KÜRESEL ORTAM: BÖLGELER VE ÜLKELER 11. Bölüm KÜRESELLEÞMENÝN ETKÝSÝ KÜRESEL VE BÖLGESEL ÖRGÜTLER SICAK ÇATIÞMA BÖLGELERÝ 176
177
1 KÜRESEL VE BÖLGESEL ÖRGÜTLER K o n u y a B a þ l a r k e n 1. Dünya üzerinde uluslararasý, siyasi ve ekonomik örgütlerin kurulmasýnýn nedenleri neler olabilir? Tartýþýnýz. 2. Uluslararasý iliþkilerin geliþtirilmesinde siyasi ve ekonomik örgütlerin nasýl bir rolü vardýr? Tartýþýnýz. Küresel Örgütler Neden Gereklidir? 20. yy.da meydana gelen I. ve II. Dünya Savaþlarýnda milyonlarca insan yaþamýný yitirmiþ, binlerce insan sakat kalmýþ ve telafisi imkânsýz büyük maddi zararlar meydana gelmiþtir. Bu olumsuz durumun bir daha yaþanmamasý için çeþitli siyasi örgütler kurulmuþtur. Ýlk olarak I. Dünya Savaþý ndan sonra Cemiyet-i Akvam kurulmuþ fakat bu cemiyet II. Dünya Savaþý nýn yaþanmasýna engel olamamýþtýr. II. Dünya Savaþý ndan sonra baþta BM olmak üzere birçok uluslararasý siyasi, askerî ve ekonomik örgüt kurulmuþtur. Dünya Çapýnda Faaliyet Gösteren Örgütler Birleþmiþ Milletler ÝKÖ Ýslam Konferansý Örgütü Küresel Örgütler Siyasal Askerî Ekonomik Çevre Örgütler Örgütleri NATO OPEC IMF Dünya Bankasý OECD Greenpeace Bölgesel Örgütler Avrupa Birliði NAFTA AGÝT Karadeniz Ekonomik Ýþ Birliði Þema 1: Uluslararasý örgütler A. Küresel Örgütler 1. Siyasi Örgütler Birleþmiþ Milletler Birleþmiþ Milletler in kuruluþ amacý, Ýkinci Dünya Savaþý ný kazanan ülkeler tarafýndan savaþ sonunda ortaya çýkabilecek anlaþmazlýklarý çözmektir. Bunun üzerine dünyada barýþ ve güvenliði saðlamak amacýyla 51 ülke bir araya gelerek 24 Ekim 1945 yýlýnda Birleþmiþ Milletler (Þekil: 1) i kurdular. Türkiye Birleþmiþ Milletler in kurucu üyeleri arasýnda yer almaktadýr. Günümüzde üye sayýsý 192 ye ulaþmýþtýr. Üye ülkelerden ABD, Çin, Rusya, Fransa ve Ýngiltere alýnan kararlarda veto hakkýna sahiptirler. Bu ülkelerin onaylamadýðý kararlar yürürlüðe girmez. Þekil 1: Birleþmiþ Milletler amble- 178
D e r s D ý þ ý E t k i n l i k Aþaðýda Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn idari yapýsý verilerek Güvenlik Konseyi nin görevleri açýklanmýþtýr. Siz de farklý kaynaklardan yararlanarak Birleþmiþ Milletler Teþkilatýnýn diðer organlarý hakkýnda bilgi toplayarak aþaðýdaki boþ kutucuklara yazýnýz. Genel Kurul Genel Sekreterlik Güvenlik Konseyi 10 geçici üye ile konseyin daimi üyeleri olan ABD, Çin, Rusya, Ýngiltere ve Fransa dan oluþur. Barýþ ve güvenliði korumak, uluslararasý bir anlaþmazlýða yol açabilecek her türlü çekiþmeli durumu soruþturmak ve anlaþma koþullarýný önermek, silahsýzlanmayý denetlemek ve saldýrganlara karþý önlemler almakla görevlidir. Ekonomik ve Sosyal Konsey Uluslararasý Adalet Divaný 2. Askerî Örgütler NATO (Kuzey Atlantik Antlaþmasý Örgütü) Ýkinci Dünya Savaþý ndan sonra Rusya ya karþý ABD nin desteðini alarak Avrupa nýn güvenliðini saðlamak için kurulmuþ siyasi ve askerî bir örgüttür. NATO 9 Nisan 1949 tarihinde Washington da kurulmuþtur (Harita 1). Üye ülkeler kollektif bir çalýþma için bir araya gelmeyi taahüt etmiþlerdir. Bu ülkelerden herhangi birinin toprak bütünlüðü, siyasi baðýmsýzlýðý ve güvenliði tehlikede olduðunda veya üye ülkelerden birine yapýlan saldýrýda tüm üye ülkelerin birlikte hareket etmesi kararlaþtýrýlmýþtýr. Türkiye bu örgüte 1952 yýlýnda üye olmuþtur. Türkiye NATO ya üye olduktan sonra yapýlan anlaþma çerçevesinde Kore ye asker göndermiþtir. D e r s D ý þ ý E t k i n l i k 1. Çeþitli kaynaklardan faydalanarak NATO ya üye olan ülkeleri bulunuz ve bu üyeleri dünya dilsiz siyasi haritasýnda gösteriniz. 2. NATO nun bugün etkin olarak görev aldýðý ülke ve bölgeleri araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný sýnýfta sununuz. 179
