Kendinden banyolu filmlerin densiteleri: Kantitatif bir değerlendirme

ARAŞTIRMA Kendinden banyolu filmlerin densiteleri: Kantitatif bir değerlendirme Esin ALPÖZ *, Pelin GÜNERİ *, Hayal BOYACIOĞLU # SÜ Dişhek Fak Der, 2008;17:115-119 Background: The aim of this study was to evaluate the mean gray values (MGV) of two different self-developing films with those of the conventional films developed using both manual processing (MP) and automatic processing (AP). Methods: Conventional films developed using the automatic processing were considered as the gold standard. A total of 10 conventional films were exposed with an aluminium step wedge that was placed on the center of films. Five of those films were developed with manual processing whereas the other 5 were developed using automatic processing. Two different self developing films were exposed and developed according to the manufacturers recommendations. A scanner was used for digitization of all dental films. The MGV of each step of the aluminium stepwedge was measured. Statistical analysis were performed using analysis of variance and Tukey Tests. Results: Analysis of variance tests showed that the difference between the groups was statistically significant (p<0.05). Further analysis with pairwise comparisons revealed statistically significant variations among MGVs (p=0.000). The regression slopes demonstrated that the densities of the films developed using the MP and AP are statistically significant (p=0.0014). The differences of the densities of Medex films and AP conventional films were found to be statistically significant (p=0.00014) while no statistically significant difference was found between the Ergonom-X self-developing films and the AP films (p=0.9654). Conclusion: Self-developing films are preferred when conventional film processing is not available or in crowded dental clinics due to their ability to produce films rapidly. However, among the films evaluated in this study, only Ergonom-X self-developing films had diagnostically adequate density. KEY WORDS X-ray, films, processing, density Radyografi diş hekimliğinde tanıyı etkileyen önemli unsurlardan birisidir (1-4). Bir filmin ağız içerisine uygun konumda yerleştirilip ışınlanması birkaç saniyede gerçekleşirken, banyo işlemleri için daha fazla zamana ihtiyaç duyulmaktadır (1). Dolayısıyla, ışınlama işleminden görüntünün oluşumuna kadar geçen sürede filmin kalitesi pek çok fiziksel ve fizyolojik parametreden etkilenmektedir (4 6). Diş hekimliğinde kullanılan * Ege Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi, Oral Diagnoz ve Radyoloji A.D. # Ege Üniversitesi Fen Fakültesi, İstatistik Bölümü filmlerin tanısal kalitesini ışınlama süresi, banyo solüsyonları ve filmin özelliği belirlemektedir (1,7,8). Konvansiyonel filmlerde ışınlama süresi sabit tutulduğunda, banyoların ısısı, içerdiği solüsyonların niteliği ve filmlerin banyoda kalma süresi görüntü kalitesini değiştirmekte ve film tekrarına neden olabilmektedir (4,7 9). Öte yanda banyo süresini kısaltmak amacıyla ışınlama süresinin uzatılması ise hastaların aşırı radyasyona maruz kalmasına yol açmaktadır (10,11). Diş hekimlerinin büyük çoğunluğu muayenehanelerinde otomatik banyo makinesinin bulunmaması nedeniyle, konvansiyonel filmlerin banyo işlemini zaman alıcı bir süreç olarak düşünmektedir (1,10). Dental radyografik filmlerin banyo işleminin hızlandırılması amacıyla film banyosunun ısısının ve/veya konsantrasyonunun artırılması, ışınlama süresinin uzatılması gibi farklı yöntemler kullanılmıştır (1,7,8). Ancak son