SÜRDÜRÜLEBİLİR GIDA GÜVENİLİRLİĞİ Mehmet BEYKAYA Gıda Kontrol ve Laboratuvarlar Dairesi Başkanı L/O/G/O 1
GİRİŞ Beslenme tüm canlıların yaşayabilmeleri için temel gereksinimlerden birisidir. Havasız yasayabilen mikroorganizmalar bulunabilirken beslenmeden yaşayabilen canlıya rastlanmamıştır. En gelişmiş canlı insan için gıda, salt fizyolojik bir gereksinim olmayıp aynı zamanda sosyal ve psikolojik değerleri de beraberinde taşımaktadır. 2
Gıdaya erişim ve beslenme, insan için temel, vazgeçilmez, evrensel bir haktır. Her insan, gerektiğinde yeterli kalite ve miktarda, ihtiyaçlarını karşılayacak, inanç ve kültürüne uygun, sağlıklı ve güvenilir gıdaya ulaşabilmelidir. Ancak değişik zaman dilimlerinde Dünya da gıdaya erişimde sıkıntılar yaşanmış bu nedenle de açlıkla karşı karşıya kalınmıştır. 3
1996 2000 2008 2011 Dünya Gıda Zirvesi nde herkesin gıdaya erişiminin insanlık hakkı olduğu vurgulanmış, o gün 840 milyon olan dünya aç insan sayısının 2015 yılına kadar en az yarıya indirilmesi hedeflenmişti Gıda Krizi nedeniyle dünyada açlık çeken insan sayısında 75 milyon kişi artış olmuştur Küresel Ekonomik Krizin de etkileriyle dünyada açlık çeken insan sayısı 1 milyar 40 milyon kişiye ulaşmıştır. Afrika nın en fakir ülkelerinden Somali de 3.6, Afrika Boynuzu bölgesindeyse toplamda 12 milyon kişi açlık ve kuraklıkla pençeleşiyor. 4
Gıda Güvenliği İnsanların doğal hakkı olan sağlıklı yaşama ulaşabilmeleri için uygun fiyatta, sağlıklı, yeterli, besleyici ve güvenilir gıdaya erişimin sağlanması Gıda Güvenilirliği Gıdalarda olabilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve her türlü zararların bertaraf edilmesi için alınan tedbirler bütünü Tanımlardan anlaşılacağı gibi Gıda Güvenliği kavramı bir süreçtir ve dolayısı ile sürdürülebilirliği de kapsamaktadır. 5
GIDA GÜVENİLİRLİĞİ YAKLAŞIMI 1 Dünyada son yirmi veya otuz yıl içinde, çoğunluğu hayvansal kökenli olan ve insan sağlığı için ciddi tehditler, tehlikeler, ölümle sonuçlanan gıda kaynaklı sorunlar 2 İlk olarak 1996 da İngiltere de görülen deli dana hastalığı (BSE) ve bunun insanlarda varyantı olan Creutzfeldt-Jakob hastalığı (vcjd) NEDEN 3 1999 yılında Belçika da yem nakil paletlerindeki zehirli ve öldürücü dioksin kalıntısıyla oluşan kroskontaminasyon krizi 4 Kuş gribi olarak ta bilinen H5N1 viral enfeksiyonu ve buna bağlı olarak Uzakdoğu Ülkeleri ve ülkemizde görülen ölümler SONUÇ Tüketici güveninin sarsılması Mevcut düzenlemelerin yetersizliğinin anlaşılması 6
Tüm bu beklenti ve istekler, devlet yönetimlerini gıda güvenliği ile sürdürülebilir tarım ve kırsal kalkınma için birtakım tedbirler almaya ve yasal düzenlemeye gitmeye zorlamıştır. Anayasanın 172.nci maddesi, tüketicinin korunması Devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirleri alır, tüketicilerin kendilerini koruyucu girisimlerini tesvik Devletlerin Temel eder Görevleri Gıda güvenliği ve güvenilirliğinin sağlanması, Sağlığın korunması, Gıda kaynaklı hastalıkların önlenmesi, Çevrenin korunması, 7