3. Ekonomik Örgütler OPEC (Petrol Ýhraç Eden Ülkeler Örgütü) Dünya petrol rezervlerinin 2/3 üne sahip olan 5 ülke tarafýndan 1960 yýlýnda Baðdat ta kurulan bir konfederasyondur. Kurucu ülkeler Suudi Arabistan, Ýran, Kuveyt, Irak ve Venezuela'dýr. Bu ülkeler ayný zamanda yeni ülkelerin kuruluþa katýlmasýnda veto hakkýna da sahiptirler. Katar, Libya, Endonezya, Ekvador, Birleþik Arap Emirlikleri, Cezayir, Nijerya, Gabon ve Angola OPEC e sonradan katýlmýþlardýr. OPEC, petrol fiyatlarýnýn ve üretim miktarlarýnýn belirlenmesinde etkin bir role sahiptir. Alýnan kararlarýn üye ülkeler tarafýndan uygulanmasý konusunda herhangi bir yaptýrým bulunmamaktadýr. IMF (Uluslararasý Para Fonu) Birinci ve Ýkinci Dünya Savaþý ndan sonra Avrupa ülkeleri ekonomik kriz yaþarken ihracatý ve altýn stoklarý artan ABD diðer ülkeleri ekonomik yönden destekleyecek konuma gelmiþtir. ABD, doðrudan yardým yerine; kurulacak bir kuruluþ tarafýndan ekonomik program dahilinde yardýmlarýn yapýlmasýný istiyordu. Bu amaçla 1944 yýlýnda 44 devletin katýlýmýyla birtakým kararlar alýnarak Uluslararasý Para Fonu (IMF) nun kurulmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. IMF 1947 yýlýnda fiili olarak çalýþmalara baþlamýþtýr. IMF ortaya çýkabilecek kýsa vadeli ödeme güçlükleri için devletlere kredi vererek dünya ticaretinin canlýlýðýný korumayý hedefler (Fotoðraf 1). 2007 yýlýnda Sýrbistan Karadað ýn katýlýmý ile IMF ye üye ülke sayýsý 185 olmuþtur. IMF'nin amaçlarý Fotoðraf 1: IMF nin yönetim merkezi þunlardýr 1. Dünya para meselelerinin çözülmesi için ülkeler arasýnda iþ birliði saðlamak 2. Dünya ticaretinin dengeli þekilde geliþmesini saðlayarak üye devletlerin istihdamýný arttýrmak ve yüksek büyüme hýzýna ulaþmasýna imkân hazýrlamak 3. Ülkelerin ödeme güçlüðü çekmemesi için gerekli çözümler üretmek 4. Devalüasyonlara engel olmak IMF, bilançolarý fazla veya açýk veren ülkelere müdahale etme imkânýna sahiptir. Bunu Guvenörler Heyeti aracýlýðý ile yapar. Guvernörlerin oy hakký üye ülkelerin oy gücüyle sýnýrlýdýr. Bu heyete her ülke iþtirak ettiði sermaye ile orantýlý oy hakkýna sahiptir. Buna göre en fazla oy hakkýna sahip ülke, sermayesi ile orantýlý olarak ABD dir. IMF her ülkeye hissesinin % 25 i oranýnda kredi vermekle mükelleftir. Türkiye, IMF ye 1947 yýlýnda üye olmuþtur. Belli dönemleri ekonomik sýkýntýlarý gidermek için IMF den kredi kullanma yoluna gitmiþtir. Dünya Bankasý Dünya Bankasý, II. Dünya Savaþý'ndan sonra Uluslararasý Yeniden Yapýlanma ve Kalkýnma Bankasý (IBRD) adýyla kurulmuþ, 1947 yýlýnda Birleþmiþ Milletler'in özerk uzman kuruluþlarýndan biri olma özelliði kazanmýþtýr. Günümüzde 181 ülke Dünya Bankasýnýn üyesidir. Bunlardan 11'i, banka sermayesinin % 55'ine sahiptir. Türkiye'nin sermayedeki payý ve oy gücü % 0,5 düzeyindedir. Dünya Bankasý Guvernörler Kurulu, Ýcra direktörleri Kurulu, Baþkanlýk organlarý tarafýndan yönetilmektedir. Guvernörler Kurulu, üye devletlerin atadýklarý birer guvernör ve vekilinden oluþmakta ve yýlda bir kez toplanmaktadýr. Ýcra Direktörleri Kurulu, iki yýl için görevlendirilen 24 üyeli ve sürekli karar organýdýr. 180