yıllarda hekimlerin bu yöndeki isteklerini karşılamak amacıyla, üretici firmalar hızlı banyo solüsyonlarını ve kendinden banyolu filmleri piyasaya sürmüşlerdir. Kendinden banyolu filmler konvansiyonel filmlerle karşılaştırıldığında, kısa sürede görüntü elde edilmesini sağlayan alternatif bir yöntemdir. Hekimler radyografik görüntüyü kısa sürede elde etmek istediklerinde karanlık odaya ihtiyaç duymadan, birkaç dakikadan az sürede sonuç veren bu filmleri tercih etmektedirler (1,12). Bununla birlikte, araştırmacılar hızlı banyo işlemlerinin kullanımını 115

Kendinden banyolu filmlerin densiteleri Cilt 17 Sayı 2 endodontik tedavilerle ve acil cerrahi girişimlerle sınırlamaktadır (1,13,14 ). Kendinden banyolu filmlerde hızlı banyo solüsyonları (tek banyolu solüsyonlar) film paketlerinin içerisine özel enjeksiyon sistemleri kullanılarak yerleştirilmektedir (11). Kendinden banyolu filmlerde, ışınlama sonrası banyo solüsyonunun bulunduğu bölüm baş ve işaret parmakları arasına alınarak yavaşça bastırılmakta ve banyo sıvısının filmin üzerine masajla akması sağlanmaktadır. 15 saniye sonra sabitleyici solüsyonun filme ulaşması için film ters yönde ovalanmakta ve daha sonra film paketinden çıkarılıp 10 saniye süre ile akan su altında yıkanmaktadır (12). Bu filmler daha sonra arşivlenecekse, filmlerin sertleştirici çözeltide bir süre bekletilmesi gerekmektedir. Hızlı banyo solüsyonlarının konvansiyonel banyo solüsyonlarından en önemli farkı, yüksek konsantrasyonda hidrokinon içermesi ve ph ının konvansiyonel solüsyonlardan daha fazla olmasıdır (9). Bu özellikleri nedeniyle banyo solüsyonunun etkisi artmakta ve acil girişimlerde ve endodontik tedavilerde daha kısa sürede radyografik görüntü elde edilmesine olanak sağlanmaktadır. Bununla birlikte, görüntülerin kontrastının konvansiyonel filmlerden daha düşük olması ve filmlerin zamanla renk kaybına uğraması kendinden banyolu filmlerin başlıca dezavantajları olarak bildirilmektedir (12,15,16). Hızlı banyo solüsyonlarının görüntü kalitesi üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla farklı hızdaki filmler kullanılmıştır. Ancak literatürde kendinden banyolu filmler ile konvansiyonel filmleri karşılaştıran çalışma sayısı sınırlıdır (1,11,14,17). Sunulan çalışmada piyasada bulunan iki farklı marka kendinden banyolu film ile E hızındaki filmlerin ortalama grilik değerlerinin karşılaştırılması amaçlanmıştır. Ayrıca, otomatik ve el banyoları kullanılarak elde edilen görüntülerin ortalama grilik değerleri de karşılaştırılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Çalışmada E hızında (CEADENT, Strangnas, İsviçre) 10 adet periapikal film, üzerlerine 2mm kalınlıkta beş basamaklı alüminyum stepwedge yerleştirilerek standart şartlarda (70 kvp, 10 ma, 0.20 s) ve standart bir rady- Tablo 1. Farklı film türlerinde alüminyum stepwedge basamaklarına ait ortalama grilik değerleri Alüminyum OGD stepwedge basamakları El banyosu Medex Ergonom-X Otomatik banyo 1 50,00 118,44 97,00 46,48 2 93,76 142,84 125,04 81,68 3 132,00 154,76 162,52 115,44 4 167,00 166,92 198,56 144,84 5 214,64 185,88 215,36 169,48 Tablo 2. Gruplar arası karşılaştırmalar ve anlamlılık düzeyi (Post Hoc Tukey HSD testi) GRUP I GRUP II I-II Farkı p=0,05 El banyosu (EB) Otomatik banyo (OB) [Altın standart] 19,8960 0,000 Medex -22,2880 0,000 Ergonom-X -28,2160 0,000 Otomatik banyo (OB) [Altın standart] El banyosu (EB) -19,8960 0,000 Medex -42,1840 0,000 Ergonom-X -48,1120 0,000 Medex EB 22,2880 0,000 OB 42,1840 0,000 Ergonom-X -5,9280 0,035 Ergonom-X EB 28,2160 0,000 OB 48,1120 0,000 Medex 5,9280 0,035 116

