T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ D E R G İ S İ ISSN 0377-9777 RESAMENS YAYIN ORGANI CİLT 6 0 6 0 V O L U M S A Y I 1 1 N U M B E R YIL 2003 2 0 03 Y E A R TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY
T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Yıl: 2003 C ilt: 60 N o : 1 ISSN 0377-9777 TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY Year: 2003 Vol: 60 N o: 1
TÜRK HİJYEN V E DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Sahibi : Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı adına Başkan Doç Dr Turan ASLAN YAYIN KURULU Uzm.Dr.Efsun AKBAŞ (Yayın Kurulu Başkanı) Dr.Demet KURTOĞLU (Yayın Kurulu Başkan Yrd.) Zir.Yük.Müh.Dr.Fügen DURLU-ÖZKAYA (Yayın Kurulu Sekreteri) Uzm.Dr.Tülay YALÇINKAYA (Üye) Uzm.Dr.Süreyya BARUN (Üye) Kim.Müh.Bil.Uzm.Canan YEŞİLYURT (Üye) Kim.Yük.Müh.Dr.Meral YENİOVA (Üye) Uzm.Dr.Mesude YILMAZ (Üye) Bio.Bil.Uzm.İsmail KUTLU (Üye) Teknik Yönetmen : Nevzat IŞIK İngilizce Düzeltmen: Dr.Alper AKÇALI Bilgisayar Dizgi : Murat DUMAN REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI Yayın ve Dokümantasyon Müdürlüğü Ankara -TÜRKİYE Senede üç defa çıkar The bulletin is issued three times a year
TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Yazı İnceleme Kurulu TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY Editorial Board AKGÜN Yurdanur Prof.Dr. Osmangazi Ü.T.F., Mikrobiyoloji AD AKIN Levent Prof.Dr. H.Ü.T.F. Halk Sağlığı AD AKOVA Murat Prof.Dr. H.Ü.T.F. Enfeksiyon Hast. Ünitesi AKTAŞ Firdevs Prof.Dr. G.Ü.T.F Enf. Hast. Ve Kli. Mik. ALAEDDİNOĞLU Gürdal Prof.Dr. ODTÜ Biyoloji ALTINSAAT Çiğdem Doç.Dr. A.Ü.V.F. Fizyoloji AD ALTINTAŞ Kürşat Prof.Dr. A.Ü.T.F. Parazitoloji AD ASLIM Belma Doç.Dr. G.Ü. Fen-Edeb. Fak. Biyoloji Böl. AYDIN Nejat Prof.Dr. A.Ü.V.F. Mikrobiyoloji AD AYHAN Kamuran Prof.Dr. A.Ü.Z.F. Gıda Müh. Böl. AYLAN Orhan Vet.Hek.Dr. Etlik Veteriner Araştırma Müdürlüğü BALIK İsmail Prof.Dr. A.Ü.T.F. Enfeksiyon Hast. AD BALK Mevhibe Uzm.Dr. Yüksek İhtisas Hast. BAŞUSTAOĞLU Ahmet Prof.Dr. G.A.T.A. Mikrobiyoloji AD BERKEM Rukiye Uzm.Dr. S.B.Ank.Eğ.ve Arş.Hast.Mik. ve Kl.Mik. BOZKURT Atilla Prof.Dr. H.Ü.T.F. Farmakaloji AD BUMİN M.Ali Prof.Dr. G.Ü.T.F. Halk Sağlığı AD BURGU İbrahim Prof.Dr. A.Ü.V.F. Viroloji AD CENGİZ Tevfik Prof.Dr. A.Ü.T.F. Mik. ve Kli. Mik.AD ÇETİNKAYA Salih Uzm.Dr. R. S. H. M. B, Serum Çiftliği ÇEVİK Cemal Prof.Dr. G.Ü.T.F. Biyokimya AD ÇOKSÖYLER Nafi Prof.Dr. Van Yüzüncüyıl Üniv., Gıda Müh.Böl. ÇOLAK Ercüment Doç.Dr. A.Ü. Fen Fak. Biyoloji Böl. ÇOLAK Reyhan Y.Doç.Dr. A.Ü. Fen Fak. Biyoloji Böl. ÇÖPLÜ Nilay Uzm.Dr R. S. H. M. B, Salgın Hast. Arş. Md. DOKUZOĞUZ Başak Dr. Ankara Numune Hast.Enf.Hast.ve Kli.Mik.Şefi DÜNDAR Mengi Dr. Etlik Veteriner Araştırma Müdürlüğü ERKMEN Osman Doç.Dr. Gaziantep Ü.M.F. Gıda Müh.Böl. ERGÜVEN Sibel Prof.Dr. H.Ü.T.F. Mikrobiyoloji AD ESEN Nuran Y.Doç.Dr. 9 Eylül Ü.T.F. Mikrobiyoloji AD GÜRKAN Saime İsmet Doç.Dr. Ege Ün.M.F. Biyomüh. Böl. GÜRSEL Asuman Prof.Dr. A.Ü.Z.F., Süt Tekn.Böl. HALKMAN Kadir Prof.Dr. A.Ü.Z.F. Gıda Müh.Böl. İMİR Turgut Prof.Dr. G.Ü.T.F. İmmünoloji AD KARABIÇAK Nilgün Uzm.Dr. R. S. H. M. B.,Salgın Hast. Arş.Md. KARAKOÇ Esra Uzm.Dr. S.B. Ankara Eğ.ve Araş.Hast.Kl.Mik. KART Ahmet Prof.Dr. H.Ü.T.F. Tıbbi Biyoloji AD KAYA Sezai Prof.Dr. A.Ü.V.F. Farmakoloji ve Toksikoloji AD KILIÇ Banu Doç.Dr. Çukurova Ü.Tıp. F.Balcalı Has. KILIÇ Selçuk Uzm.Dr. R. S. H. M. B., Salgın Hast. Arş.Md. KOCAGÖZ Tanıl Doç.Dr. H.Ü.T.F. Mikrobiyoloji AD KORUKOĞLU Gülay Uzm.Dr. R. S. H. M. B., Viroloji LEVENT Belkıs Uzm.Dr. R. S. H. M. B.,Salgın Hast. Arş.Md. MELLİ Mehmet Prof.Dr. A.Ü.T.F. Farmakaloji AD ÖZCEBE Hilal Doç.Dr. H.Ü.T.F. Halk Sağlığı AD ÖZER Nazmi Prof.Dr. H.Ü.T.F. Biyokimya AD ÖZKAYA Etem Uzm.Dr. R. S. H. M. B., Viroloji Lab. Şefliği ÖZSAN Murat Prof.Dr. A.Ü.T.F. Mikrobiyoloji AD ÖZSOY Metin Uzm.Dr. R. S. H. M. B., Viroloji Lab. Şefliği ÖZTEK Zafer Prof.Dr. H.Ü.T.F. Halk Sağlığı AD PEKCAN Gülden Prof.Dr. H.Ü. Beslenme ve Diyetetik Bölümü PİYAL Birgül Doç.Dr. A.Ü. Sağlık Eğitim Fak. ROTA Seyyal Prof.Dr. G.Ü.T.F. Mikrobiyoloji AD SARIMEHMETOĞLU Belgin Doç.Dr. A.Ü.V.F. Besin Hij. ve Tekn. AD SAYDAM Gül Sevim Dr. T.Yüksek İhtisas Arş.ve Eğt.Hast.Biyokimya Şefi SULU Nesrin Prof.Dr. A.Ü.V.F. Fizyoloji AD ŞAHİN İzzet Prof.Dr. Erciyes Üniv. T.F. Parazitoloji AD ŞENER Burçin Doç.Dr. H.Ü.T.F. Mik. ve Kli. Mik. AD. TANYÜKSEL Mehmet Doç. Dr. GATA Mikrobiyoloji AD TEMİZ Ayhan Prof.Dr. H.Ü. Müh. Fak. Gıda Müh. Böl. TUNAİL Nezihe Prof.Dr. A.Ü.Z.F., Gıda Müh.Böl. TUNCER Meral Prof.Dr. H.Ü.T.F. Farmakaloji AD TUNÇKANAT Ferda Prof.Dr. H.Ü.T.F. Mik. ve Kli. Mik. AD. TÜMBAY Emel Prof.Dr. Ege Ü.T.F. Mik. ve Kli. Mik. AD. ULUTAN Fatma Prof.Dr. G.Ü.T.F.Enfeksiyon Hast. AD USTAÇELEBİ Şemsettin Prof.Dr. H.Ü.T.F. Viroloji AD ÜNAL Nilay Uzm.Dr. Ankara Şap Enstitüsü Müdürlüğü VAHAPOĞLU Haluk Prof.Dr. Kocaeli Üniv.T.F.Enfeksiyon Hast. AD YARSAN Ender Doç.Dr. A.Ü.V.F.Farmakoloji AD YILMAZ Işık Mik.Uzm. R. S. H. M. B., Gıda ve Bes.Arş.Md. YÜCEL Doğan Doç.Dr. Ankara Hast. Biyokimya Lab. * Yazı İnceleme Kurulu listesi, son bir yıl içinde yazı gönderilen danışmanların adlarını içermektedir.
