Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 33, Kasım 2016, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 33, Kasım 2016, s. 378-388 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 25.10.2016 20.11.2016 Öğr. Gör. Dr. Ceyhun KONAK Kocaeli Üniversitesi, Değirmendere Ali Özbay Meslek Yüksek Okulu ceykonak@gmail.com MODERN HEYKEL SANATINDA KİNETİK BAŞLANGIÇLAR Öz 20. Yüzyıl, sanatçıların bilim ve düşünce dünyasındaki gelişim ve değişimlere paralel olarak yepyeni meseleleri sanatın gündemine getirdikleri bir dönem oldu. 1900 lerin başında, Modern Sanat adı altında, sanatsal sorgulamalar hız kazandı. Daha önce sanatın konusu olmayan birçok yeni mesele gündeme getirildi ve üzerine eserler üretildi. Hareket (Kinetik) kavramı da bu meselelerden biriydi. Başlarda Resim sanatının özellikle Kübizm ve Fütürizm gibi sanat akımlarının meselesi olan Kinetik kavramı, daha sonralarda Heykel sanatının da meselesi haline geldi. Resimsel çerçeveden çıkartılıp bizzat hareketli bir nesne olarak Heykel sanatının konusu oldu ve Konstrüktivizm sanat akımıyla birlikte yaygın olarak kullanılmaya başlandı. İzleyicinin katılımıyla hareket kazanan heykellerin yanı sıra, hava hareketi ve motor gücüyle hareket kazanan heykeller üretildi. Optik bir takım oyunlarla hareket izlenimi yaratan eserler de Kinetik Sanat Akımı içerisinde yer aldı. Bütün bu gelişim süreci içerisinde Kinetik kavramının Heykel sanatındaki başlangıcını incelemek adına girişilen bu araştırma, betimsel verilerden oluşmaktadır. Araştırma konusu, ilgili sanatsal yayınların taranması ile oluşturulmuştur. Anahtar kelimeler: Modern Sanat, Kinetik Sanat, Heykel, Naum Gabo, Alexander Calder, Victor Vasarely

KINETIC BEGINNINGS IN THE MODERN SCULPTURE ART Abstract 20th century was a period in which the artists revived novel subjects in accordance with the development and changes in science and thought world. At the beginning of 1990's, artistic questioning gained speed under the name of "Modern Art". Numerous of issues that haven't been the subject of art was came up and works done for it. Movement (Kinetics) was one of those issues. Initially, Kinetics was an issue of Painting Art; especially in the Cubism and Futurism movements and then it also became an issue of Sculpture Art too. Been taking out from the pictural frame, it became the subject of Sculpture Art as a kinetic object itself and was used commonly with The Constructivism movement. In addition to sculptures that gained movement with the participitation of audience, sculptures that move by air movement and engine power is also produced. The works that create impression of movement with some visual games are also involved in Kinetical Art Movement. In all those development process, this research that engaged in for examining the beginning of kineticism concept in sculpture art is consist of descriptive datas. Research subject consists of the scanning of the related art publications. Keywords: Modern Art, Kinetic Art, Sculpture, Naum Gabo, Alexander Calder, Victor Vasarely 379 20.yy. başlarında heykel sanatında hareket fikrinin uygulanması etkili olmuştur. Kübizm ve Fütürizm gibi sanat akımları plastik anlamda mekândaki sürekliliği ifade etmenin biçimsel yollarını aramışlardır. Fütürist sanatçıların neredeyse ana meselesi hareket ve hızın esere yansıtılmasını içeriyordu. Özellikle bu akımın en ünlü temsilcilerinden birisi olan Boccioni nin Heykellerinde bu karakteristik bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Tümüyle hareket algısı veren Mekânda Tek Form Sürekliliği adlı bronz heykelini, hareket olayını somutlaştırmak için yapmıştır. Fütürizm in ortaya atıp figüratif örnekler üzerinden geliştirdiği hız, dinamizm, mekâna taşıma gibi kavramlar soyut sanatta yepyeni malzemelerin de etkisiyle, çok daha güçlü bir karakterde ifade edilebilme imkânına kavuşmuşlardır. 1 1 Özer, B. (2004), Kültür Sanat Mimarlık, Yapı Yayınları, sf:148)