SÜ Dişhek Fak Derg, 2008 Alpöz, Güneri, Boyacıoğlu ografi cihazı (Trophy, Vincennes, Fransa) kullanılarak ışınlandı. Filmlerin 5 tanesinin banyo işlemleri el banyosunda, diğer 5 tanesinin banyo işlemleri ise otomatik banyoda gerçekleştirildi. Kendinden banyolu iki farklı markaya (Medex, Medical Imaging, Nice, Fransa ve Ergonom-X, DentalFilm, İtalya) ait 5 er film de yukarıda bildirilen standart şartlarda, üzerlerine aynı şekilde alüminyum stepwedge yerleştirilerek ışınlandı ve firmaların önerileri doğrultusunda banyo işlemleri gerçekleştirildi. Işınlama işlemi sonrası filmlerin tek banyolu solüsyonun bulunduğu pakete basınç uygulandı ve paket içindeki solüsyonun filme ulaşması sağlandı. Ardından, önerilen şekilde film 30 45 sn ovuşturuldu ve 2 dk süreyle akan su altında yıkandı. Konvansiyonel filmlerin banyosu otomatik banyo (XR 24, Dürr, Bietigheim, Almanya) ve el banyoları (Hacettepe banyo solüsyonu, Ankara, Türkiye) kullanılarak gerçekleştirildi. Banyo solüsyonlarının ısıları 24ºC de sabit tutuldu. Filmler birinci banyo solüsyonunda 3.5 dk bekletildikten sonra film banyosundaki maddelerin artıklarının temizlenmesi için %1-2 lik asetik asit içeren su içinde 10 15 sn süreyle çalkalandı. Daha sonra ikinci banyo solüsyonunda 7dk bekletilip, tespit edici maddeleri uzaklaştırmak için su ile yıkandı. Yıkama işleminden sonra film kurutuldu. Otomatik banyo ile hazırlanan filmler altın standart olarak kabul edildi. Elde edilen toplam 20 film transparan adaptörü olan bir tarayıcı kullanılarak (Epson Expression 1680 Pro, Seiko Epson Corp., Lagano, Japonya) 300 dpi çözünürlükte tarandı ve kişisel bir bilgisayara kaydedildi. Bu görüntülerin ortalama grilik değeri (OGD) ölçümleri piyasada bulunan bilgisayar programının histogram fonksiyonu kullanılarak (Adobe Photoshop 8,0, Adobe Systems Inc, San Jose, CA, ABD) yapıldı. Her bir basamak için beş farklı noktadan OGD ölçümleri gerçekleştirildi ve o basamağın OGD değeri belirlendi. Bu işlemler her film üzerindeki stepwedge için ve tüm basamaklarda ayrı ayrı tekrarlandı. Elde edilen veriler Varyans analizi ve Tukey testleri ile analiz edilerek grupların ortalama OGD değerlerinin aralarında fark olup olmadığı ve her grubun altın standartlara hangi ölçüde uyum gösterdiği incelendi. Testlerde p=0.05 olarak kabul edildi. BULGULAR Tüm filmler üzerinde yapılan ölçümler sonucunda elde edilen alüminyum stepwedge basamaklarına ait OGD ler Tablo 1 de sergilenmektedir. Verilerin varyans analizi ile değerlendirilmesi sonucunda gruplar arasındaki farkın anlamlı olduğu saptandı (p=0.00). Post Hoc Tukey HSD testi ile basamaklar ve gruplar arasında yapılan ikili karşılaştırmalarda ise otomatik banyo, el banyosu ve kendinden banyolu filmlerde ölçülen OGD ler arasındaki farkların istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlendi (p=0.000) (Tablo 2). Her gruba ait basamakların bağımsız değişken alınmasıyla çizilen regresyon eğrilerinde, el banyosu ve otomatik banyo ile elde edilen filmlerin densiteleri arasında anlamlı farklılık olduğu saptandı (p=0.0014) (Şekil 1). Medex ve otomatik banyo ile elde edilen filmlerin densiteleri arasındaki farklar istatistiksel olarak anlamlı bulunurken (p=0.00014) (Şekil 1), Ergonom-X ve otomatik banyo gruplarının densiteleri arasında istatistiksel olarak anlamlı düzeyde bir farklılık bulunmadı (p=09654) (Şekil 1). Şekil 2 de çalışmada değerlendirilen 4 farklı gruptan her birine ait örnek görüntüler yer almaktadır. TARTIŞMA Kısa sürede sonuç vermeleri nedeniyle kendinden banyolu filmlerin alan çalışmalarında, acil durumlarda