Avrupa Birliği nde Avrupa Gıda Yasası olarak adlandırılan 178/2002 sayılı tüzük 2002 yılında yürürlükte Gıda güvenilirliği düzenlemeleri 2005 yılından itibaren uygulamada ABD de özellikle 11 Eylül olaylarından sonra gıda güvenliğini ve gıda güvenilirliğini garanti altına almayı hedefleyen Biyoterörizm Yasası yürürlükte 8
178/2002/EC AVRUPA PARLAMENTOSU VE KONSEY TÜZÜĞÜ İnsan sağlığının ve tüketicilerin en üst düzeyde korunması Adil gıda ürünleri ticareti dahil olmak üzere tüketici çıkarlarının korunması AB içerisinde gıda ürünleri ve yemin serbest dolasımının sağlanması 9
AB DE GIDA GÜVENLİĞİ MEVZUATI 178/2002/EC Tüzüğü Genel Prensipler, Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi, Gıda Güvenliği ile İlgili Usulleri Gıda İşletmecileri Yetkili Otorite 852/2004/EC Tüzüğü Gıdaların Hijyeni GENEL MEVZUAT 882/2004/EC Tüzüğü Yem ve Gıda Yasası, Hayvan Sağlığı ve Hayvan Refahı 853/2004/EC Tüzüğü Hayvansal Kökenli Gıda Ürünlerinin Hijyeni ÖZEL MEVZUAT 854/2004/EC Tüzüğü İnsan Tüketimine Yönelik Hayvansal Kökenli Gıda Ürünlerinin Resmi Kontrollerinin Organizasyonuna 10
ÇIKARILACAK YÖNETMELİKLER Resmi Kontrollere İlişkin Yönetmelik (882/04/EC) Hayvansal Kökenli Ürünlerin Resmi Kontrollerinin Düzenlenmesine İlişkin Özel Kuralları Ortaya Koyan Yönetmelik (854/2004/EC) Genel Hijyen Kurallarını Düzenleyen Yönetmelik (852/04/EC) Onay ve Kayıt İşlemlerini Düzenleyen Yönetmelik (853/04/EC, 854/04/EC) 11
DENETİM SİSTEMİ Uygun sıklıkta ve gıda maddesinin taşıdığı riskle orantılı, Denetim ve kontrollerin sıklığı, AB ne uygun olarak risk esasına göre, Hazırlanan denetim programlarında; 1) Gıda maddelerinin risk durumu, 2) Önceki kontrollerden edinilen bilgi ve deneyimler, 3) Gıda işletmecilerinin uyguladıkları incelemelerin (otokontrol) sonuçları 4) İşletmenin hijyen yönetimi 12
BAKANLIĞIMIZIN GIDA GÜVENİLİRLİĞİ POLİTİKASI Kodeks Alimentarius ve Avrupa Birliği müktesebatı ile uyumlu mevzuat Ülke genelinde Çiftlikten Sofraya Gıda Güvenilirliği anlayışı Etkin ve yeterli gıda denetimi Tüketiciye güvenilir gıda arzının teminini sağlamak 13
Bu politikanın sistematiği içerisinde; KAMU (İlgili Kurum ve Kuruluşlar, Üniversiteler) TOPLUMSAL KONSENSÜS ÜRETİCİ-GIDA SANAYİ TÜKETİCİ SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI 14
GIDA GÜVENİLİRLİĞİNDE KAMU SORUMLULUĞU 15
Gıda Güvenilirliğinin Sağlanmasında... Tek yetkili otorite Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü; uluslararası kuruluslar nezdinde ülke irtibat noktası Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü; gıda ve yem güvenliği, su ürünleri, veterinerlik ve bitki sağlığı alanında yetkili otorite Title 16
GÖREVLER 1 Mevzuat geliştirme 2 Kanuni düzenlemelerin sağlanması 3 4 Mevzuatlar ve kanunlar ölçüsünde denetimler yapma Gıda güvenilirliğinin standarlarını geliştirme faaliyetlerinde bulunma 17