OECD (Ekonomik Kalkýnma ve Ýþ Birliði Örgütü) 1946 yýlýnda kurulan Avrupa Ekonomik Ýþ Birliðinin temelleri üzerine 14 Aralýk 1960 yýlýnda imzalanan Paris Antlaþmasý ile kurulmuþtur. Örgütün baþlýca amaçlarý þu þekilde sýralanabilir: 1. Geliþmekte olan ülkeler baþta olmak üzere tüm üye ülkelerde halkýn yaþam standardýný iyileþtirmek, geliþmeyi saðlayan ekonomik politikalara destek vermek 2. Ýþsizliðin ortadan kaldýrýlmasýný saðlamak 3. Ülkeler arasýnda ayrým gözetmeden dünya ticaretinin geliþtirilmesine destek vermek OECD'ye üye veya bu örgüte üyelik talebinde bulunan ülkeler, demokrasi, insan haklarý ve yurttaþ özgürlüðüne baðlýlýðý vazgeçilmez deðer olarak benimsemiþlerdir. Bu ilkeler ayný zamanda, OECD nin amaçlarýnýn gerçekleþtirilmesine de hizmet eder. OECD, bir yandan bu ilkelerin üye ülkelerde güçlendirilmesine katký saðlarken, bir yandan da örgüte üye olmayan ülkelerde ilkelerinin tanýtýmýný yapmaktadýr. D e r s D ý þ ý E t k i n l i k 1. IMF tarafýndan ekonomik programýn uygulandýðý birden fazla ülke seçerek IMF nin uyguladýðý programlarýn olumlu ve olumsuz sonuçlarýný tartýþýnýz. 2. OPEC ülkelerini harita üzerinde tespit ederek bu ülkelerin sahip olduðu petrol rezervleri ile bu rezervlerin dünyadaki ekomik ve siyasi yapýya etkisi hakkýnda araþtýrma yapýnýz. Yaptýðýnýz araþtýrmanýn sonucunu sýnýfta tartýþýnýz. 3. Çeþitli kaynaklardan faydalanarak OECD ye üye olan ülkeleri bulunuz ve bu üyeleri dünya dilsiz siyasi haritasýnda gösteriniz. 4. Çevre Örgütleri GREENPEACE Dünya çapýnda çevre olaylarýna duyarlýlýðý artýrmak için 1971 yýlýnda kurulmuþtur. Çalýþmalarýný baðýmsýz olarak yürütebilmek için devletlerden, þirketlerden ya da siyasi partilerden baðýþ ve sponsorluk kabul etmez; tüm çalýþmalarýnýn kaynaðýný sadece bireylerden aldýðý maddi ve manevi destek oluþturur. Greenpeace (Grinpiis) yaptýðý çalýþmalarda bilimsel veri ve kaynaklarý esas alýr, þiddete baþvurmaz ve çalýþmalarýný basýn yoluyla gündeme getirerek kamuoyu ile paylaþýr. Greenpeace in günümüzde 24 ulusal ve 4 bölgesel ofisi ve bu ofislerin yaptýðý çalýþmalarý olanaklý kýlan 101 Fotoðraf 2: Greenpeace gemisi Esperanza ülkede 3 milyon destekçisi vardýr. 1992 yýlýnda Türkiye ofisini açarak ülkemizde de faaliyetlerini sürdürmektedir. Greenpeace in baþlýca çalýþma alanlarý þunlardýr: Ýklim deðiþikliðini durdurabilmek için fosil yakýtlarýn kademeli olarak sonlandýrýlmasý ve yenilenebilir enerjilerin teþvik edilmesi, Ticari amaçlý balina (Fotoðraf 2) avýnýn kontrol altýna alýnmasý, 181
Nükleer silahlanma ve nükleer kirliliðe son verilmesi, Küresel ýsýnmanýn durdurulmasý, Zehirli kimyasallarýn ortadan kaldýrýlmasý, Okyanus ve ormanlarýn korunmasý, Savaþlarýn önlenmesi þeklinde belirlenmiþtir. 5. Bölgesel Örgütler Avrupa Birliði Avrupa Birliði (Þekil 2) önemli iki temel ham madde olan kömür ve çelik sektörünü güçlendirmek ve bunlarý uluslarüstü bir otorite ile kontrol ederek barýþý sürdürmek amacýyla 1951'de kurulan Avrupa Kömür ve Çelik Topluluðu olarak kurulmuþtur. Bu topluluk, 18 Nisan 1951'de Belçika, Almanya, Fransa, Hollanda, Lüksemburg ve Ýtalya arasýnda imzalanan Paris Antlaþmasý ile kurulmuþtur. Üye ülkelerin 25 Mart 1957 tarihinde imzaladýðý Roma Antlaþmasý yla Avrupa Atom Enerjisi Topluluðu (Euratom) kurulmuþtur. Roma antlaþmasýyla ayný tarihte Avrupa Ekonomik Topluluðu (AET) kurulmuþtur. 