T Ü R K H İ J Y E N V E D E N E Y S E L B İ Y O L O J İ D E R G İ S İ Y A Z I M K U R A L L A R I 1. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi Başkanlığı yayın organıdır. 2. Dergide mikrobiyoloji, farmakoloji, toksikoloji, biyokimya, gıda güvenliği, çevre sağlığı ve halk sağlığı ile ilgili alanlardaki özgün araştırma, olgu sunumu ve derleme niteliğinde bilimsel yazılar yayımlanır. 3. Derginin dili Türkçe dir. 4. Dergi dört ayda bir çıkar ve üç sayıda bir cilt tamamlanır. 5. Gönderilen yazılar Dergi Yayın Kurulu nca değerlendirildikten sonra ve konu ile ilgili üç Yazı İnceleme Kurulu üyesinden ikisinin olumlu görüşünü aldığında yayımlanmaya hak kazanır. Bu Kurulların, yazının mesajını değiştirmeyen her türlü düzeltme ve kısaltmaları yapma yetkileri vardır. 6. Yazılar daha önce başka bir yerde yayımlanmamış olmalıdır. 7. Dergi de yayımlanan yazıların yayın hakkı Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi ne aittir. Yazarlara telif ücreti ödenmez. Yazıların bilimsel ve hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir. 8. Dergi; Uluslararası Tıbbi Dergi Editörleri Kurulu nun Biyomedikal Dergilere Teslim Edilecek Metinlerde Aranan Ortak Özellikler başlıklı bildirisinde (Br Med J 1988; 296: 401-4) metinlerin yazılma şeklini belirleyen kuralları temel alır ve Madde 9 da verilen bu kurallara uygun olmayan metinler değerlendirmeye kabul edilmez. 9. Metinler; A4 kağıtların yalnız bir yüzüne, tamamı iki satır aralıkla, 12 pt, Arial veya Times New Roman yazı karakteri kullanılarak ve kenarlardan en az 3 er cm boşluk bırakılarak, bilgisayarda yazılmalıdır. Araştırma ve olgu sunumu şeklindeki yazılar mutlaka aşağıda belirtilen düzene uygun olmalıdır: Başlık Sayfası: Başlık (Türkçe), Yazarlar, Kurum, Yazışma Adresi şeklinde düzenlenmelidir. Yazar ad ve soyadları açık yazılmalı, kurum(lar) belirtilmeli, yazışmalardan sorumlu yazarın adı ve adresi, telefon, faks ve varsa e-posta adresi ayrıca verilmelidir. Yazı bir bilimsel toplantıda tebliğ edilmişse bu sayfada belirtilmelidir. Özet sayfası: Metin başlıklarıyla birlikte Türkçe ve İngilizce özetleri içermelidir. Özetler 150 kelimeyi aşmamalıdır. Anahtar sözcükler, 3-10 sözcük arasında olmalı ve Index Medicus un Medical Subject Headings de (MeSH) yer alan terimler kullanılmalıdır. Ana Metin: Özgün araştırmalarda sırasıyla Giriş, Gereç ve Yöntem, Bulgular, Tartışma, olgu sunumlarında ise Giriş, Olgu(lar), Tartışma kısımlarını içermelidir. Metin içinde geçen Latince mikroorganizma isimleri ilk kullanımda tam ve açık yazılmalı, italik basılmalarını sağlamak amacıyla altı çizilmeli, daha sonraki kullanımlarında kısaltılarak yazılmalıdır (örn; P s e u d o m o n a s a e r u g i n o s a... P. a e r u g i n o s a..). Yanında birim gösterilmeyen ondan küçük sayılar yazı ile yazılmalı, rakam ile yazılan sayılara takılar kesme işareti ile eklenmelidir (örn; beş olgu..., olguların 36 sı..). Boyama yöntemi Gram büyük harfle yazılmalı, Gram (-) yerine Gram negatif, basil yerine bakteri veya çomak sözcükleri kullanılmalıdır. Antibiyotik isimleri dil bütünlüğü açısından Türkçe okunduğu gibi yazılmalıdır. Derleme yazılarda özet ve anahtar kelimelere gerek yoktur. Kaynak sayısı 40 ı aşmamalıdır. Olgu sunumlarında kaynak sayısı sınırlı tutulmalı, giriş ve tartışma kısımları kısa ve öz olmalıdır. Metinde yalnız standart kısaltmalar (MIC, MBC, DNA, RNA, CDC, WHO, cfu, mm, iv., ml., gibi..) kullanılmalıdır. Başlık ve özette kısaltma yapılmamalıdır. Yazılar bir zorunluluk olmadıkça -mişli geçmiş zaman edilgen kip ile yazılmalıdır. Kaynaklar: Kaynaklar geçiş sırasına göre numaralandırılmalı ve numaralar parantez içinde cümle sonlarında verilmelidir. Metinde yazar adı k u l l a n ı l ı y o r s a kaynak numarası parantez içinde yazar adının yanına yazılmalıdır. Özetlerin kaynak olarak kullanılmasından kaçınılmalıdır. Kaynakların yazılışında aşağıdaki örneklere uyulmalıdır. Kaynak bir dergi ise; I-Standart Dergi Makalesi: Altı veya daha az yazar varsa hepsi yazılmalıdır; yazar sayısı yedi veya daha çoksa yalnız ilk üçünü yazıp et al. [ve ark.] eklenmelidir. Derginin isim kısaltması Index Medicus a uygun olmalıdır. You CH, Lee KY, Chey RY, Menguy R. Electrogastrographic study of patients with unexplained nausea, bloating and vomiting. Gastroenterology 1980; 79: 311-4. II-Yazarı verilmemiş makale Anonymous. Coffee drinking and cancer of the pancreas [Editorial]. Br Med J 1981; 283: 628. III-Dergi eki Frumin AM, Nussbaum J, Esposito M. Functional asplenia: demonstration of splenic activity by bone marrow scan [Abstract]. Blood 1979; 54 (Suppl 1): 26a. Kaynak bir kitap ise; Eisen HN. Immunology: an introduction to molecular and cellular principles of the immun response. 5th ed. New York: Harper and Row, 1974: 406 Kaynak kitabın bir bölümü ise; Weinstein L, Swartz MN. Pathogenic properties of invading microorganisms. In: Sodeman WA Jr, Sodeman WA, eds. Pathologic physiology: mechanism of disease. Philadelphia: WB Saunders, 1974: 457-72. Tablo, şekil ve grafikler: Her tablo, şekil, grafik ayrı bir sayfaya basılmalıdır. Tablolar yalnızca alt ve üst çizgiler içermeli; gerekmedikce ara sütun çizgileri çizilmemelidir. Tablo başlığı tablo üst çizgisinin üstüne yazılmalı, açıklayıcı bilgiye dipnotta yer verilmeli, uygun simgeler (*,,,..gibi) kullanılmalıdır. Şekil, grafik ve kimyasal formüler Şekil 1:..., şeklinde alt kısımda numaralandırılmalıdır. Fotoğraflar maksimum 127x173mm. boyutlarında, kaliteli, parlak kağıda basılmış olmalı; arkasına yumuşak bir kurşun kalemle makale başlığı ve şekil numarası yazılıp ayrı bir zarf içinde yazıya eklenmelidir. 10.Metinlerin tamamı 3.5 bir diskete kopyalanmış olarak ve basılmış üç nüsha ile bir zarf içinde gönderilmelidir. İlişikte, Yayın Kurulu Başkanlığı na bir üst yazı yazılmalı; metnin tüm yazarlarca okunduğu ve onaylandığı, yazının kabul edilmesi halinde telif hakkının Dergiye devredileceği belirtilmelidir. 11.Yayımlanmış gereçleri yeniden basmak veya deney konusu olan insanların fotoğraflarını kullanmak için alınan izinler, insanlar üzerinde ilaç kullanarak yapılan klinik araştırmalarda ilgili etik kurullarının onayları ve gönüllülerden yazılı bilgilendirme ile olur alındığına dair belgeler birlikte gönderilmelidir. Y A Z A R L A R İ Ç İ N Y A Z I D E Ğ E R L E N D İ R M E L İ S T E S İ Makalenizi göndermeden önce lütfen bu bölümdeki maddeleri inceleyiniz ve eksiklerinizi gideriniz! 1. Eksiksiz doldurulmuş ve bütün yazarlarca imzalanmış telif hakkı devir formu hazırlandı. 2. Makale üç kopya olacak şekilde hazırlandı. 3. Özetler, tablolar, kaynaklar, vb... dahil olmak üzere metnin tamamı çift aralıklı yazıldı. 4. Yazı karakteri 12 pt ya da 3 mm boyutunda Arial veya Times New Roman ile yazıldı. 5. Metin sayfanın yalnız bir yüzüne yazılarak her bir kenardan 3 er cm boşluk bırakıldı. 6. Yazar isimleri açık olarak yazıldı. 7. Her yazarın bağlı bulunduğu Kurum adı, yazar adının yanına numara verilerek başlık sayfasında belirtildi. 8. Yazışmalardan sorumlu yazarın adı, adresi, telefon-faks numaraları ile (varsa) e-posta adresi verildi. 9. Türkçe ve İngilizce başlıklar yazıldı. 10. Türkçe ve İngilizce özetlerin kelime sayısı (<150) kontrol edildi. 11. Türkçe ve İngilizce anahtar kelimeler (MeSH e uygun) verildi. 12. Tüm kısaltmalar gözden geçirildi ve standart olmayan kısaltmalar düzeltildi. 13. Metin içinde geçen orijinal Latince mikroorganizma isimlerinin altları çizildi. 14. Tablolar yazım kurallarına uygun olarak ve her biri ayrı bir sayfada verildi. 15. Kimyasal formüller ve grafikler (siyah-beyaz/pattern) yazım kurallarına uygun olarak ve her biri ayrı bir sayfada olacak şekilde hazırlandı. 16. Fotoğraf boyutları maksimum 127x173mm olup arkasına makale başlığı ve şekil numarası yazıldı ve ayrı bir zarfa kondu. 17. Kaynaklar cümle sonlarında parantez içinde verildi. 18. Metin içinde yazar adı kullanılan yerlerde kaynak numarası yazar adının yanına yazıldı. 19. Kaynaklar metin içinde kullanım sırasına göre ardışık sıralandı. 20. Kaynaklar metin sonunda metin içinde verildiği sırada listelendi. 21. Kaynaklar gözden geçirildi ve tüm yazar adları, ifade ve noktalamalar yazım kurallarına uygun hale getirildi. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Yayın ve Dokümantasyon Müdürlüğü 06100 Sıhhiye - ANKARA Tel: (0 312) 433 70 01 Fax: (0 312) 433 70 00 E-posta: thbd @ saglik.gov.tr