380 Resim 1. Umberto Boccioni, Mekânda Tek Form Sürekliliği, 1913, (Novecento Müzesi, Milan, İtalya) Fütürist bir tabloda görüntüler, çizgi ve renk hareketiyle gide gele, titreşimlerle birbirleri üzerine çıkarlar. Böylece Boccioni ye göre dörtnala koşan bir atın dört ayağı yoktur, yirmi ayağı vardır ve ayakların hareketi üçgenler içindedir. Fütüristlerin esas istekleri, bir anlık görünüşler değil, görülen ve hatırlananın bir sentezini yapmaktır. 2 Tıpkı Marchel Duchamp ın Merdivenden İnen Çıplak isimli eserinde olduğu gibi. Duchamp bu eserinde, hareket halinde iç içe geçmiş figürler kullanarak hareketin sürekliliğini resimsel bir düzlem içerisine hapsetmek istemiştir. Bu resmi yaparken sanatçı her ne kadar Kübizim den etkilenmiş olsa da eserin Fütürist etkiler taşıdığı da bir gerçektir. 2 (Erdem, S. (1963), Modern Sanat, Kültür Kitapevi, sf:218)

381 ABD) Resim 2. Marchel Duchamp, Merdivenden İnen Çıplak, 1912, (Philadelphia Sanat Müzesi, Philadelphia, Duchamp ın ürettiği bir başka eser tabureye yerleştirilmiş bir bisiklet tekerleğinden oluşmaktadır. Bisiklet Tekerleği adını verdiği ve elle hareket ettirilme imkânı veren bu eser kinetik sanatın ilk örneklerinden sayılmaktadır. Kinetik Sanat ın etkisi eserin karşısında hareket eden seyirciden kaynaklanmaktadır. Seyirciler eseri elleyebilecekleri gibi onu harekette ettirebilir. 3 Kinetik sanatı diğer akımlardan farklı kılan, hareketi resimsel bir biçimde değil de bizzat hareketli bir nesne olarak ifade etmesidir. 3 (Beksaç, E. (1994), Avrupa Sanatı, Troya Yayıncılık, sf:143)

382 Resim 3. Marcel Duchamp, Bisiklet tekerleği, 1913, (Philadelphia Sanat Müzesi, Philadelphia, ABD) Konstrüktivizm ile birlikte hareketin heykel sanatında kullanılması farklı bir boyut kazanmıştır. Kinetik sanat terimi de ilk olarak Naum Gabo ve kardeşi Pevsner tarafından (Gerçekçi Bildirge, 1920) kullanıldı. Manifestolarında şöyle savunuyorlardı. sanatın Mısır dan gelme bin yıllık yanılgısından, sadece statik ritimlerden oluşabileceği yanılgısından kendimizi kurtarmalıyız. Çağımızın duyarlılığının ana biçimi olarak, sanatın en önemli unsurlarının kinetik ritimler olduğunu bildiriyoruz. İlk kinetik heykel bu anlayışla 1920 de Naum Gabo tarafından yapılan, elektrik gücüyle titreşim yapan çelik yaydan oluşan bir heykeldir.

383 Resim 4. Naum Gabo, Yarısaydam Varyasyon,1937 (Guggenheim Müzesi, New York, ABD) Gabo ya göre yaşamı uzay ve zaman biçimlendiriyordu. Eserlerini biçimsel bir çekirdekten fışkıran saydam gereçlerle oluşturulmuş ve ışığı yansıtışlarıyla belirginleşen heykeller ile evreni ve evrendeki güçleri simgeleme çabasında olmuştur. Heykele motor takan da Naum Gabo dur. Böylece, heykel devingenliği yansıtmakla yetinmiyordu artık kendisi devingen oluyordu. Bir başka anlatımla, heykel devinimi de içeriyordu. Motor, rüzgâr ya da başka bir enerji kaynağı kullanılarak, olağan heykelin durağanlığını ortadan kaldırma amaçlı kinetik heykeller, makinadan esinlenerek gerçekleştirilmişlerdir. 4 İlk kinetik heykel çalışması yapan sanatçılardan biri de Lazso Moholy-Nagy dir. Kübizmden etkilenerek yaptığı ağaç baskılarıyla sanat yaşamına adım atan Macar Ressam 4 (Şenyapılı, Ö. (2003), Otuz Bin Yıl Öncesinden Günümüze Heykel, ODTÜ Yayınevi, sf:57)