1958 yýlýnda imzalanan Roma Antlaþmasý ile üye ülkeler arasýnda gümrük birliðinin uygulanmasý öngörülmüþtür. Ancak Roma Antlaþmasý'nda nihai hedef, sadece ekonomik deðil ortak tarým, ulaþtýrma, rekabet gibi diðer birçok alanda ortak politikalar oluþturmaktýr. Ayrýca ekonomik birliklerin kurulmasý, ortak dýþ politikanýn ve güvenlik politikasýnýn oluþturulmasý da antlaþmadaki diðer hedeflerdir (Harita 1). Belirtilen amaçlara, süreç içerisinde imzalanan diðer anlaþmalarla aþamalý olarak ulaþýlmaya çalýþýlmýþtýr. Günümüzde Maastricht Antlaþmasý (1992) (Avrupa Birliði'ni kuran antlaþma sayýlmaktadýr.), Amsterdam Antlaþmasý (1999) ve Nice Antlaþmasý (2003) sonrasýnda Avrupa Birliði, bazý üyeler dýþýnda parasal birliðe girmiþ (avro), Ortak Dýþiþleri ve Güvenlik Politikasýný benimsemiþ, Adalet ve içiþlerinde, Þekil 2 : Avrupa Birliði Bayraðý 0 500 Km Harita 1 : Avrupa Birliði nin geniþleme süreci D e r s D ý þ ý E t k i n l i k 1. Türkiye nin Avrupa Birliði ne üyelik sürecini araþtýrýnýz. 2. Türkiye nin Avrupa Birliði ne kabul edilmesiyle ülkemizde meydana gelebilecek olasý deðiþiklikler nelerdir? Bunlarý rapor hâline getirerek sýnýfça tartýþýnýz. 182
E t k i n l i k 1. Ulusal ve bölgesel örgütler dünya barýþýna nasýl katkýda bulunuyorlar? Tartýþýnýz. 2. Sizce ulusalarasý örgütler görevlerini tam olarak yerine getiriyorlar mý? Nedenleri ile birlikte söyleyiniz. NAFTA ( Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaþmasý) Kanada, ABD ve Meksika arasýnda imzalanan ticaret antlaþmasýdýr (Harita 4). 1994 yýlýnda yürürlüðe girmiþtir. NAFTA kapsamýnda, söz konusu ülkeler arasýndaki ticaret ve yatýrýmlar liberalize edilmiþ, ilk kez yabancý þirketler, anlaþma ülkelerini uluslararasý tahkim kurullarýnda tek taraflý olarak dava etme hakký tanýnmýþtýr. NAFTA ile Kuzey Amerika ülkelerinin baþka ülkelere karþý ekonomik 0 2500 Km yönden daha güçlenmeleri hedeflenmiþtir. Harita 2 : Nafta ya üye ülkel- KEÝ (Karadeniz Ekonomik Ýþ birliði Teþkilatý) 1990 yýlýnda Türkiye'nin öncülüðünde baþlayan çalýþmalar, 25 Haziran 1992 tarihinde Ýstanbul'da düzenlenen bir zirve toplantýsýnda KEÝ Deklarasyonunun imzalanmasý ile sonuçlanmýþ ve örgüt bu tarihte resmen iþlerlik kazanmýþtýr. KEÝ'nin amacý Zirve Deklarasyonu ve Boðaziçi Bildirisi nde þöyle belirtilmektedir: KEÝ üyesi ülkelerin potansiyellerinden, coðrafi yakýnlýklarýndan, ekonomilerinin birbirlerini tamamlayýcý özelliklerinden yararlanarak aralarýndaki ikili ve çok taraflý ekonomik, teknolojik ve sosyal iliþkilerini çeþitlendirmeleri ve daha da geliþtirmelerini, böylelikle Karadeniz havzasýnýn bir barýþ, istikrar ve refah bölgesi olmasýný saðlamaktýr. Arnavutluk, Azerbaycan, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan, Moldova, Romanya, Rusya, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan kurucu üye olarak yer almýþlardýr. Ayrýca Almanya, Fransa, Polonya, Tunus, Ýsrail, Mýsýr, Slovakya, Ýtalya ve Avusturya KEÝ'de gözlemci devlet sýfatýyla bulunmaktadýrlar. KEÝ Deklarasyonunda aþaðýda belirtilen alanlarda ortak projelerin geliþtirilmesi ve gerçekleþtirilmesi hedeflenmiþtir: a) Ulaþtýrma-Haberleþme b) Biliþim c) Ýktisadi ve ticari bilgi alýþveriþi ç) Ürünlerin