ÜLKEMİZ GIDA MEVZUATININ TARİHÇESİ Belediye Yasası 1930 1942 1952 1980 Umumi Hıfzısıhha Yasası 18
ÜLKEMİZ GIDA MEVZUATININ Gıdaların Üretim, Tüketim ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararname TARİHÇESİ Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu 1995 2004 2010 Gıdaların Üretim, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değistirilerek Kabulü Hakkında Kanun 19
5996 SAYILI KANUN Kapsamlı ve entegre bir yaklaşım TEMEL İLKELER Gıda İşletmecilerine verilen sorumluluk İzlenebilirlik Şeffaflık Risk analizi İhtiyatilik ilkesi 20
İZLENEBİLİRLİK EC 178/2002 ye göre izlenebilirlik gıda, yem ve gıda olarak üretilen hayvan veya gıda veya yeme katılmak amacıyla ürretilen veya katılması beklenen maddeleri üretim, işleme ve dağıtımın tüm aşamalarında izleyebilmek ve takip edebilmek ; Ülkemizde EC 178/2002 ile uyumlu olan 5996 sayılı yasada da izlenebilirlik Üretim, işleme ve dağıtımın tüm aşamaları boyunca bitkisel ürünlerin, gıda ve yemin, gıdanın elde edildiği hayvanın veya bitkinin gıda ve yemde bulunması amaçlanan veya beklenen bir maddenin izinin sürülebilmesi ve takip edilebilmesi olarak tanımlanmıştır Avantajları: Ürünlerin insan sağlığı için bir tehdit ve/veya tehlike oluşturması halinde problemin kaynağını, nedenini ve sorumlularını saptamak ve gerekli önlemleri almak üzere geriye doğru izlenmesini, Tehlike ve/veya tehdit oluşturan ürünleri geri toplamak üzere ileriye doğru izlenmesini, Tehlike analizleri kritik kontrol noktaları (HACCP) planlarının realize edilmesini ve sürdürülebilirliğini sağlar 21
KURUMSAL KAPASİTE 81 İl ve Yetkilendirilmiş İlçe Müdürlüğü/ 4630 Kontrol Görevlisi 41 Gıda Kontrol Laboratuvar Müdürlüğü Bursa Gıda Kontrol ve Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Ulusal Gıda Referans Laboratuvar Müdürlüğü 62 Özel Gıda Kontrol Laboratuvarı 22
MEVCUT DURUM GIDA İŞYERİ SAYISI Gıda üretim yeri : 57.459 Gıda satış ve toplu tüketim yeri : 322.402 Toplam : 379.861 DENETÇİ SAYISI 2002 yılı : 820 2011 yılı : 4635 DENETİM SAYISI 2009 yılı : 350.455 2010 yılı : 376.756 2011 yılı : 285.269 (ilk 9 ay) NUMUNE SAYISI 2009 yılı : 2.250.000 2010 yılı : 2.500.000 2011 yılı : 1.500.000 (ilk 6 ay) 23 23 23
İZLEME VE DENETİM PROGRAMLARI 2011 yılı Gıda Kontrol Planı kapsamında; 80 üründe Denetim Programı, 24 üründe Pestisit Denetim Programı, 8 ürün grubunda Etiket Kontrolü Denetim Programı 1 üründe İzleme Programı 2011 yılı Gıda Denetim Programı kapsamında; 11.961 adet Denetim Programı numunesi, 230 adet İzleme Programı numunesi Etiket Kontrolü Denetim Programı kapsamında; 4.760 adet ürün etiket kontrolü 24 24