İÇİNDEKİLER ARAŞTIRMALAR 1. Selçuk KILIÇ, Cahit BABÜR, Şölen DİNÇER, Gökhan AFACAN, Berrin ESEN Ankara ili mezbahaları çalışanlarında anti-listeria monocytogenes O antikorlarının araştırılması 1-8 2. İsmail ÇELİK, Hanefi ÖZBEK, Yasin TÜLÜCE Bazı bitki büyüme düzenleyicilerin subkronik uygulamasının sıçanlarda hematolojik ve biyokimyasal parametreler üzerine etkileri 9-14 3. Esragül AKINCI, Nihal KARABİBER, Hasan KILIÇ, Mehmet KARAHAN Genişlemiş spektrumlu beta-laktamaz tespitinde E-test ile çift disk sinerji testinin karşılaştırılması ve diskler arası uzaklığın sonuca etkisinin araştırılması 15-18 4. Nuran DELİALİOĞLU, Gönül ASLAN, Candan ÖZTÜRK, Ali KAYA, Gülden ERSÖZ Gıda çalışanlarında gıda kaynaklı hastalık etkenlerinin ve taşıyıcılık durumunun d e ğ e r l e n d i r i l m e s i 19-22 5. Zübeyde CÜCEN, Yurdagül ERDEM, Şöhret GAMBERZADE, Z.Cibali AÇIKGÖZ Hastane ortamındaki lavabo musluklarının ve sıvı-sabun rezervuarlarının mikrobiyal kirliliklerinin araştırılması 23-26 DERLEMELER 6. Sevsen KULAKSIZOĞLU, Özgül GÖZLÜKAYA Üriner sistem taş hastalığının nedenleri 27-32
CONTENTS RESEARCH ARTICLES 1. Selçuk KILIÇ, Cahit BABÜR,Şölen DİNÇER, Gökhan AFACAN, Berrin ESEN Investigation of anti-listeria monocytogenes O antibodies in slaugtherhouse workers in Ankara 1-8 2. İsmail ÇELİK, Hanefi ÖZBEK, Yasin TÜLÜCE Effects of subchronic treatment of some plant growth regulators on haematological and biochemical parameters in rats 9-14 3. Esragül AKINCI, Nihal KARABİBER, Hasan KILIÇ, Mehmet KARAHAN Comparison of E-test and double disk synergy test detection of extended-spectrum beta-lactamase, and investigation of the effect of distance between disks on the results 15-18 4. Nuran DELİALİOĞLU, Gönül ASLAN, Candan ÖZTÜRK, Ali KAYA, Gülden ERSÖZ Evaluation of foodborne pathogens and porter situation on foodhandlers 19-22 5. Zübeyde CÜCEN, Yurdagül ERDEM, Şöhret GAMBERZADE, Z.Cibali AÇIKGÖZ Microbial contamination of faucets and liquid-soap reservoirs in hospital environment 23-26 REVIEWS 6. Sevsen KULAKSIZOĞLU, Özgül GÖZLÜKAYA The etiology of urolithiasis 27-32
ARAŞTIRMA Cilt 60, No 1, S : 1-8 Türk Hij Den Biyol Derg 2003 ANKARA İLİ MEZBAHALARI ÇALIŞANLARINDA ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES "O" ANTİKORLARININ ARAŞTIRILMASI SELÇUK KILIÇ 1 CAHİT BABÜR 1 ŞÖLEN DİNÇER 1 GÖKHAN AFACAN 1 BERRİN ESEN 1 ÖZET Bu çalışma, Ankara ili mezbahalarında çalışan personelde listeriosis seroprevalansını saptamak amacıyla yapılmıştır. Mezbaha çalışanlarından alınan 102 serum örneğinde Listeria monocytogenes "O" antikorlarının varlığı Osebold yöntemiyle araştırılmıştır. 1/100 ve üzerindeki titrasyon basamaklarındaki aglütinasyon varlığı pozitif olarak kabul edilmiştir. 102 serum örneğinden 59 u (57.8%) negatif, 43 (%42.2) serum ise çeşitli dilusyonlarda pozitif olarak değerlendirilmiştir. Seropozitif olguların 31 inde (%72.1) 1/100 titrede, 10 unda (%23.3) 1/200 ve iki serumda (%4.6) 1/400 titrede Listeria monocytogenes antikorları saptanmıştır. Anahtar kelimeler: Listeriosis, mezbaha çalışanları, Osebold yöntemi INVESTIGATION OF ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES "O" ANTIBODIES IN SLAUGTHERHOUSE WORKERS IN ANKARA SUMMARY This study was undertaken to determine the seroprevalence of listeriosis in slaughterhouse workers in Ankara. A totally 102 serum samples taken from slaughterhouse workers were examined for the Listeria monocytogenes "O" antibody by the Osebold Method. The agglutination titer 1/100 and over were accepted as a positive result. Out of 102 sera, 59 (57.8%) were negative for L.monocytogenes antibody and 43 (42.2%) were positive at different titers as follows: 31 (72.1%) with a 1/100 titer; 10 (23.3%) 1/200 titer; and 2 (4.6%) 1/400 titer. Key words: Listeriosis, slaughterhouse workers, Osebold method GİRİŞ L. m o n o c y t o g e n e s insan ve hayvanlarda enfeksiyon oluşturan ve doğada yaygın olarak bulunan bir bakteridir. Toprak, su, sebzeler, süt ve süt ürünleri, mezbaha artıkları, taze ve dondurulmuş kümes hayvanları, kabuklu deniz ürünleri, hayvan yemleri gibi çok farklı kaynaklardan izole edilmiştir (1). Doğada yaygın olarak bulunan bir bakteri olmasına rağmen, listeriosis insanlarda genellikle sporadik olgular olarak karşımıza çıkmaktadır (2). L. m o n o c y t o g e n e s in bulaşma yolu tam olarak belirlenememesine rağmen, geçişin fekal-oral yolla olduğu kabul edilmektedir (3). Bakterinin oral yolla alınımını takiben endositoz ile intestinal epitel hücrelerine girmektedir. Bakterinin, mononükleer fagositer hücreler içinde yaşama yeteneği, kan yoluyla yayılımını sağlamaktadır. Karaciğer, dalak, kemik iliği gibi organlara yerleşirken, santral sinir sistemine organotropizm göstermektedir (3-5). L.monocytogenes in giriş yerine göre, belirli bir organ hastalığı oluşturabildiği gibi karışık lokalizasyonlu bir enfeksiyon da gelişebilir. İnsanlarda listeriosis; uç yaşlar (<1 ay ve >60 yaş), gebelik ve genellikle immün baskılanmış 1 Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkez Başkanlığı, Salgın Hastalıklar Araştırma Müdürlüğü, Ankara Geliş tarihi: 22.11.2002 Kabul ediliş tarihi: 15.05.2003 Yazışma adresi: Selçuk KILIÇ, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkez Başkanlığı, Salgın Hastalıklar Araştırma Müdürlüğü, Ankara VOL 60, NO 1, 2003 1
KILIÇ, BABÜR, DİNÇER, AFACAN, ESEN. ANKARA İLİ MEZBAHALARI ÇALIŞANLARINDA ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES " O " bireylerde görülmektedir. Gebelikle ilgili ve neonatal listeriosis, olgularının %40-60 ını oluşturmaktadır (1-6). L.monocytogenes enfeksiyon riskinin daha yüksek olduğu veteriner hekimler, mezbaha çalışanları, tarım ve hayvancılıkla uğraşanlarda listeriosis, asemptomatik seyirli veya deri ve gözde lokal enfeksiyon şeklinde görülmektedir (7). Listeriosis te tanı; kan, BOS, eklem sıvısı gibi steril klinik örneklerden ve dokulardan mikroorganizmanın izolasyonu ile konulmaktadır. İzole edilen bakterinin tanımlanması amacıyla, biyokimyasal testlere ek olarak DFA, serolojik yöntemler, Enzyme Immuno Assay (EIA) ve DNA hibridizasyon yöntemi kullanılmaktadır (8,9). Enfeksiyonun seyri esnasında oluşan antikorları saptamak amacıyla aglütinasyon, indirekt hemaglütinasyon, kompleman fiksasyon, indirekt immün floresan antikor tekniği (IFAT), EIA, immünpresipitasyon ve pasif immünohemoliz gibi yöntemler geliştirilmiştir (2,3,4,9). Aglütinasyon testlerinde yüksek titre ( 1/320) saptanması veya serokonversiyonun gösterilmesi akut infeksiyon tanısında anlamlı kabul edilmektedir. Serolojik tanı yöntemleri daha çok epidemiyolojik amaçlı kullanılmaktadır (1,2,9). Listeriolysin O ya karşı gelişen antikorların saptanmasının gıda kaynaklı invaziv olmayan enfeksiyonlar (asemptomatik olgular ve gastroenterit tablosu olanlar) ile invaziv listeriosisin tanısında yararlı olduğu bildirilmiştir (10). Bu çalışmada, Ankara ili çeşitli mezbahalarında çalışan ve risk grubu olarak kabul edilen personelin serumlarında L.monocytogenes "O" antikorlarının Osebold yöntemiyle saptanması amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışma, Mart-Kasım 2000 tarihleri arasında Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı (RSHM) Salgın Hastalıklar Araştırma Müdürlüğü (SHAM) laboratuvarlarında, yapıldı. Çalışma, Ankara il sınırları içinde bulunan, üç ilçe belediyesine bağlı mezbaha, üç özel entegre et tesisi ve Ankara Ticaret Odasına bağlı Et borsası çalışanlarından alınan toplam 102 serum örneği ile yapılmıştır. Çalışma grubunda, 64 hayvan kesicisi, 15 et borsası çalışanı, 10 hayvan bakıcısı, yedi şarküteri reyonunda çalışan personel ve