standardizasyonu ve sertifikasyonu d) Enerji e) Madencilik ve ham mineral malzemelerin iþlenmesi P e r f o r m a n s Ö d e v i f) Turizm g) Tarým ve tarýma dayalý sanayi ð) Hayvansal ve sýhhi koruma h) Saðlýk ve eczacýlýk ý) Bilim ve teknoloji Amaç : Uluslararasý örgütlerin önemini kavramak Hazýrlama Süresi : 2 hafta Performans Ödevi : ÝKÖ, AGÝT ve Doðal Hayatý Koruma Derneðinin kuruluþ amaçlarý ve görevleri Ödevinizi yaparken; Bu örgütlerle ilgili Ýnternet araþtýrmasý yapýnýz. Bu örgütlerin faaliyetleri hakkýnda çalýþmalarý inceleyiniz. Elde edilen verileri karþýlaþtýrarak çýkarýmlarda bulununuz. Deðerlendirme: Çalýþmanýzý sýnýf ortamýnda arkadaþlarýnýzla paylaþtýktan sonra öðrenci ürün dosyasýnýza yerleþtiriniz. 183
2 SICAK ÇATIÞMA BÖLGELERÝ K o n u y a B a þ l a r k e n Sýcak çatýþma bölgesi kavramýndan ne anlýyorsunuz? Tartýþýnýz. Uluslararasý Çatýþma Nedenleri Tarih boyunca insanlar arasýnda beslenme, barýnma gibi temel ihtiyaçlar ile dinsel, siyasal ve kültürel nedenlere baðlý olarak pek çok sorun ortaya çýkmýþtýr. Ýnsanlarýn örgütlenerek oluþturduðu devletlerin de aralarýnda çeþitli faktörlere baðlý olarak sorunlar ortaya çýkmaktadýr. Bu sorunlar bazý dönemlerde birden fazla ülkenin müdahelesi ile uluslararasý sorun hâline gelmekte ve anlaþmazlýða düþen devletler arasýnda sýcak çatýþmalara neden olmaktadýr. Temelinde ekonomik ve siyasi nedenler olan 1. ve 2. Dünya Savaþlarý bunun en iyi örnekleridir. Günümüzde de farklý nedenlere baðlý olarak dünyanýn çeþitli alanlarýnda sýcak çatýþma bölgeleri vardýr. Orta Doðu, Kafkasya, Orta Asya, Orta ve Kuzey Afrika bu bölgelere örnek olarak verilebilir. Uluslararasý çatýþmalara neden olabilecek unsurlar aþaðýdaki þemada, dünyadaki sýcak çatýþma bölgeleri ise Harita 1 de gösterilmiþtir. Uluslararasý Sýcak Çatýþmalara Doðal Unsurlar Su Kaynaklarýnýn Paylaþýmý Toprak Paylaþýmý Yeraltý Zenginliklerinin Paylaþýmý Enerji Kaynaklarýnýn Paylaþýmý Ekonomik Sorunlar Sýnýr Sorunlarý Siyasi ve Ekonomik Farklýlýklar Geçmiþe Dayanan Sorunlar Baðýmsýzlýk Ýstekleri Önemli Ulaþým Yollarýnýn Kontrolü Sýcak Çatýþma Bölgesi : Orta Doðu Ýlk yerleþim alanlarýnýn ortaya çýktýðý, ilk devlet örgütünün kurulduðu, ilk yazýlý hukuk belgesinin oluþturulduðu, tarým, ticaret ve þehirciliðin ortaya çýktýðý Orta Doðu, tarih boyunca her zaman önemli stratejik alanlardan biri olmuþtur. Dünya petrol rezervlerinin büyük bölümüne sahip olmasý, kutsal mekânlarý barýndýrmasý, önemli ticaret yollarýnýn kavþak noktasýnda bulunmasý Orta Doðu yu dünya açýsýndan çok önemli bir bölge hâline getirmiþtir. Orta Doðu, ekonomik, sosyal, kültürel ve tarihî nedenlerle günümüzde sýcak çatýþma potansiyeline sahip bir bölge olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Orta Doðu da tarihten günümüze gelen sorunlara baktýðýmýzda öne çýkan iki sorun vardýr: Petrol Sorunu Su Sorunu 184
