarr meydana getirilmistir. Bunlar su aitinda birakilarak pirine ziraatinin istedigi serait temin edilir. Bu madraplar I.!a mahdut kbylere ait bulunduklarmdan umumi mesgale olarak hayvanciltgr gormekteyiz. Esasen saha hayvanciliga ~ok miisaittir. Bu yiizden koyler toprak islerile ugra~an ziraatci koylere hi~ benzemezler, evlerin en geni.~ bolmeleri ilayvanlara tahsis edilmistir. Keci ve koyun basta gelir, Bunlarm yanmda kocabas hayvanlar da vardir, Bunlardan Alman siitle ~ok basit usuller takip edilerek yag, yogurt ve peyir imal edilir: yayrk olarak asli ~eklini muhafaza eden ~)~!" k~~: c.er:si (tu!ui:1) kullamlmaktadrr, Tulum ii~ slrlgm iist taraflarmdan birbirine baglanmalarile yaprlmis bir sehpaya ayak krsimlarmdan asrlrmstir. Siit bu tulumun icine konularak, tulum ileri-geri sallamr ve yag ~lkarjhr. Yaz esnasmda koyiin veya ~adlrlarm yamnda bir duzliige kurulmus olan basit (1) Bu ~artlar a~a He koyhiniin kar~lhkh aulasmasma ba~hdlr ve anlasma ~ekil. leri anane haline gelmi~tir: A~a koyliiye. hayvaularma bakmasr veya miisait kii~iik sahalarda yaprlaeak ziraatte ~ah~masl i~in ev, ziraat aletleri (sapan, ora" v.s.) tohumluk ve hayvan verir. Buna karflhk tarta ve hayvan m6.~s'.1l!erinin bir klsmlnl ahr.
142 Hamit tn8ndllc: te2gihlarda ke~i kjlmdan ~dlr artiisii, deve tiiyiinden ve yiinden ~uval dokunur (Foto 6). Kaylerde imal edilen yag, yogurt peynir ve c;okaltilan kiimes hayvanlarr iie bunlardan ahnan yumurtalar miibadele vasrtasr olarak ~ehire gotiiriilmekte ve bedellerile hububat, giyeeek e~ya ve ev e~. ya51 temin edilmektedir.. Kay faaliyetinin esas mevzuunu teskil eden bu hayvanlarm beslenmesi ve bakrmi koylii faaliyetinin miihim bir kismrm ahr. Bilhassa beslenme i~i iyi tertip ed ilmek icabeder. Bolge, Akdeniz ikliminin tesiri altma girmege miitemayil bulundugu icin, kl~ mevsimi ilkbaharm da biiyiik bir krsrmm icine alarak ekseriya yagl~h gec;er. Bu esnada hayvanlar hirbelerde kahrlar ve yaz aylarmda kesilip samanhklara YIgdml~ olan (ot) la beslenirler, 11k baharda koy erkekleri, bilhassa genclar koylerinin siiriilerini dolastinp, otlatmak ic;in miinavebeye girerler. Yiikseklikleri 900m. yi gec;meyen Kirgah, Karahan Habesi v.s. dagdan uzakca olan koylerin siiriileri kaylerin civarmda dolastmlir. 950 metreden daha yiiksekte olanlar dag meralarma C;lkarlar. Dag meralarma yalmz koyunlar C;lkanhr. Bunlarrn arasmda bazan deve de goziikiir. Kec;i ve kocabas hayvanlar 1000. m, den yukarr C;lkanlmazlar. Merada gecelemek meeburiyeti ve orada mahfuz agillar bulunmamasi, geee esnasmdaki suhunet diismelerinden fazla miiteessir olan bu hayvanlarm, koyunlarla beraber dag meralarma crkanlmalanna imkan birakrnamaktadrr. Koyden oldukca uzak mesafelere ve yiikseklere gitmeyi icabettiren bir dag meraclhgl aneak daga yakm koylerde, yalrnz koyunlar ic;in tatbik edilebilmektedir. Filhakika daga yakm olan koylerde keciler ve kocabas hayvanlar, dagdan nisbeten uzak olanlarda ise biitiin hayvanlar koyler civarmdaki muayyen otlaklarda dolastmlmaktadir. Yazhk meskenlere, yani c;adlrlara c;lkl~ 800 m. den daha a~aglda bulunan kdyler ic;in koy civarma inhisar ettigi halde 800 1250 m, arasmdaki koyler c;adlrlanm dag meralarmda ~urarak nisan aymdan agustos sonuna kadar orada kahrlar-, Eyliilde koylerin civarma inilir. <;iinki ekim aymda yeniden hirbelere girilecektir. Bu bir transhiimans'dan ziyade, Anadoluda dag etegi koylerinin pek c;ogunda goriilen bir (Yaylaya C;lkma) dir. Karacadagda daha geni~ mikyasta olmak iizere bu nevi dag yaylacrhg: giiney yamaclarmdan gelen golfebeler tarafmdan yaprlmaktadir. Bunlar Viransehir- Mardin civarmdan Suriye smmna kadar uzanan sahaya yayrlrmslardrr. Mart aymda hayvanlarun ve c;adltlarml alarak Karacadag'a C;lkmaga baslarlar. Bu ayi etekjerde gec;irdikten soma mevsim i1erleyip srcaklar siddetlenince daha yiikseklere C;lkarlar. <;adlrlarldl, yassi volkan konisinin iistiindeki diizliikjerde menbalar ve kuyular kenanna kurup agustos sonlarma kadar orada kahrlar. Agustos sonunda tekrar dagm eteklerine (750 m.] inerek eyliil sonunda dagdan tamamile uzaklasrrlar.