Moholy-Nagy nin en ünlü yapıtı, birkaç yılda geliştirip 1930 da sergilediği kinetik bir heykeldi. Bugün Işık-Uzay Modülatörü diye bilinen bu yapıtın ilk adı Işık Donanımı ydı. 5 384 Resim 5. Lazso Moholy-Nagy, Işık Uzay Modülatörü, 1930, (Harvard Üniversitesi, Bush- Reisinger Müzesi, ABD) Moholoy-Nagy nin çalışması, elektronik enerjiyle dönen karışık malzemelerden oluşuyordu. Işık-Uzay Modülatörü ismini verdiği bu yapıtıyla sanatçı, değişik form ve biçimlerin kendi etraflarında dönmesinden oluşan hareketliliğe ışık yansımalarını da eklemiştir. Çelik, cam plastik ve tahta malzemeden oluşan bu motorlu yapıtı, sadece mekanik nitelikleri olan bir sanat ürünü değil, ışıklı bir gösteri aracı olarak görmek gerekirdi. Moholy şimşek çakması, donanma fişeği gibi çeşitli ışık oyunlarından sahne ışıklandırmasına ve neon ışığına kadar değişik ışık deneylerini içeren altı bölümlük bir film yapmayı tasarlıyordu. Bu filmin yalnız son bölümünü 1930 2 yıllarında yapabildi. Bu bölümde ışık donanımı ile bu hareketli aygıtın meydana getirdiği gölgeler ve ışıltılar inceleniyordu. 6 Kullanılmış demirlerden yararlanarak yaptığı kinetik heykelleriyle tanınan İsviçreli heykeltıraş Jean Tinguely yapıtlarında endüstri dünyasının korkularını sergilemiştir. Bazı 5 (Lynton, N. (2004), Modern Sanatın Öyküsü, (Çev. Cevat Çapan, Sadi Öziş), Remzi Kitapevi, (Kitabın Orijinal Basımı 1980), sf:118) 6 (Lynton, N. (2004), a.g.a, sf:118)

yapıtlarını ışık ve elektromanyetik güçler hareket ettirmektedir. Sanatı teknoloji ile buluşturup, kaynaşmasında önemli bir rol oynamıştır. 385 Resim 6. Jean Tinguely, Cihaz, 1960, (Stedelijk Müzesi, Amsterdam, Hollanda) 1960 larda yaptığı kinetik heykeller yeni Dadacı mizah anlayışına örnektir. Tinguely kendi kendini yok eden New York a saygı adlı son derece karmaşık bir konstrüksiyonunu sergilemesiyle, bir heykelin aynı anda hem bir nesne hem de bir olay olması bakımından kavramsal sanata da kapı aralamıştır. Motor kullanmadan da kinetik heykeller yapılmıştır. Mühendis olarak yetişen Amerikalı heykeltıraş Alexander Calder ilk hareketli işleri olarak tel heykellerini yaptı. 1927 de yapıtları eleştirmenlerin de ilgisini çekti. Calder,1930 yılında Paris te atölyesini ziyaret ettiği Modrian ın sanatından çok etkilenmişti. O da Modrian gibi, evrenin matematiksel yasalarını yansıtan bir sanat özlüyordu, fakat ona göre böyle bir sanat katı ve hareketsiz olmamalıydı. Evren sürekli bir hareket halindedir, ama gizemli güçler tarafından da denge de tutulur. İşte bu denge düşüncesi Calder e hareketli kompozisyonlar (mobil) kurma esinini vermiştir. Calder, çeşitli şekildeki ve renkteki biçimleri asarak onların boşlukta dönüp sallanmalarını sağladı. Bu kompozisyonlarda denge, soyut bir kavram olmaktan çıkmış, gerçeğe dönüşmüştür. 7