Bolivya 0 3000 Km Bu kitap için hazýrlanmýþtýr. Petrol Sorunu Harita 1: Günümüz dünyasýndaki bazý çatýþma ve gerilim bölgeleri Günümüzde Orta Doðu zengin petrol kaynaklarý ve bunlarýn paylaþýmý nedeniyle önemli sýcak çatýþmalarýn en yoðun yaþandýðý bir bölge olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Irak (Fotoðraf 1); Orta Doðu'da petrol arama ve iþletme imtiyazlarý elde etmek, hatta tümüne sahip olmak için ülkelerin birbirleriyle mücadele ettikleri bir bölgedir. Bu bölgeyi kontrol eden güç sadece kendi enerji açýðýný karþýlamaz. Ayný zamanda Orta Doðu petrollerine baðýmlý olan diðer ülkeleri de kontrol altýnda tutar. Orta Doðu da Ýngiltere, Rusya ve ABD arasýndaki mücadeleler Ýkinci Dünya Savaþý döneminde petrole olan ihtiyacýn iyice artmasýyla baþlamýþ, günümüzde ABD ve müttefiklerinin Irak'ý iþgaline kadar dayanmýþtýr. Ýþgal sonrasý direniþ baþlamýþ ve bu direniþ hâlâ devam etmektedir. Fotoðraf 1: Irak ta bir petrol kuyusu O k u m a M e t n i Musul ve Kerkük Petrolleri 1885 yýlýndan itibaren kullanýlmaya baþlanan petrol,1900'lü yýllarda öneminin iyice artmasý nedeniyle Ýngiltere'yi, zengin petrol yataklarýnýn bulunduðu Musul, Kerkük ve Basra'ya yöneltmiþtir. Ýngiltere'nin Orta Doðu politikalarýnýn esasýný hem doðal kaynaklarýyla hem de stratejik önemi nedeniyle ekonomik deðer taþýyan sömürgesi Hindistan yolunun güvenlik altýnda tutulmasý oluþturuyordu. Mezopotamya zengin ekonomik potansiyeli ile baþta Ýngiltere olmak üzere diðer büyük güçlerin dikkatini çekmiþtir. 1871'de bölgenin zengin petrol kaynaklarýna sahip olduðu II. Abdülhamit'e bildirilmiþtir. Hükümdar 1888 ve 1908'de yayýmladýðý iki özel fermanla Musul ve Baðdat vilayetlerindeki petrol alanlarýnýn bulunduðu arazilerinin Hazine-i Hassa'ya baðlandýðýný ilan etmiþtir. 1908'de II. Meþrutiyet'in ilanýndan sonra petrol alanlarý II. Abdülhamit'in özel mal varlýðýndan ayrýlýp Maliye'ye baðlanmýþtýr. Prof. Mim Kemal Öke Musul sorunu 185
Su Sorunu Günümüzde artan nüfusa baðlý olarak su kullanýmýnýn artmasý ve iklim deðiþiklikleri sonucu su havzalarýnýn daralmasýyla; su kaynaklarýnýn kullanýmý ve paylaþýmý önem kazanmýþtýr. Dünya genelinde su sýkýntýsý çeken 26 ülkeden 14 ü Orta Doðu da yer almaktadýr. Bu bölgede su rezervi bakýmýndan en avantajlý ülke Türkiye dir. Türkiye nin güneyinde yer alan ülkeler iklim özellikleri ve coðrafi konumlarýndan dolayý aþýrý buharlaþma neticesinde su sýkýntýsý çekmektedirler. Orta Doðu da su sorunu zaten çok az bulunan su rezervi ve kaynaklarýndan deðil, ülkeler arasýnda ortak kullanýma açýk olan su rezervlerinin paylaþýmýndan kaynaklanmaktadýr. Ortak kullanýma açýk olan bu akarsularýn en önemlileri; Nil, Fýrat (Fotoðraf 2), Dicle nehirleridir. Nil Nehri hariç tutulursa Orta Doðu bölgesinde yer alan Fotoðraf 2: Irak ta Fýrat Nehri nden bir görünüm sýnýr aþan akarsularýn tümü Türkiye yi ilgilendirmektedir. Orta Doðu da ortak su kullanýmýndan kaynaklanan su sorunu Suudi Arabistan ve Arap Yarýmadasýnýn güneyindeki ülkeler dýþýnda, tüm ülkeleri ilgilendirmektedir. Zaman zaman savaþa kadar giden bu anlaþmazlýklar tüm Orta Doðu da barýþ ve huzuru bozmaktadýr. Örneðin, Orta Doðu da önemli su kaynaklarýndan biri olan Suriye ye ait Golan tepeleri Ýsrail tarafýndan iþgal edilmiþtir. O k u m a M e t n i Ýlk Su Savaþý Nil Üzerinde mi Olacak? 