ve yoğun tempolu kliniklerde kullanılabileceği bildirilmektedir (1,11-13,17,18). Hızlı banyo solüsyonları, standart banyo solüsyonlarının daha yoğun şeklidir (1,9,15). Araştırmacılar hızlı banyo solüsyonları kullanılarak elde edilen görüntülerin densite ve kontrast değerlerinin konvansiyonel filmlerden daha az olmasına rağmen, elde edilen görüntünün kalitesinin tanısal açıdan yeterli olduğunu ileri sürmektedir (10). Ayrıca bazı araştırmacılar görüntü kalitesi düşük filmlerin tanısal kaliteyi hiç etkilemediğini saptamışlardır (10,18). Hızlı banyo solüsyonları zaman kazanma açısından avantajlı olmakla birlikte, bazı dezavantajlarının olduğu da bildirilmektedir (1,10,12,13). Kendinden banyolu filmlerde banyo içeriklerinin bayatlayarak bozulması, konvansiyonel banyo solüsyonlarına göre daha hızlı Şekil 1. Farklı film gruplarının ortalama grilik değerlerinin karşılaştırılması 117

Kendinden banyolu filmlerin densiteleri Cilt 17 Sayı 2 Şekil 2. 1.Altın standart olan, otomatik banyo ile elde edilen konvansiyonel film 2. El banyosuyla ile elde edilen konvansiyonel film 3. Ergonom-X ile elde edilen film görüntüsü 4. Medex ile elde edilen film görüntüsü olmaktadır. Solüsyonun bayatlaması ise filmin kontrast değerinin ve densitesinin azalmasına neden olur (3). Oysa, literatürde dişe ait yapıların ve endodontik patların radyodensite farklılıklarının daha kolay ayırt edilebilmesi için filmlerin yüksek kontrastlı olması istenir (19 21). Bu nedenle, hızlı banyo solüsyonlarının çabuk bozulması bu tür filmlerin bir dezavantajı olarak değerlendirilmektedir (3,9). Üretici firmanın önerdiği banyo süresinin arttırılmasıyla film densitesinin ve kontrastının da arttırılabileceği literatürde belirtilmesine karşın, densite ve kontrast artışının filmin tanısal başarısını arttırmadığı da öne sürülmektedir (11). Kendinden banyolu filmlerin diğer eksiklikleri arasında filmin optik densitesinin homojen olmaması sayılmaktadır (10). Bu tür filmlerde paketin içerisindeki sıvının eşit olarak dağılmaması nedeniyle görüntünün merkezinde optik densite daha fazladır. Ayrıca, kendinden banyolu filmlerin, banyo süresinin kısa olması nedeniyle filmin banyo işleminin tamamlanamaması da bir diğer dezavantaj olarak bildirilmektedir. Bazı araştırmacılar üretici firmaların önerdiği filmin banyo süresinin hızlı banyolar için yetersiz olduğunu ve iki katına çıkarılması gerektiğini belirtmektedir (10,19). Kendinden banyolu filmlerde, filmin görülebilir alanı konvansiyonel filmlerden daha azdır. Film paketlerinin içerisindeki koruyucu kâğıdın, standart film boyutundan %10 daha küçük olması nedeniyle film üzerinde kâğıdın çevresindeki bölgelerde koyu alanlar meydana gelmekte ve filmin görülebilir alanını %10 oranında azaltmaktadır (11). Çalışmamızda ışınlama süresi ve dozu eşit tutularak ve Al stepwedge kullanılarak ışınlanan materyalin kalınlığı standardize edilmiş ve böylece farklı banyo işlemlerinin filmin görüntü kalitesi üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Otomatik banyoda, banyo işlemi tamamlanan filmlerin OGD kullanılarak çizilen regresyon eğrisi ile diğer banyo teknikleri kullanılarak elde edilen filmlerin regresyon eğrileri karşılaştırıldığında; otomatik banyonun regresyon eğrisi ile el banyosunun ve Ergonom-X markalı filmin regresyon eğrileri arasında anlamlı bir fark olmadığı gözlenmiştir. Ancak Medex marka filmin regresyon eğrisi ile otomatik banyonun regresyon eğrisi arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu bulunmuştur. Bu bulgular Ergonom-X markalı filmlerin otomatik banyoda işlenen konvansiyonel