altı veteriner hekim bulunmaktaydı. Çalışanların yaşı, cinsiyeti, mesleği, çalıştığı süre ve hayvanlarla teması sorgulanarak formlara kaydedilmiştir. Serum örnekleri çalışma yapılana kadar 20 C de saklanmıştır. Çalışmada kullanılan test antijenleri, SHAM laboratuvarlarında hazırlanmış ve test Osebold tarafından tanımlandığı şekilde üç aşamada gerçekleştirilmiştir (11). I. Osebold yöntemiyle Staphylococcus aureus suşundan tüm hücre antijenleri hazırlanmıştır. A. Muller Hinton Buyyonda (MHB) üretilen S. a u r e u s suşu (ATCC 29213), buatlarda çoğaltıldıktan sonra, %0.85 lik serum fizyolojik (SF) içinde toplandı ve 100 C de 1 saat tutularak inaktive edildi. B. Sterilite ve saflık kontrolleri yapıdıktan sonra, hazırlanan bakteri süspansiyonu, üç kez SF ile santrifüj edildi. C. Sedimente fosfat tampon solusyonu eklenerek, spektrofotometrede 430 nm dalga boyunda %50-53 transmisyon (McFarland No 10 eşdeğeri) verecek şekilde yoğunluğu ayarlandı. D. Koruyucu olarak mertiyolat (1/10000 konsantrasyonda) eklenerek stok antijen hazırlandı. Testte stok antijen SF ile 1/20 oranında dilüe edilerek kullanıldı. II. L.monocytogenes 1/2a, 1/2b, 3c, 4ab, 4c ve 4d suşlarından ayrı ayrı antijenler hazırlayarak, bu antijenlerin birleştirilmesiyle ortak antijen havuzu elde edildi. A. Triptaz fosfat buyyonu bulunan tüplerde üretilen L. m o n o c y t o g e n e s standart suşları buatlarda çoğaltıldıktan sonra, SF içinde toplandı ve 100 C de 1 saat tutularak inaktive edildi. B. Hazırlanan bakteri süspansiyonları, üsteki kısım berrak oluncaya kadar üç kez santrifüj edildi. Sedimente fosfat tampon solüsyonu eklenerek, spektrofotometrede 430 nm dalga boyunda %50-53 transmisyon ( McFarland No 10 eşdeğeri) verecek şekilde ayarlandı. C. Her bir suş için hazırlanan stok karışımlara 1:100 oranında sulandırılmış tripsin (1/250 tripsin, Difco) eklendi ve yukarıda olduğu gibi 2 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ
KILIÇ, BABÜR, DİNÇER, AFACAN, ESEN. ANKARA İLİ MEZBAHALARI ÇALIŞANLARINDA ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES " O " spektrofotometrede tekrar ayarlandı. D. Ayrı ayrı hazırlanmış antijenler; eşit miktarlarda 10 ml miktarlarda birleştirildi ve koruyucu olarak mertiyolat eklendi. Stok antijen testte SF ile1/20 oranında dilüe edilerek kullanıldı. III. Son aşamada; serum örneklerinin S. a u r e u s antijeniyle absorsiyonunu takiben L. m o n o c y t o - genes antijeniyle aglütinasyon testi yapıldı. A. S.aureus antijenleriyle çapraz reaksiyonların önlenmesi için; inaktive edilmemiş 200 µl hasta serumununa, 2300 µl S.aureus çalışma antijeni eklendi (1:12.5 dilüsyon). 50 C de, 4 saat su banyosundaki inkübasyonu takiben, buzdolabında (+ 4 C) bir gece bekletildi. B. Absorbsiyon işlemini takiben, serumdaki anti-s.aureus antikorlarının çöktürmek için 10 dk santrifuj (3000 rpm) edildi. Üstteki süpernatanttan alınan 200 µl örnekten, 1/25-1/200 olacak şekilde dilüsyonlar hazırlandı. C. Tüplere 200 µl L.monocytogenes antijeni eklenerek (son dilüsyon oranları 1/50-1/400) 50 C de 4 saat su banyosundaki inkübasyonu takiben, + 4 C de bir gece bekletildi. Değerlendirme: Üstteki sıvının berraklığı ve tüpün dibinde oluşan çöküntü negatiften 4 pozitife kadar derecelendirildi. 1/100 ve üzerindeki titrelerde, en az 2 pozitif sonuç veren aglütinasyon pozitif olarak kabul edildi. BULGULAR Ankara ili sınırlarında yer alan altı hayvan kesim yeri ve et borsasında çalışan, 17-60 yaşları arasında (ortalama 34.2 yaş), 99 erkek ve üç kadın olmak üzere toplam 102 kişi çalışmaya alınmıştır. Çalışma grubunun mesleklere göre dağılımı Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1: Çalışma grubunun mesleklere göre dağılımı Meslek Grubu Sayı % Hayvan kesicisi 64 62.7 Et toptancısı 15 14.7 Hayvan bakıcısı 10 9.8 Şarküteri reyonu çalışanı 7 6.9 Veteriner hekim 6 5.9 Toplam 102 100.0 102 kişiden alınan serum örneğinin 43 ünde (% 42.2), 1/100 ve üzerindeki titrelerde anti- L. m o n o c y t o g e n e s "O" antikorları saptanmıştır. Seropozitif olguların 31 inde (%72.1) 1/100 titrede, 10 unda (%23.3) 1/200 ve iki örnekte (%4.6) 1/400 titrede L. m o n o c y t o g e n e s " O " antikorları saptanmıştır. Seronegatif olarak değerlendirilen toplam 59 örneğin 26 sında 1/50 titrede aglütinasyon saptanmıştır. Çalışma grubundaki altı veteriner hekimin serum örneklerinde anti-l. m o n o c y t o g e n e s "O" antikorları saptanmamıştır. Çalışma grubunda anti- L. m o n o c y t o g e n e s "O" antikor pozitifliği ve titrelerin dağılımı Şekil 1 de gösterilmiştir. 35 30 25 20 Sayı 15 10 5 0 26 1/50 (negatif) Şekil 1: Anti-L.monocytogenes "O" antikor titrelerinin dağılımı Örneklerin alındığı yerler ve aglütinasyon titreleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2: Örnek alım yerlerine göre anti-l.monocyto - genes "O" antikor titrelerinin dağılımı ÖRNEK ALINAN YER Aglütinasyon titreleri ÖRNEK Negatif Pozitif ( 1/100) SAYISI 1:50 1:100 1:200 1:400 Sincan Et Balık Kombinası 26 9 9 5 - Çubuk Et kombinası 25 8 9 2 - Ankara Ticaret Odası Et Borsası 15 2 5 - - Akyurt Et Kombinası 11 1 2 1 2 Beğendik Et Ürünleri* 11 3 4 1 - Mısırlıdağ Et Kombinası 8 2 2 1 - Sultan Sucuk 6 1 - - - TOPLAM 102 26 31 10 2 * Beğendik Ankara Çiftlik Et Ürünleri Deposu ve şarküteri reyonu çalışanları 31 Aglütinasyon 10 1/100 1/200 1/400 (pozitif) Titreleri 2 VOL 60, NO 1, 2003 3
KILIÇ, BABÜR, DİNÇER, AFACAN, ESEN. ANKARA İLİ MEZBAHALARI ÇALIŞANLARINDA ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES " O " TARTIŞMA Listeriosis ilk kez hayvanlarda tanımlanmasına ve çiftlik hayvanlarında silaj beslenme ile enfeksiyon arasındaki ilişki bilinmesine rağmen, insanlarda 1980 li yıllarda gıda kaynaklı salgınlar nedeniyle önem kazanmıştır (12). İnsanlarda listeriosisin insidansı düşük olsa da enfeksiyonun yüksek mortalitesi nedeniyle önemini korumaktadır. Mezbaha çalışanları, veterinerler ve çiftçilerde direkt temasa bağlı olarak enfeksiyon gelişebilir (2,3,13,14). L.monocytogenes in fekal taşıyıcılığı ile ilgili yapılan çalışmaların sonuçları oldukça değişkenlik göstermektedir. Sağlıklı bireylerde fekal taşıyıcılık oranının %1-5 arasında olduğu bulunmuştur (15). Sebze yetiştirenler, hayvancılıkla uğraşanlarda, mezbaha çalışanları ve veteriner hekimler gibi risk grubunda daha yüksek taşıyıcılık oranının saptandığı bildirilmiştir (14-17). Kümes hayvanları üretim yerlerinde çalışanlarda taşıyıcılık oranı %29 ve tavukların pişirilmeden önce %50 inden fazlasının bakteri ile kontamine olduğu bulunmuştur (18). L.monocytogenes ile çalışan mikrobiyoloji laboratuvar personelinde fekal taşıyıcılık oranını %77 olarak bildirilmiştir (14).Taşıyıcılık oranının veya bakteriyle sürekli temasın fazla olmasına rağmen enfeksiyonun atak hızı oldukça düşüktür (2,3,14). Kesim hayvanlarının barsak içeriklerinde L.monocytogenes bulunduğundan besin maddelerinin kontaminasyonu yüksek oranda görülmektedir. Sığır, koyun, kümes hayvanları ve kuşlardan elde edilen et ve et ürünlerine bakteri kolayca geçebilmekte, gıda endüstri çalışanlarında belirtisiz enfeksiyonlara neden olmaktadır (19,20). L. m o n o c y t o g e n e s, ısıya dayanıklı O (somatik) ve ısıya duyarlı H (flajeller) antijenlerine göre 13 serotipe ayrılmıştır. Serovar 1/2a, 1/2b ve 4b, insanlardaki izolatların %92 ini oluşturmaktadır. İnsanlarda en fazla görülen serovar 4b iken, hayvanlarda 1/2a daha fazla saptanmaktadır. İnsanlarda görülen listerosis salgınlarının büyük bir bölümü serovar 4b ile meydana gelmiştir (9,19,21,22). L. m o n o c y t o g e n e s e karşı gelişen antikorlarının saptanması her zaman enfeksiyonun tanısı için yeterli olmayabilir. Sağlıklı bireylerde gastrointestinal sistem (GİS) florasında bulunan bakteriye karşı düşük titrede antikor yanıtı oluşabilir (22,23). L.monocytogenes ile bazı Gram pozitif ve Gram negatif bakteriler (S t a p h y l o c o c c u s aureus, Enterococcus faecalis, Actinomyces pyogenes, Bacillus subtilis, E.coli K8 gibi) arasında antijenik benzerliklerin varlığı aglütinasyon testlerinde