300 milyondan fazla insanýn hayat kaynaðý olan Nil Nehri, Mýsýr'la özdeþleþmiþ durumdadýr. Afrika'da, 1960'lý yýllardan sonra baðýmsýz devletlerin ortaya çýkmasý, Mýsýr'ýn bu ayrýcalýðý için büyük bir tehdit oluþturmaktadýr. Uzmanlar, gelecekte su savaþlarýnýn Orta Doðu'da ve özellikle de Nil Nehri nin sularýnýn paylaþýmý nedeniyle olacaðýný söylüyorlar. Nil Nehri!nin sularýnýn kullanýmýyla çýkacak sorunlarýn baþlýcalarý þunlardýr: Etiyopya; Mýsýr ýn Nil Nehri nin sularýný tek baþýna kullanýmýna izin vermeyecek ve bu da iki ülke arasýnda sorun oluþturacaktýr. Bu nedenle Nil üzerinde hak iddia eden daha güçlü ülkeler ortaya çýkabilecek. Ayný zamanda Nil in kaynaðýnda yer alan Tanzanya Nil in sularýnýn paylaþýmý konusunda Mýsýr ile sorun yaþayacaktýr. Uganda ve Kenya da Nil'in geçtiði ülkeler arasýnda yer almaktadýr. Bu iki ülke de baþta Ýngiltere olmak üzere Batýlý ülkelerle çok yakýn iliþkiler içindedir. Uzun dönemde Uganda ve Kenya nýn Batýlý ülkelerin de yardýmýyla Nil konusunda daha sert adýmlar atabileceði öne sürülmektedir. E t k i n l i k Orta Doðu bölgesinin dilsiz haritasýný çiziniz. Bölgeyi gösteren siyasi ve fiziki haritalardan yararlanarak; 1. Ülke sýnýrlarýný çizip ülkelerin adlarýný yazýnýz. 2. Bölge ülkeleri sýnýrlarý içindeki nehirleri çizerek adlarýný yazýnýz. 3. Oluþturduðunuz haritayý inceleyerek çýkarýmlarda bulununuz. Bulduðunuz sonuçlarý defterinize yazýnýz. B e y i n F ý r t ý n a s ý Dünya gündeminde enerji kaynaklarý ya da maden kaynaklarý ile ilgili sorun oluþabilecek alanlarý veya ülkeleri beyin fýrtýnasý yaparak tespit ediniz. 186
E t k i n l i k 0 3000 Km Harita 2: Kiþi baþýna düþen yýllýk kullanýlabilir su mik- Kaynak: www.maps.grida.no Aþaðýdaki sorularý yukarýdaki haritadan, atlaslarýnýzdan ve ön bilgilerinizden yararlanarak cevaplayýnýz. 1. Kiþi baþýna düþen kullanýlabilir içme suyunun en fazla ve en az olduðu ülke ve bölgeler hangileridir? Söyleyiniz. 2. Bu bölge ve ülkelerin benzer ve ortak coðrafi özellikleri nelerdir? Söyleyiniz. 3. Küresel iklim deðiþikliðine baðlý olarak gelecekte en fazla etkilenecek ülke ve bölgeler hangileridir? Söyleyiniz. D e r s D ý þ ý E t k i n l i k Aþaðýdaki tabloda verilen boþluklarý örnekteki gibi uygun þekilde doldurunuz. Doðal Kaynak Türü Yol açtýðý uluslararasý sorunlar Altýn Kömür Doðal gaz Uranyum Nükleer enerji santrallerinin yakýtý olduðu için ve çok az bulunduðu için sorunlara yol açar. Petrol Ön bilgilerinizden de yararlanarak tablodaki boþ yerleri uygun þekilde doldurunuz. 187
Tablo 1: Orta Doðu'da bazý sorunlar Tarih Taraflar Nedenleri Sonuçlarý 1956 Mýsýr - Ýsrail 1965 Filistin - Ýsrail 1967 Suriye - Ýsrail Ýsrail in Mýsýr a ait Sina Yarýmadasý ný iþgal etmesi Ýsrail in Filistin topraklarýný iþgaline yerli halkýn tepkisi Ýsrail in Suriye ye ait önemli su kaynaklarýnýn bulunduðu Golan Tepeleri ni iþgali Ýkinci Arap-Ýsrail savaþý çýkmýþtýr. Filistin Kurtuluþ Örgütü tarafýndan Ýsrail millî su daðýtým kanalýna baþarýsýz bir saldýrý yapýlmýþtýr. Ýsrail, Ürdün Nehri üzerinde yapýlan yapýlarý imha ederek Banias Irmaðý ile birlikte Golan Tepeleri ni iþgali. 1974 Türkiye - Yunanistan Kýbrýs ta Rumlar tarafýndan Türklere uygulanan baskýlar Türkiye nin Kýbrýs a düzenlediði Barýþ Harekâtý (1974 yýlý) KKTC baðýmsýzlýðýný ilan etti (1983). 1980-1988 Ýran - Irak Þattülarap su yolu ve bu bölgedeki petrolün paylaþýmý Sekiz yýl süren savaþtan sonuç alýnamamýþtýr. 1991 Irak - Kuveyt - ABD Irak ýn Kuveyt i iþgali ve buna ABD nin müdahalesi ABD tarafýndan Baðdat ýn su daðýtým þebekesi ve alt yapýsý tahrip edilmiþtir. 