386 Resim 7. Alexander Calder, Mavi Tüy,1948, (Calder Vakfı, New York, ABD) Calder tarafından üretilen ve Mobil olarak adlandırılan bu yapıtlar, duyarlı dengelerle bir araya getirilmiş parçalardan oluşan bir düzenlemedir. Hava akımlarından etkilenerek devinir. Bu devinme sonucu, bütünü oluşturan öğeler arasındaki ilişkiler sürekli olarak değişir. Dolayısıyla yapıtın düzenlemesi de sürekli olarak değişik görünüşler alır. 8 Kinetik sanat terimi ilk olarak heykeltıraş Naum Gabo tarafından kullanılsa da gerçek anlamda kinetik sanatın babası olarak bilinen ve adı daha çok Op Art la anılacak olan Victor Vasarely tarafından 1955 yılında bir manifestoyla tanıtıldı. 7 (Gombrich, E.H. (1997). Sanatın Öyküsü, (Çev. Erol Erduran, Ömer Erduran), İstanbul: Remzi Kitabevi, (Kitabın Orijinal Basımı 1950), sf:584) 8 (Şenyapılı, Ö. (2003), a.g.a. sf:63)

387 Resim 8. Victor Vasarely, Yapoura, 1954 (Özel Koleksiyon, Londra, İngiltere) 1962 den sonra gelişen Op Art esas itibariyle Kinetik sanat hareketinden kaynak almaktadır. 1964 den sonra Op Art terimi sanat literatüründe yer almaktadır. Esasında gözün yanıla bilirliği üstüne araştırmalardan yola çıkarak 2. ve 3. boyutu incelemeye yönelmiştir. Konstrüktivist köklerden yola çıkarak uyumlu göz olgusunu irdeleme eğilimindedir. Bunun içinde beyin ve gözde fiziki yapıya etki yapan ve izleyiciyi hayret ve aldanmaya sürükleyecek imajlar yaratmayı hedeflemektedir. 9 Macar asıllı olan sanatçı, iç içe girmiş kareler, yuvarlaklar, elipsler, yamuklar ve çokgenler ile çok renkli bir soyutlamaya ulaşarak kinetik sanatın da en önemli temsilcilerinden biri olmuştur. 1950 li yıllarda sanatta hareketi kullanan sanatçıların sayısında ciddi bir artış gözlenir ve Kinetik bir sanat akımı olarak kabul görür. 1955 te Paris te, Denise René Galerisi nde, çağdaş sanatçıların eserlerine yer veren Kinetik sergisi yapılır. Bu sergide birçok 9 (Beksaç, E. a.g.a. sf:145)

sanatçı ve o zamana kadar Kinetik Sanat adına üretilmiş eserleri yer bulmuştur. Büyük ilgi uyandıran bu sergiyle bitlikte Kinetic Sanat adından söz ettirir bir noktaya gelmiştir. KAYNAKLAR Beksaç,E (1994), Avrupa Sanatı, Troya Yayıncılık Erdem, S. (1963), Modern Sanat, Kültür Kitapevi Gombrich, E.H. (1997). Sanatın Öyküsü, (Çev. Erol Erduran, Ömer Erduran), İstanbul: Remzi Kitabevi,(Kitabın Orijinal Basımı 1950) Lynton, N. (2004), Modern Sanatın Öyküsü, (Çev. Cevat Çapan, Sadi Öziş) Remzi Kitapevi. (Kitabın Orijinal Basımı 1980) Özer, B. 2004, Kültür Sanat Mimarlık, Yapı Yayınları Şenyapılı, Ö. (2003) Otuz Bin Yıl Öncesinden Günümüze Heykel ODTÜ Yayınevi Resim Listesi: 1. Umberto Boccioni, Mekânda Tek Form Sürekliliği, 1913, (Novecento Müzesi, Milan, İtalya) 2. Marchel Duchamp, Merdivenden İnen Çıplak, 1912, (Philadelphia Sanat Müzesi, Philadelphia, ABD) 3. Marcel Duchamp, Bisiklet tekerleği, 1913, (Philadelphia Sanat Müzesi, Philadelphia, ABD) 4. Naum Gabo, Yarısaydam Varyasyon,1937 (Guggenheim Müzesi, New York, ABD) 5. Lazso Moholy-Nagy, Işık Uzay Modülatörü, 1930, (Harvard Üniversitesi, Bush- Reisinger Müzesi, ABD) 9. Jean Tinguely, Cihaz, 1960, (Stedelijk Müzesi, Amsterdam, Hollanda) 10. Alexander Calder, Mavi Tüy,1948, (Calder Vakfı, New York, ABD) 11. Victor Vasarely, Yapoura, 1954 (Özel Koleksiyon, Londra, İngiltere) 388