yanılgılara neden olabilmektedir (1,22-24). Kültürle tanımlanmış bazı olguların serumlarında antikor saptanamayabilir (25). Enfeksiyonun sık görüldüğü yeni doğan ve geriatrik grupta antikor yanıtı yeterli olmayabilir. Ayrıca, listeriosisli olguların bir bölümünde özgül IgG antikorlarının oluşmadığı da saptanmıştır (9,22,23,25). L.monocytogenes "O" antikorlarının saptanmasında kullanılan Osebold yönteminde, serum örnekleri L.monocytogenes ile en önemli antijenik yapı benzerliği olan S. a u r e u s un tüm hücre antijenleriyle muamele edilerek, S. a u r e u s a karşı hasta serumlarında var olan antikorlar uzaklaştırılmaktadır. Ayrıca, L. m o n o c y t o g e n e s antijeninin hazırlanmasında tripsin enzimiyle işlem yapılmasının çapraz reaksiyonları azalttığı da gösterilmiştir. Hem tripsinleme ile antijen hazırlanması hem de S.aureus antijeniyle absorbsiyon yapılması aglütinasyon testinin duyarlılığını artırmaktadır (11,26,27). Listeriosis tanısında kullanılan Osebold yöntemi dışındaki aglütinasyon testlerinden elde edilen sonuçların değerlendirilmesinde pozitif titre konusunda farklı görüşler vardır. Listeriosis için, Larsen (28) 1/100 ün üstünü ve bazı araştırıcılar ise 1/200 ün üzerindeki titreleri özgül olarak kabul etmektedirler (1,29). Diğer bir grup araştırıcı ise, ancak 1/320 ve üzerindeki titrelerin enfeksiyonun tanısında anlamlı olduğunu kabul etmektedirler (1,2,29). Osebold yönteminde çapraz reaksiyonların önlenmesiyle elde edilen aglütinasyon sonuçlarının, serovar antijenlerinin tek tek kullanıldığı aglütinasyon testlerine göre daha anlamlı olduğu bildirilmektedir. Bu yöntem ile çapraz reaksiyonların önlenmesi nedeniyle 1/100 ve üzerindeki titreler pozitif olarak kabul edilmektedir (23,24,27). 4 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ
KILIÇ, BABÜR, DİNÇER, AFACAN, ESEN. ANKARA İLİ MEZBAHALARI ÇALIŞANLARINDA ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES " O " Bu çalışmada 102 serum örneğinin 43 ünde (%42.2), 1/100 titrelerde anti-l.monocytogenes "O" antikorları saptanmıştır. Seropozitif olguların aglütinasyon titreleri incelendiğinde; 31 inde (%72.1) 1/100, 10 unda (%23.3) 1/200 ve iki örnekte (%4.6) 1/400 titrede L.monocytogenes "O" antikorlarıyla aglütinasyon gözlenmiştir. Bu çalışmada, tek serum örneği ile çalışıldığı için, aktif enfeksiyon açısından titre artışı değerlendirilememiştir. Listeriosis, ülkemizde ilk defa Özcebe tarafından 1945 yılında koyunlarda tanımlanmıştır (30). Sonraki yıllarda listeriosisle ilgili çalışmalar habituel abortus ile bakteri arasındaki ilişki üzerinde yoğunlaşmıştır. Ülkemizde yapılan çalışmaları iki bölümde incelemek mümkündür. Birinci bölümde genel popülasyonda anti-l.monocytogenes "O" antikorlarının araştırıldığı çalışmalar yer almaktadır. İkinci grupta ise; obstetrik sorunları olan hastalar ve yeni doğanlarda yapılan çalışmaları kapsamaktadır. Ekmen (31), laboratuvara gelen serum örneklerinde ve obstetrik sorunları olan hastalarda yaptığı bir çalışmada, L.monocytogenes "O" antikorlarını %51 olarak bulmuştur. Her bir serovarın (tip I, III, IVa ve IVb) ayrı ayrı çalışıldığı bu araştırmada, çapraz reaksiyonlar nedeniyle 1/50-1/200 arasındaki antikor titreleri negatif olarak değerlendirildiğinde, sadece üç olgu pozitif olarak bulunmuştur. Fakat 1/200 e kadar antikor saptanan olgular içerisinde listeriosis olgularının da bulunabileceği araştırıcı tarafından belirtilmiştir. Cengiz ve ark. (32), Larsen-Jones tekniği ile asemptomatik 300 olgunun serum örneklerinde; 1/160 titrede %17.3 oranında, 1/320 titrelerde %2 oranında aglütinasyon saptadıklarını bildirmişlerdir. Her bir serovarın (tip I, III, IVa ve IVb) ayrı ayrı çalışıldığı bu araştırmada, 1/320 ve üzerindeki titreler pozitif olarak kabul edilmiştir. Cengiz ve ark. (33), obstetrik sorunları olan 6156 hastanın serumlarında L. m o n o c y t o g e n e s antikorları araştırdıkları bir diğer çalışmada; >1/320 titrede aglütinasyon oranlarını tip I %15, tip III %10, tip IVa %7.15 ve tip IVb içinde %12.65 olarak bulmuşlardır. Abortus ve ölü doğum anamnezi olan hasta grubunda ve yeni doğanlarda yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlar farklılık göstermektedir. Büke (34), L.monocytogenes "O" aglütininlerini sağlıklı doğum yapmış kadınlarda %15 oranında bulmasına karşın, habituel abortus yapanlarda %58.8, ölü doğum yapanlarda %50 ve prematüre doğum yapanlarda ise %23.3 oranında saptamıştır. Dalkılıç (35), sağlıklı doğum yapmış kadınlarda %8, normal doğan bebeklerin kordon serumlarında %3, habituel abortus ve prematüre doğum yapan anne serumlarında %32 ve prematüre bebeklerin kordon serumlarında ise %21.5 oranında pozitiflik bulmuştur. Cengiz ve ark.(36), düşük, ölü doğum, erken doğum ve prematürite sorunu olan 240 kadın ve normal doğum yapmış 160 kadının serum örneklerinde L. m o n o c y t o g e n e s "O" aglütininlerini araştırmışlardır. 1/320 ve üzeri titrelerin pozitif olarak kabul edildiği bu çalışmada araştırıcılar, obstetrik sorunları olan grupta % 14.5 ve normal doğum yapan kadınlarda %1.25 oranında seropozitiflik saptamışlardır. İki çalışma grubu arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Sivas ta Poyraz ve ark. (37), obstetrik sorunları olan hastalarda 1/320 titrelerde, hasta grubunda %10 ve kontrol grubunda %7.1 oranında pozitiflik saptamışlardır. Bu bulgular, obstetrik sorunları olan olguların L. m o n o c y t o - g e n e s "O" aglütininlerinin düzeylerinin sağlıklı bireylere göre daha yüksek olduğunu göstermektedir. Bu çalışmaların verilerini, aglütinasyon testinde herbir serovar antijeniyle ayrı ayrı çalışılmış olması, çapraz reaksiyonların önlemek amacıyla absorbsiyon yapılmaması ve seçilen pozitif titrasyon değerlerindeki farklılık nedeniyle çalışmamızın sonuçlarıyla karşılaştırabilmek mümkün değildir. Yine ülkemizde; çiftçi, hayvancılıkla uğraşanlar, mezbaha işçileri ve veterinerler gibi listeriosis için risk grubunda yapılan çalışmaların sayısı da yeterli değildir. Göz ve ark (38), mezbaha çalışanlarında yaptıkları bir çalışmada, 1/160 titrelerde %36.47 oranında pozitiflik saptamışlardır. VOL 60, NO 1, 2003 5
KILIÇ, BABÜR, DİNÇER, AFACAN, ESEN. ANKARA İLİ MEZBAHALARI ÇALIŞANLARINDA ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES " O " Çalışma ve kontrol grubundaki seropozitiflik oranları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Çalışmamızda %42 olarak bulunan L. m o n o c y t o g e n e s "O" aglütinin oranı, bu araştırıcılar tarafından %36,47 olarak bulunan orana göre yüksektir. Aglütinasyon yöntemleriyle çalışılmasına karşın, çapraz reaksiyonların önlenmesi amacıyla absorbsiyon uygulanmaması nedeniyle verileri karşılaştırmak mümkün değildir. Ülkemizdeki bu çalışmaların verileri; olguların çevresel kaynaklar ve/veya gıda aracılığı ile bakteriyle temas ettiklerini göstermektedir. Temas sonucunda; bakterinin giriş yoluna, enfektif dozuna, antijenik özelliğine, konakta kalış süresi ile konağın immünitesine göre değişik titrelerde antikor oluştuğunu göstermektedir. Ancak bu çalışmaların sonuçları, ülke genelinde epidemiyolojik veri sağlamak için yeterli değildir. Listeriosiste, serolojik testlerin enfeksiyon tanısındaki yeri tartışılmakla birlikte seroprevalans verilerine dayanarak koruyucu önlemlerin alınmasında rolü nedeniyle önemini korumaktadır. Listeriosis ten korunmada özel bir yöntem bulunmamaktadır. Bakterinin doğada ve çeşitli gıda maddelerinde yaygın olarak bulunması korunmada hijyen ve sanitasyon yöntemlerinin önemini artırmaktadır. Mezbaha çalışanlarının mesleki uygulama esnasında etkenle direkt deri-konjoktiva teması veya inhalasyon yoluyla etkenle karşılaşma olasılığın yüksek olması nedeniyle, hayvanların kesim, yüzme ve parçalama işlemleri sırasında eldiven, maske, önlük ve gözlük gibi koruyucu önlemlerin alınması gereklidir. Ayrıca, veteriner hekimlerce kesim hayvanlarının düzenli kontrollerinin yapılması bulaşmanın engellenmesi açısından yararlıdır. Bu çalışmanın verileri ışığında, mezbaha çalışanları gibi listeriosis için risk gruplarında seropozitiflik oranının yüksek bulunması nedeniyle, daha geniş çalışma grupları içeren araştırmalar yapılarak L.monocytogenes enfeksiyonlarının epidemiyolojik özelliklerinin saptanmasının uygun olacağı kanısına varılmıştır. KAYNAKLAR 1. Gray ML, Killinger AH. L.monocytogenes and Listeric Infections. Bacteriol Rev 1966, 30: 309-32. 