2003 Irak - ABD Irak petrollerini kontrol etmek Irak ýn ABD tarafýndan tamamen iþgal edilmiþtir (Kaynak: Orta Doðu'da Su Sorununun Yaþandýðý Bereketli Hilal ve Türkiye, Zekai Þen 2006) H a b e r K ö þ e s i Filistin - Ýsrail Sorunu Ýsrail Devleti, kurulduðu tarihten itibaren çevresindeki Arap devletleriyle sorunlar yaþamakta, aralarýnda çatýþmalar çýkmaktaddýr. Taraflarýn bir an önce çatýþmayý sona erdirecek müzakere edilmiþ bir anlaþmaya ihtiyaçlarý vardýr. Böyle bir anlaþmanýn çerçevesi bellidir: 1. Ýsrail in iþgali altýndaki bölgelerde kurulan Filistin devletinin tanýnmasý, 2. Kudüs üzerinde her iki tarafýn ortak veya ayrý egemenliðinin tanýnmasý, 3. Tazminat paketi ve bazý mültecilerin, yan yana yaþayan iki ülkenin etnik-ulusal yapýsýný sarsmayacak bir çerçeve içinde yaþadýklarý yerlere dönüþü, Geçmiþte bu yönde gösterilen çabalarýn baþarýsýzlýðý, insanlarý diplomatik çözüm çabasýnýn zaman kaybýndan ibaret olduðu düþüncesine sevk etmektedir. Uluslararasý toplumlar son beþ yýlda çözüm yönünde pek az gayret göstermiþlerdir. Bu sorunun çözümsüzlük noktasýnda býrakýlmasý, bütün dünya için üzücü sonuçlar doðuruyor, zira Filistin de yaþananlar yüz milyonlarca insan için siyasi ve duygusal bir önem taþýmaktadýr. Basýndan, 25 Eylül 2006 188
11. B Ö L Ü M Ö L Ç M E V E D E Ð E R L E N D Ý R M E Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Küresel düzeydeki örgütlerin dünya barýþýna katkýsýný örnekler vererek belirtiniz. 2. Küresel düzeydeki örgütlerin ortaya çýkmasýnda hangi olaylar etkili olmuþtur? 3. Gelecekte hangi alanda faaliyet gösteren küresel örgütler yaygýnlaþacaktýr? Neden? 4. Karadeniz Ekonomik Ýþ birliði Teþkilatýnýn kuruluþ gerekçesini belirterek bu kuruluþun ülkemiz için önemini söyleyiniz. 5. NAFTA ile AB'nin kuruluþ gerekçesi ile faaliyetleri arasýndaki benzerlikleri nelerdir? Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Aþaðýdakilerden hangisi, 9-14 Eylül 1960 tarihinde bir dizi konferans sonucunda kurulan petrol ihraç eden ülkeler örgütüne (OPEC) üye deðildir? A) Kuveyt B) ABD C) Cezayir D) Ýran E) Nijerya 2. Örgütün amacý, üye ülkeler arasýnda ekonomik iliþkilerde sürekli bir iþ birliði saðlamak ve ortak bir kalkýnma planý hazýrlamaktýr. Kuruluþundan beri Türkiye'nin de üye olduðu örgütün günümüzde 24 üyesi vardýr. Bu bilgilere göre, söz konusu iþ birliði ve kalkýnma örgütü aþaðýdakilerden hangisidir? A) AB B) AGÝT C) OECD D) BM E) EFTA 3. Birleþmiþ Milletler Örgütünün ana organýndan biri de Güvenlik Konseyi'dir. Güvenlik Konseyi 15 üyeden oluþur ve bunlarýn beþ tanesi daimi üyedir. Buna göre aþaðýdakilerden hangisi ulusal sorunlar dýþýndaki konularda karar alýnýrken veto hakkýna sahip beþ daimi üyeden biri deðildir? A) Çin B) Ýngiltere C) Almanya D) ABD E) Rusya Federasyonu 4. 1949 yýlýnda kurulan bir savunma örgütüdür. Türkiye 18 Þubat 1952'de örgüte üye olmuþtur. Yukarýdaki bilgiye göre, söz konusu uluslararasý örgüt aþaðýdakilerden hangisidir? A) BM B) AB C) AGÝT D) NATO E) ÝKÖ 5. Uluslararasý ödemelerini saðlamakta güçlük çeken ülkelere kredi vererek bu ülkelerin ekonomik sýkýntýlarýný gidermelerine yardýmcý olan kuruluþ aþaðýdakilerden hangisidir? A) IMF B) AB C) AGÝT D) OPEC E) NATO 6. Türkiye aþaðýdaki uluslararasý örgütlerden hangisine üye deðildir? A) NATO B) BM C) ÝKÖ D) AGÝT E) AB 7. 1945 yýlýnda kurulan ve Türkiye'nin de üye olduðu Birleþmiþ Milletler Örgütü beþ ana organdan oluþur. Aþaðýdakilerden hangisi bunlardan biri deðildir? A) Kuzey Atlantik Konseyi B) Ekonomik ve sosyal konsey C) Güvenlik Konseyi D) Uluslararasý Adalet Divaný E) Genel kurul 189