GENEL GIDA DENETİM SONUÇLARI GIDA ÜRETİM YERİ GIDA SATIŞ YERİ TOPLU TÜKETİM YERİ TOPLAM YIL Denetim Sayısı İPC Savcılık Denetim Sayısı İPC Savcılık Denetim Sayısı İPC. Savcılık Denetim Sayısı İPC. Savcılık 2009 92718 5498 1162 163382 2289 265 94355 574 155 350455 8361 1582 2010 95920 7494 652 169483 3170 331 111353 771 278 376756 11435 1261 2011 * 60468 4720 140 138921 1889 74 85880 670 38 285269 7279 252 Not:2011 yılına ait veriler ilk 9 aya ait aittir. Veriler sürekli güncellenmektedir. 25
BAKANLIK ÇALIŞMALARI Tohumculuk Kanunu (Kanun No : 5553) Biyogüvenlik Kanunu (Kanun No:5977) İsletmelerin Risk Esasına Dayalı Denetim Sıklıkların Belirlenmesi Prosedürü. Gıda ve Yemlerde Hızlı Uyarı Sistemi (RASFF) Ulusal Gıda Referans Laboratuvarı Ulusal yıllık izleme planları ve ulusal kalıntı izleme planları 8 i yayımlanmış, 24 adet Sektör Hijyen Kılavuzu Gıda Güvenilirliği Bilgi Sistemi (GGBS) 26
Türkiye de Gıda Güvenliği ve Kontrol Sisteminin Yeniden Yapılandırılması ve Güçlendirilmesi (TR04IBAG 02) AB Projesi Türkiye ve Hırvatistan ın Bazı AB Kurumlarına Hazırlanması İle İlgili KatılımÖncesi Program Kapsamında Gıda Güvenlik Sistemlerinin Güçlendirilmesi (EFSA) Projesi Türk Gıda Güvenliği Denetimlerinin, AB Gıda Güvenliği Yönetmelik ve StandartlarıylaUyumlastırılması MATRA Projesi (G2G07/TR/8/15). DG-SANCO Gıda Güvenliği için Daha İyi Eğitim TAIEX Gıda Güvenliği için Bölgesel Eğitim 27
Toplu beslenme yerlerinde gerçekleşen gıda zehirlenmesi vakalarında Sağlık Bakanlığı, Turistik yerlerde bulunan otel, restoran gibi toplu tüketim yerleri ile ilgili olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı, Okul kantinleri ve yatılı okul yemekhaneleri gibi toplu beslenme yerlerinin denetimlerinde Milli Eğitim Bakanlığı, ile işbirliğine de gidilmektedir. 28
DİĞER FAALİYETLER Bakanlığımızca 2009 Yılında Güvenilir Gıda Sağlıklı Yaşam kampanyası düzenlenmiş, toplumda gıda güvenilirliği bilincinin yaygınlaşması ve toplumun değişik katmanlarının katılımı için 14 Şubat 2009 tarihinde ALO GIDA HATTI faaliyete geçirilmiştir. 14.11.2011 tarihine kadar; Başvuru Sayısı 82.896 Sonuçlanan 78.916 İşlemi devam eden 4.003 Uygulanan cezai işlem 13.737 29
GIDA DENETİM SİSTEMİNE YÖNELİK STRATEJİK PLAN ÇALIŞTAYI Gıda Güvenilirliği ile ilgili konularda 2011 ve daha önceki yıllarda yaptığı çalışmaları değerlendirmek 2012 yılı için gıda denetim sistemine ilişkin politikalar ve stratejiler oluşturmak, Gıda sektörüne yönelik sorunları tespit edip bu sorunların çözümüne ilişkin olarak 15 farklı eylem planı hazırlanmıştır. 2012 Yılı Gıda Denetim Sistemine Yönelik Stratejik Planın altyapısı oluşturulmuştur. 30
GIDA GÜVENİLİRLİĞİNDE ÜRETİCİ- GIDA SANAYİ SORUMLULUĞU 31
Gıda Sanayi; tarımsal üretimi isleme, katma değer üretme, istihdam ve ihracat ile ülkeye döviz girişi sağlama gibi önemli işlevleri nedeniyle stratejik bir sektördür. Sistematik bir yaklasım çerçevesinde birincil üretim (Bitkisel, hayvansal ve su ürünlerinin yetistiriciliği) ile ikincil üretim (Gıda ve yem isletmeleri) dahil, satısa sundukları gıda maddelerinin ulusal gıda mevzuatı sartlarına uygunluğundan sorumludur. 32