2. Armstrong D. L.monocytogenes Infections. In: Alfred SE, Philip SB, eds. Bacteriel infections of humans epidemiology and control. 2nd ed. New York: Plenum Publish Co., 1991: 187-93. 3. Lorber B. Listeriosis. Clin Infect Dis 1997; 24: 1-11. 4. Gellin BG, Broome CV. Listeriosis. JAMA 1989; 261: 313-20. 5. Vardepitte J, Ruelens R. Clinical aspects of human listeriosis. İnfeks Derg 1988; 2: 487-96. 6. Goulet V, Marchetti P. Listeriosis in 225 non-pregnant patients in 1992: Clinical aspects and outcome in relation to predisposing conditions. Scand J Infect Dis 1996; 28: 367-74. 7. McLauchlin J, Low JC. Primary cutaneous Listeriosis in adults: an occupational disease of veterinarian and farmer. Vet Rec 1994; 24(31): 615-17. 8. Ralovich B. Detection and epidemiological typing of Listeria strains-diagnostic methods for Listeria infections. Acta Microbiol Hung 1993; 40(1): 3-38. 9. Bille J, Rocourt J, Swaminathan B. Listeria, Erysipelothrix, and Kurthia. In: Murray PR, Baron EJ, Pfaller MA, Tenover F and Yolken R, eds. Manual of Clinical Microbiology. 2000, 7th ed. Amer Soc Microb, Washington DC: Amer Soc Microb, 2000: 346-57. 10. Berche P, Reich KA, Bonnichan M, et al. Detection of anti-listeriolysin O for serodiagnosis of human L.monocytogenes. Lancet 1990; 335: 624-27. 11. Osebold JN, Sawyer MT. Agglutinating antibodies for L.monocytogenes in humans serum. J Bacteriol 1955; 70: 350-1. 12. Jones D. Foodborne Listeriosis. Lancet 1990; 2: 1171. 13. Low JC, Donachie W. A review of L.monocytogenes and Listeriosis. Vet J 1997, 153: 9-29. 6 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ
KILIÇ, BABÜR, DİNÇER, AFACAN, ESEN. ANKARA İLİ MEZBAHALARI ÇALIŞANLARINDA ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES " O " 14. Listeriosis. Review. Lancet 1985; 1: 364. 15. Müller HE. Listeria isolations from faeces of patients with diarrhoeae and from healthy food handlers. İnfeks Derg 1990; 2: 97-100. 16. Schlech WF, Lavigne PM, Bartolussi RA et al. Epidemic Listeriosis-evidence for transmission by Food. N Engl J Med 1983; 308: 203. 17. Schuchart A, Deaver K, Hages PS et al. Gastrointestinal carriage of L.monocytogenes in household contacts of patients with Listeriosis. J Infect Dis 1993; 167: [Letter] 1261-2. 18. Harley R. Listeriosis in serious infection in the newborn. Clin Obstret Gynecol 1983; 10: 75. 19. Blenden DC; Kampelmacher EH, Torres-Anjel MJ. Listeriosis. JAMA 1987; 12: 1546-51. 20. Müller HE. Listeriosis in animals. İnfeks Derg 1988; 2: 505-21. 21. Gellin BG, Broome CV, Bibb WF. The epidemiology of listeriosis in the United States. Am J Epidemiol 1991; 133: 392-401. 22. Bhunia AK. Antibodies to L.monocytogenes. Crit Rev Microbiol 1997; 23(2): 77-107. 23. Osebold JN, Aalund O. Interpretation of serum agglutinating antibodies to L.monocytogenes by immunoglobulin differentiation. J Infect Dis 1968; 118: 139-48. 24. Seeliger HPR, Sulzbacher F. Antigenic relationships between L.monocytogenes and Staphylococcus aureus. Can J Microbiol 1956; 2: 220-31. 25. Schuchart A, Swaminathan B, Broome CV. Epidemiology of human listeriosis. Clin Microbiol Rev 1991; 4: 169-83. 26. Osebold JN, Aalund O, Chrisp C. Chemical and immunocomposition of surface structure of L.monocytogenes. J Bacteriol 1965; 89: 84-6. 27. Welshimer HJ. Staphylococcal antibody production in response to injections with L.monocytogenes. J Bacteriol 1960; 79: 456 28. Larsen SA, Jones WL. Evaluation and standardization of an agglutinating test for human Listeriosis. App J Microbiol 1972; 24: 101-7. 29. Netter E, Anzai H, Gorzyniski EA. Identification of an antigen commento L.monocytogenes and other bacteria. Proc Soc Expt Biol Med 1960; 10: 131. 30. Özcebe I, Doğuer M. Koyunlarda listerialardan ileri gelen encephalomyelitis prulenta. Türk Vet Cem Derg 1946; 7: 7. 31. Ekmen H. Normal kabul edilen şahıslarda ve habituel abortus vak alarında L.monocytogenes "O" aglütininleri. Ank Üniv Tıp Fak Mec 1967; 20(3): 424-49. 32. Cengiz T, Göz M. Listeriosisle ilgili sorunları bulunmayan olguların serumlarında L.monocytogenes "O" aglütininlerinin araştırılması. Türk Hij Den Biyol Derg 1990; 2: 243-50. 33. Cengiz T, Özsan RM. Listeriozisin tanısında L.monocytogenes "O" aglütininlerinin değeri. Ank Üniv Tıp Fak Mec 1980; 33: 55-62. 34. Büke M. Ege Bölgesinde Listeria enfeksiyonlarının obstetrik yönünden değeri. Ege Üniv Tıp Fak Mec 1974; 3: 293-304. 35. Dalkılıç E. Ankara civarında muhtelif kaynaklardan izole edilen L.monocytogenes suşları ve listeriosis üzerine çalışmalar. Doç Tezi, Ankara 1982. 36. Cengiz T, Göz M, Cengiz L. Obstetrikle ilgili sorunu bulunan kadınların serumlarında L.monocytogenes "O" antikorlarının araştırılması. İnfeks Derg 1989; 4: 473-82. 37. Poyraz Ö, Saygı G. Bruselloz ve listeriyoz un düşük, ölü doğum ve erken doğum olgularındaki rollerinin serolojik yöntemlerle araştırılması. İnfeks Derg 1991; 3: 167-70. 38. Göz M, Cengiz T, Kıyan M, Dolapçı Gİ. Kasaplarda L.monocytogenes (O) aglütininlerinin dağılımı. Ank Üniv Tıp Fak Mec 1994; 47: 485-94. VOL 60, NO 1, 2003 7
KILIÇ, BABÜR, DİNÇER, AFACAN, ESEN. ANKARA İLİ MEZBAHALARI ÇALIŞANLARINDA ANTI-LISTERIA MONOCYTOGENES " O " 8 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ
ARAŞTIRMA Cilt 60, No 1, S : 9-14 Türk Hij Den Biyol Derg 2003 BAZI BİTKİ BÜYÜME DÜZENLEYİCİLERİN SUBKRONİK UYGULAMASININ SIÇANLARDA HEMATOLOJİK VE BİYOKİMYASAL PARAMETRELER ÜZERİNE ETKİLERİ * İsmail ÇELİK 1 Hanefi ÖZBEK 1 Yasin TÜLÜCE 1 ÖZET Bazı bitki büyüme düzenleyicilerinin subletal konsantrasyonda sıçanların hematolojik ve biyokimyasal parametreleri üzerine etkileri laboratuar şartlarında araştırıldı. Sekizer adet dişi sıçandan oluşan gruplar deneme boyunca içebildiğince 100 ppm'lik indolasetik asit (IAA), indolbütirikasit (IBA) ve kinetin uygulamasına üç hafta maruz bırakıldı. Sonuçlar, bu bitki büyüme düzenleyicilerinin kanın hematolojik ve biyokimyasal parametreleri üzerine farklı etkilere sahip olduklarını göstermiştir. Sonuçlara göre, IAA alyuvar (KKH), akyuvar (BKH), trombosit (KP) sayısını ve hemoglobin (Hb) miktarını önemli derecede artırmıştır. IBA uygulaması alyuvar, akyuvar ve trombosit sayısını arttırırken, ortalama hücre hacmini (OHH) ve ortalama hücresel hemoglobin (OHHb) düzeyini azaltmıştır. Akyuvar, trombosit ve hücresel hemoglobin konsantrasyonu (HHbK) kinetin uygulaması ile önemli oranda artmıştır. Biyokimyasal özellikler ile ilgili olarak, IAA total protein miktarını önemli derecede arttırırken, trigliserit ve çok düşük dansiteli lipoprotein seviyelerini (VLDL) azaltmıştır. Diğer yandan, IBA uygulaması albümin oranını arttırdı, ancak trigliserit, kolesterol, total bilirubin ve direkt bilirubin seviyelerini azaltmıştır. Kinetin ise biyokimyasal parametreler üzerinde etkisiz bulunmuştur. Sonuç olarak, bu kimyasalların subkronik uygulamalarda etkili oldukları görülmüştür. Anahtar kelimeler: Sıçan, hematolojik ve biyokimyasal içerikler, bitki büyüme düzenleyicileri EFFECTS OF SUBCHRONIC TREATMENT OF SOME PLANT GROWTH REGULATORS ON HAEMATOLOGICAL AND BIOCHEMICAL PARAMETERS IN RATS SUMMARY The effects of some plant growth regulators in sublethal concentration on some haematological and biochemical parameters of rats were investigated under laboratory conditions. Each group containing eight female rats were exposed to indoleacetic acid (IAA), indolebutiric acid (IBA) and kinetin, which are plant growth regulators (PRGs), in 100 ppm, ad libitum during the tests for three weeks. The results showed that these PGRs resulted various effects on the levels of blood values compoared with control rats. IAA treatment increased significantly the levels of red blood corpuscles (RBC), white blood corpuscles (WBC) and platelet (PLT) counts and hemoglobin (Hb) concentration. IBA treatment increased RBC, WBC, and PLT, whereas mean cell volume (MCV) and mean corpuscular hemoglobin (MCH) decreased. The levels of WBC, PLT, and mean corpuscular hemoglobin concentration (MCHC) increased by kinetin treatment. With regards to biochemical parameters, total protein level increased by IAA treatment while triglyceride concentration and very low density lipoprotein (VLDL) decreased. IBA treatment increased significantly the level of albumin whereas triglyceride, cholesterol, total bilirubin and direct bilirubin level decreased. Kinetin did not effect on biochemical parameters. In conclusion, these PGRs are effective on animals at subchronic treatments. Key words: Rat, haematological and biochemical constituent, plant growth regulators * Bu çalışma XVI. Ulusal Biyoloji Kongresinde tebliğ olarak sunulmuştur. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Van-Türkiye 1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Farmakoloji Bölümü, Van-Türkiye Geliş tarihi: 09.01.2002 Kabul ediliş tarihi: 18.04.2002 Yazışma adresi: İsmail ÇELİK, Y.Y.Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fak., Biyoloji Bölümü 65080-VAN E mail: icelik65@yahoo.com Fax: (432) 2251114 Tel: (432) 2251084/1150 VOL 60, NO 1, 2003 9
ÇELİK, ÖZBEK, TÜLÜCE. BAZI BİTKİ BÜYÜME DÜZENLEYİCİLERİN SUBKRONİK UYGULAMASININ SIÇANLARDA HEMATOLOJİK GİRİŞ Doğa üzerine kirleticilerin etkileri 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren bilim adamlarının ilgi alanlarından biri olmuş ve daha sonra bu kirleticilerin insan bitki ve hayvanlar üzerine etkilerinin araştırılması başlamıştır. Bitki gelişmesinde inhibitör veya aktivatör olarak rol oynayan bitki büyüme hormonları zirai kimyasallar olarak da kullanılmaktadır (1). Tarım ürünleri artışı için bir çok kimyasal kullanılmaktadır. Aynı zamanda, bitki büyüme hormonları da yaygın olarak kullanılmaktadır. Diğer yandan, herbivor ve omnivor hayvanların ana besin kaynağı olan bitkilerin doğal hormonlarıdır. Ürün artışına karşılık olarak bu maddelerin kullanım miktarı çok geçmeden böcek öldürücüleri geçebilir boyuttadır (2). Günümüze kadar bitki büyüme hormonlarının böcekler üzerine etkileri araştırılmıştır (3-9), ancak omurgalı hayvanlar üzerine olan etkileri hakkında çok sınırlı çalışmalar vardır (10-11). Literatürde, bitki hormonlarından klorokolin klorür ve gliposinin sıçanların timüs ağırlığı, hematokrit değeri, beyaz kan hücrelerinin hareketi ve hastalıklı dalak hücre oluşumlarına neden oldukları rapor edilmiştir (12). El-Mofty ve ark. (13) giberellik asidin Mısır kara kurbağalarında karaciğer tümörü oluşumunu teşvik ettiğini ve bu tümörlerin de karaciğer hücre kanserinin bir belirtisi olabildiğini bildirmişlerdir. Bir başka çalışmada, giberellik asidin sıçanlarda karaciğer su oranının düşmesine, küçük iltihaplara ve böbreklerde anormal apselere neden olduğu, fakat tümöre sebep olmadığı ileri sürülmüştür (13). Diğer yandan, bitki büyüme hormonlarının farklı böceklerin yumurta verimi, ömür ve doğurganlıkları üzerinde etkili oldukları ortaya konmuştur (15,16). Bir başka çalışmada; bazı bitki büyüme hormonlarının insan ve sığır karbonik anhidraz eritrosit izoenzimleri üzerinde etkili oldukları bildirilmiştir (17). Bunlara ilave olarak, indol asetik asit (IAA) ve kinetinin insan serum enzimleri üzerine in vitro etkili oldukları saptanmıştır. IAA, aspartat amino transferaz (AST) aktivitesini inhibe ederken; amilaz, kreatin fosfokinaz (CPK) ve laktat dehidrojenazı aktive ettiği tespit edilmiştir. Kinetin ise kas kreatin kinaz (CK-MB) aktivitesini inhibe ederken; alanin amino transferaz (ALT) ve AST yi aktive etmiştir (18). Bitki büyüme hormonlarının biyolojik özellikleri ile ilgili olarak yukarıda bahsedilen bilgiler ışığında, bu çalışma, bazı bitki büyüme hormonlarının sıçanların çeşitli biyokimyasal ve hematolojik değerleri üzerine etkilerini ortaya koymayı amaçlamıştır. GEREÇLER VE YÖNTEMLER K i m y a s a l l a r : Bu araştırmada kullanılan kimyasallardan bitki büyüme hormonları teknik saflıkta Sigma Chemical Co. dan (St. Louis, Mo, USA), kitler ise DPC den (Diagnostic Products Corporation, USA) sağlandı. Deney hayvanları: 150-200 gr ağırlıklarındaki dişi sıçanlar (Sprague-Dawley albino) Yüzüncü Yıl Üniversitesi Tıp Fakültesi Neuroscience Laboratuvarı ndan sağlandı. Her grup sekiz sıçandan oluşacak şekilde dört gruba ayrıldı. Hayvanlar Van Yem Fabrikası ndan temin edilen yemlerle yiyebildikleri kadar beslendi. Hayvanlar 20±2 C ve gün ışığı periyodunda tutuldu. Kimyasalların muamelesi: Bu çalışma dişi sıçanlarda gerçekleştirildi. IAA, indol bütirik asit (IBA), ve kinetinin 100 ppm lik tek dozu kullanıldı. Sıçanlar üç hafta boyunca aralıksız olarak içebildikleri kadar bu dozdaki kimyasallara maruz bırakıldı. Kimyasalların 100 miligramı 1 ml 1 N sodyum hidroksit içinde çözüldü, daha sonra musluk suyu ile 1 litreye tamamlandı. Kontrol grubunun suyuna 1 ml 1 N sodyum hidroksit ilave edilerek içirildi. Deneme sonunda, sıçanlara dietil eter solundurularak bayıltıldı ve kan örnekleri alındı. Biyokimyasal ve hematolojik analizleri için kan örnekleri, enjektör kullanılarak kalpten alındı. Biyokimyasal analizler için 3 ml kan santrifüj tüplerine alındı ve +4 C de 3000 rpm de 15 dakika süreyle santrifüj edilerek serumlar elde edildi. Biyo-kimyasal analizler bu serumlarda yapıldı. Hematolojik analizde ise etilendiamin tetra asetik asitli (EDTA) içeren tüplere alınan kanlar kullanıldı. Biyokimyasal ve hematolojik parametrelerin analizi: Biyokimyasal parametrelerden üre, BUN, 10 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ
ÇELİK, ÖZBEK, TÜLÜCE. BAZI BİTKİ BÜYÜME DÜZENLEYİCİLERİN SUBKRONİK UYGULAMASININ SIÇANLARDA HEMATOLOJİK kreatinin, ürik asit, total bilirubin, direkt bilirubin, indirekt bilirubin, total protein, albümin, trigliserit, kolesterol, yüksek dansiteli lipoprotein (HDL) ve çok düşük dansiteli lipoprotein (VLDL) kitler kullanılarak otoanalizörde (BM/HITACHI-911, Japan), hematolojik parametrelerden KKH, BKH, Hb, hematokrit (HCT), OHH, OHHb, HHbK, KP ve lenfosit (LY) hematoloji sayım cihazında (Coulter MAXM, Japan) yapıldı. İstatistik analizi: Bütün parametreler için, ortalamalar ve standart sapmaların değerlendirilmesinde Minitap for Windows istatistik programından faydalanıldı. Kontrol ve muamele grupları arasındaki fark Mann-Whitney U-testi uygulanarak saptandı. Önem derecesi bütün testler için p<0.05 olarak kabul edildi (19). BULGULAR Çalışmanın sonuçları, kontrollerle karşılaştırıldığında IAA, IBA, ve kinetinin sıçanların çeşitli biyokimyasal ve hematolojik parametreleri üzerinde farklı etkilere sahip oldukları belirlendi. Kontrol ve muamele grubu hayvanların hematolojik değerleri Tablo 1 de, serum biyokimyasal değerleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 1. Sıçanların hematolojik parametreleri üzerine bitki büyüme hormonlarının etkileri Hematolojik KONTROL(n=8) IAA (n=8) IBA (n=8) KİNETİN (n=8) Parametreler X± SD X± SD X± SD X± SD RBC (10 6 /mm 3 ) 6.6±1.2 7.9±0.6a 7.3±0.6e 7.3±0.3 WBC (10 3 /mm 3 ) 4.6±0.8 9.5±2.8b 9.4±5f 9.5±3.0j Hb (gr/dl) 12.7±2.1 15.2±1.3c 14.4±0.8 14.2±0.4 HCT (%) 37.9±4.3 42.7±3.4 41.8±3.3 39.3±1.2 MCV (m 3 ) 56.5±2.1 51.5±8.4 53.3±0.4g 54.0±1.6 MCH (pg) 19.2±1.9 19.2±0.8 18.5±0.3h 19.6±0.8 MCHC (%) 33.7±3.2 35.5±0.9 34.9±0.6 36.3±0.8k PLT (10 3 /mm 3 ) 518±191 1065±356d 969±92i 767±184l LY (10 3 /mm 3 ) 5.7±3.2 8.1±2.9 7.3±3.6 6.8±1.7 a: p=0.015, b: p=0.010, c: p=0.005, d: p=0.035, e: p=0.015, f: p=0.010, g: p=0.015, h: p=0.04, i: p=0.03, j: p=0.0022, k: p=0.02, l: p=0.03 Tablo 2. Sıçanların biyokimyasal parametreleri üzerine bitki büyüme hormonlarının etkileri Biyokimyasal KONTROL(n=8) IAA (n=8) IBA (n=8) KİNETİN (n=8) Parametreler X± SD X± SD X± SD X± SD Üre (mg/dl) 51.6±6 60.8±8.5 57.6±7.1 53.8±9.1 BUN (mg/dl) 24.0±6 28.1±4 26.4±3.6 24.0±4.2 Kreatin (mg/dl) 0.37±0.07 0.36±0.08 0.36±0.08 0.40±0.05 Ürik asit (mg/dl) 2.2±0.9 2.8±1 1.9±0.7 1.8±0.5 Total bilirubin (mg/dl) 0.09±0.03 0.09±0.03 0.05±0.004d 0.09±0.02 Direkt bilirubin (mg/dl) 0.05±0.01 0.05±0.01 0.02±0.008e 0.04±0.02 İndirekt bilirubin (mg/dl) 0.04±0.01 0.04±0.o1 0.03±0.006 0.05±0.02 Total protein (mg/dl) 6.7±0.7 7.4±0.3a 6.3±1.1 7.07±0.4 Albumin (g/dl) 3.9±0.4 4.1±0.4 15.3±4.6f 4.06±0.2 Trigliserit (mg/dl) 127.4±69 72.4±17.6b 82.5±35g 88.6±39.3 Kolesterol (mg/dl) 65.6±10.8 65.8±7.7 51.8±6.4h 65.0±7.4 HDL (mg/dl) 49.1±9.6 52.1±7.1 42.8±7.6 52.1±7.4 VLDL (mg/dl) 25.5±14 14.1±3.5c 17.1±6.9 17.6±8.1 a: p=0.04, b: p=0.018, c: p=0.024, d: p=0.0009, e: p=0.027, f: p=0.04, g: p=0.03, h: p=0.02. TARTIŞMA Bitki büyüme hormonlarının bitkiler üzerindeki etkileri açıkça bilindiği için yaygın olarak kullanılmaktadır. Fakat bu kimyasalların hayvanlar üzerindeki etkileri ile ilgili bilgi çok sınırlıdır. Bu yüzden, bu kimyasallar son zamanlarda birçok araştırıcının dikkatini çekmiştir. Çalışmamızda etkileri araştırılan bitki büyüme regülatörlerinden IAA, IBA ve kinetinin yüksek yapılı canlılar üzerindeki toksik veya biyolojik etkileri ile ilgili bilgiler sınırlı olduğu için tercih edilmiştir. Bu çalışmanın sonuçları bitki büyüme hormonlarının çeşitli etkilere sahip olduğunu göstermiştir. Bu görüşümüz, bazı biyokimyasal ve hematolojik değerlerinin artması veya azalması ile desteklenmektedir. Sıçanlar üzerine bu kimyasalların etkileri ile ilgili olarak bugüne kadar çalışma yapılmadığı için, önceki sonuçlarla karşılaştırma imkanı olmamıştır. Araştırmalar göstermiştir ki, bitki büyüme hormonlarının toksik veya biyolojik etkileri çeşitlidir. Yine doz-etki ilişkisi canlı organizmalarda değişiktir. Örneğin, düşük dozdaki kinetin fibroblast hücrelerinin VOL 60, NO 1, 2003 11
ÇELİK, ÖZBEK, TÜLÜCE. BAZI BİTKİ BÜYÜME DÜZENLEYİCİLERİN SUBKRONİK UYGULAMASININ SIÇANLARDA HEMATOLOJİK çekirdek DNA sını azaltırken, daha yüksek dozda kinetin bu hücrelerde köpüklü ve vakuollü sitoplazmaya neden olduğu tespit edilmiştir (20). Bu çalışmada bitki büyüme hormonlarından IAA, IBA ve kinetin biyokimyasal ve hematolojik değerleri değiştirerek etkili olmuştur. Böyle bir etkinin sebebi şu anda kesin bir nedene bağlanamaz, ancak canlının metabolik ve sentez olayları üzerinde etkili olduğu söylenebilir. Bununla birlikte, bitki büyüme hormonları böcek öldürücüler gibi başta karaciğer olmak üzere diğer dokuları etkileyerek böyle bir sonuca neden olmuş olabilir. Diğer yandan; hematolojik parametreler canlının değişen çevre şartları ile ilgilidir. Lökositlerin artışından, kimyasal maddelerin canlının fizyolojik olaylarını değiştirdiğini ve kimyasallara karşı organizmanın tepkisel reaksiyonu olduğu sonucuna varılabilir. Diğer taraftan, lökositlerin sayısındaki artışın nedeni, hayvanlar kimyasalları bir ajan (antijen) madde şeklinde algılayıp fizyolojik reaksiyonu olarak lökositlerin sayısını arttırmış olabilir. Yine kimyasal kaynaklı strese bağlı olarak lökositlerin sayısının artışına neden olmuş olabilir. Çünkü, lökositlerin sayısının stres ile orantılı olarak arttığı literatürlerden anlaşılmaktadır (21). Biyokimyasal parametrelerle ilgili olarak IAA ve IBA; total protein, total kolesterol, total bilirubin, direkt bilirubin, trigliserit VLDL ve albümin düzeylerinde değişiklik meydana getirirken, diğer değerlerin değişmediği gözlendi. IAA ve IBA kan yolu ile başta karaciğer ve diğer dokuları etkilemiş olabilir. Diğer taraftan, kimyasallar hücrelerindeki (özellikle karaciğer) toksik etkileri ile hücre harabiyetine ve dolayısıyla da böyle artış veya azalışa neden olmuş olabilir. Goel ve Gupta (22) ye göre, canlılardaki biyokimyasal parametre değişiklikleri zedelenmiş karaciğer hücreleri ile ilişkilidir. Bizce de bu böyledir. Yaklaşık bir ay bitki büyüme hormonlarından IAA, IBA ve kinetine maruz bırakılan sıçanların hematolojik ve biyokimyasal özelliklerinin çok değişmediği görülmesine rağmen, (bazıları pozitif değişiklik göstererek) öldürücü olmayan dozda bile organizma üzerinde etkilidirler. Sonuç olarak, bazı biyokimyasal ve fizyolojik olayların değiştiği subkronik bazı bitki büyüme regülatörlerinin muamelesinde, hematolojik ve biyokimyasal değerlerdeki değişiklikleri belli bir sebebe bağlamanın oldukça zor olacağı ancak, çeşitli biyokimyasal ve hematolojik parametre ölçümünün böyle kimyasalların biyotoksik etkilerini ortaya koymada yararlı olabileceği kanaatine varıldı. KAYNAKLAR 1. Çelik İ. Bazı pestisit ve bitki büyüme regülatorlerin insan ve sığır eritrosit karbonik anhidraz izoenzimleri üzerine etkileri. Y.Y. Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995: 1-20. 2. Mickel LG. "Plant growth regulators" controlling biological behavior with chemicals. Chem Eng News 1978; 56: 18. 3. Guarra AA. Effect of biological activite substance in the diet on development and reproduction of Heliothis spp. J Econ Entomol 1970; 63: 1518-21. 4. Visscher SN. Plant growth hormones affect grasshopper growth and reproduction. Proc Sch Int Symp on "Insect- Plant Relationship". Wageningen, 1982: 57-62. 5. De Man W, De Loof A, Briers T, Huybrechts, R. Effect of abscisic acid on vitellogenesis in Sarcophaga bullata. Entomol Exp Appl 1991; 29: 259-67. 6. Alanso C. The effect of gibberellic acid upon developmental processes in Drosophila hydlei. Entomol Exp Appl 1971; 14: 73-82. 7. Yeşilada E, Bozcuk AN. Drosopila melanogaster in yumurta verimi üzerine ABA ve kinetinin etkisi. Turkish J Biol 1995; 19: 37-44. 8. Yeşilada E, Bozcuk AN, Bozcuk S, Topçuoğlu F. Absisik asit ve kinetinin Drosopila melanogaster in eşey organı 12 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ
ÇELİK, ÖZBEK, TÜLÜCE. BAZI BİTKİ BÜYÜME DÜZENLEYİCİLERİN SUBKRONİK UYGULAMASININ SIÇANLARDA HEMATOLOJİK ve ergin morfolojisi üzerine etkisi. Turkish J Biol 1996; 20: 171-8. 9. Yeşilada E, Bozcuk AN. Drosopila melanogaster in gelişim dönemleri üzerine ABA ve kinetinin etkisi. Turkish J Biol 1996; 20: 29-35. 10. Özmen M, Topçuoğlu ŞF, Bozcuk S, Bozcuk NA. Effects of abscisic acid and gibberellic acid on sexual differentiation and some physiological parameters of laboratory mice. Turkish J Biol 1995; 19(4): 357-64. 11. Visscher NS. Effects of abscisic acid in animal growth and reproduction. In: Abscisic Acid, FT Addicott, eds. New York: Praeger Sci Pub, 1983; 553-79. 12. Olson LJ, Hinsdill RD. Influence of feeding chlorocholine chloride and glyposine on selected immune parameters in deer mice peromiseus moniculatus. Toxicology 1984; 30: 103-14. 13. El-Mofty MM, Sakr SA. Induction of neoplasms in the Egyptian toad, Bufo regularis by gibberellin A3. Oncology 1988; 45: 61-4. 14 Üstün H, Tecimer T, Özmen M, Topçuoğlu ŞF, Bozcuk NA. Effects of gibberellic acid and benzoprenin on mice. Histopatalogic review. Ank Patol Bült 1992; 9(1): 36-40. 15. Visscher NS. Regulation of grasshopper fecundity, longevity and egg viability by plant growth hormones. Experimentia 1980; 36: 130-1. 16. Visscher, NS. Dietary plant growth hormones affect insect growth and reproduction. Bull Plant Growth Reg Soc Am 1983; 11(4): 4-6. 17. Çelik İ, Türkoğlu V, Çamaş H. In vitro activation human and bovine erythrocyte carbonic anhydrase isozymes by some plant growth regulators. Bio-Science Research Bulletin 1997; 13(2): 99-104. 18. Çelik İ, Kara M. The effects of plant growth regulators on activity of eight serum enzymes in vitro. J Environ Sci Health A 1997; 32: 1755-61. 19. İkiz F, Püskülcü H, Eren Ş. İstatitiğe Giriş. 4. baskı. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 1996: 343-6. 20. Kowiska E. Influence of kinetine (6-furfurylo-amino-purine) on human fibroblast in the cell culture. Folio Morphol 1982; 51(2): 109-18. 21. Srivastava PA, Narain AS. Catfish blood chemistry under environmental stress. Experimentia 1985; 41: 855-7. 22. Goel KA, Gupta K. Haematobiochemical characteristics of Heteropneustes fossilis under the stress of zinc. Indian J Fish 1985; 32(2): 256-60. VOL 60, NO 1, 2003 13