Üretici Sorumluluğu Gıda gereksinimini karşılamayı sürdürülebilir kılmak Üreticinin-Gıda Sanayinin Temel Yükümlülükleri Güvenilir gıda, Asgari teknik ve hijyenik şartlara uygun işyeri, İzlenebilirlik, Şeffaflık, Resmi kurumlarla işbirliği 33
GIDA GÜVENİLİRLİĞİNDE TÜKETİCİ SORUMLULUĞU 34
Gıda güvenilirligi sisteminde tüketicilerin en önemli rolü; yüksek tüketici bilinci ve hassasiyeti Tüketicilerin gıda denetimi ve kontrolünde aktif rol almalarını temin etmek amacıyla; Alo 174 Gıda Hattı 35
GIDA GÜVENİLİRLİĞİNDE SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ SORUMLULUĞU 36
Gıda güvenilirliğinin sürdürülebilirliğinin sağlanmasında ve tüketici bilincinin arttırılmasında en önemli faktör STK lar Sivil Toplum Kuruluşu, herhangi bir devlet organından bağımsız bir şekilde özel kişilerin girişimiyle kanuni olarak kurulmuş her türlü organizasyon için kullanılan genel bir terim, Bakanlık çalışmaları ile kamuoyu arasında köprü görevi görerek yapılan çalışmaların etkinliğinde önemli bir rol üstlenmekteler 37
PLANLANAN BAKANLIK FAALİYETLERİ GÜLEN ELMA PROJESİ Gıda güvenilirliğinin temini, her türlü gıda maddesinin ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin teknik ve hijyenik şekilde üretim, işleme, muhafaza, depolama, pazarlama ve halkın gereği gibi beslenmesini sağlamak, üretici ve tüketici menfaatleriyle halk sağlığını korumak amacıyla gıda üretim, satış ve toplu tüketim yerlerinin standartlarını iyileştirmesinin teşvik edilmesini sağlamak. 38
GENÇ GIDA DENETÇİLERİ PROJESİ "Her Eve Bir Gıda Denetçisi" sloganıyla yola çıkarak geleceğimiz olan çocuklarımızda Güvenilir Gıda bilincinin arttırılması, Çocuklarımızın gıda tüketim alışkanlıklarının değiştirilerek kalıcı alışkanlıklar kazandırılması, Güvenilir gıda temini ve tüketiminin sağlanması, Toplumsal bilincin oluşturulmasına katkıda bulunulması, Sağlıklı genç nesil ile geleceğimizin teminat altına alınması, Okul kantinleri ve okul çevresindeki gıda üretim ve satış yerlerinde güvenilir/kaliteli gıda maddesi üretim, satış ve tüketiminin temini için okul çocuklarının genç gıda denetçisi olarak eğitilmesidir. 39
İNTERAKTİF MOBİL DENETİM PROJESİ Kontrol Görevlilerinin GGBS sistemini denetimin her aşamasında kullanabileceği, Hızlı ve etkin denetim ve kontrollerini İletişim interaksiyonunu sağlayan Tablet PC lerin tedarik edileceği bir proje İl müdürlüğü ve bakanlık kordinasyonu üst düzeyde çıkararak denetim etkinliğini artırmak 40
SONUÇ Güvenilir gıdaya erişim, toplumun en temel haklarındandır. Güvenilir gıdanın sürdürülebilirliğinin sağlanmasında toplumun bütün katmanları sorumludur. Sorumluluk bilinci içerisinde toplum üzerine düşeni yerine getirmelidir. Bu sorumluluk ötelenemez çünkü sorunların geri dönüşü yine topluma olacaktır. Bu konuda Bakanlığımız üzerine düşen sorumluluğu layıkıyla yerine getirmeye hazırdır. 41
TEŞEKKÜR EDERİM E-Posta: mehmet.beykaya@tarim.gov.tr 42 42