filmlere paralel densiteye sahip olduğunu ortaya koymuştur. Çalışmamızda Ergonom-X markalı kendinden banyolu filmlerin otomatik banyo kullanılarak elde edilen filmlerin densitesine paralel bir densiteye sahip olduğu saptanmıştır. Bu sonuç söz konusu filmlerin tanısal amaçla kullanılabilecek film densitesine sahip olduklarını ortaya koymaktadır. KAYNAKLAR 1. Eikenberg S, Vandre R. Comparison of digital dental X-ray systems with self-developing film and manual processing for endodontic file length determination. J Endodontics 2000;26: 65 7. 2. Güneri P, Lomçalı G, Kendir S. The effects of incremental brightness and contrast adjustments on radiographic data: a quantitative study. Dentomaxillofal Radiol 2005; 34:1 10. 3. Hashimoto K, Thunthy KV, Weinberg R. Automatic processing: Effects of temperature and time changes on sensitometric properties of ULTRA-SPEED and Ektaspeed films. Oral Surg Oral Pathol Oral Radiol Endod 1991;71:120-4. 4. Thunthy KV, Hashimoto K, Weinberg R. Automatic processing: Effects of temperature and time changes on sensitometric properties of light sensitive films. Oral Surg Oral Pathol Oral Radiol Endod 1991;72:112-8. 5. Akdeniz BG, Lomçalı G. Densitometric evaluation of four radiographic processing solutions. Dentomaxillofacial Radiol 1998;27:102-6. 6. Geist JR, Gleason MJ. Densitometric evaluation of Rapid Manual Processing Solutions. Abbreviated versus Complete Rapid Processing. J Endodontics 1995; 21:180-4. 7. Horner K, Shearer AC, Rushton VE, Czajka J. Use of rapid processing techniques by a sample of British dentists. Dentomaxillofacial Radiol 1993;22:145-8. 118

SÜ Dişhek Fak Derg, 2008 Alpöz, Güneri, Boyacıoğlu 8. Mandalozzo D, Knoeppel, Schoenfeld M. Oerformance of seven rapid radiographic processing solutions. Oral Surg Oral Pathol Oral Radiol Endod 1990;69:382-7. 9. Bernstein D, Clark S, Scheetz JP, Farman AG, Rosenson B. Oral Surg Oral Pathol Oral Radiol Endod 2003;96:486-91. 10. Svenson B, Peterson A. Influence of different developing solutions and developing times on radiographic caries diagnosis. Dentomaxillofacial Radiol 1990;19:157-160. 11. Künzel A, Scherkowski D, Becker J. Visually detectable resolution of intraoral dental films. Dentomaxillofacial Radiol 2003;32:385-9. 12. Casanova MS, Haiter-Neto F, Boscolo FN, De Almeida SM. Sensitometric Comparisons of Insight and Ektaspeed Plus Films:Effects of Chemical Developer Depletion. Braz Dent 2006;17:149-54. 13. Whaites E. Image Processing. Essentials of Dental Radiography and Radiology. 4. Baskı, Livingstone, London, P:58-59, 2007. 14. White SC, Pharooh MJ. Oral Radiology Principles and Interpretation. 5. Baskı, Mosby P:101-104, 2000. 15. Eikenberg S, Dolley G. Detection of interproximal caries using methods applicable to a field environment: digital radiography, manually processed film, and self-developing film. Mil Med. 2001 ;166(4):338-41. 16. Syriopoulus K, Velders XL, Sanderink GCH, Van Ginkel, Van der Stelt. Sensitometric evaluation of four dental X- ray films using five processing solutions. Dentomaxillofacial Radiol 1999;28:73-9. 17. Harorlu A, Akgül M, Dağistan S. Röntgen Filmi, Dişhekimliği Radyolojisi, 1. Baskı. Eser Ofset Matb, Erzurum, P.181-2, 2006. 18. Svenson B, Gröndahl HG, Lindvall AM. Influence of film fog on radiographic caries diagnosis. Dentomaxillofacial Radiol 1990;19:105-8. 19. Gedik R, Tufan N, Yalçın D. Farklı tip filmlerin, farklı banyo şartlarında çürük tesbitindeki etkisinin araştırılması. Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Dergisi 1999;2:162. 20. Scheaffer JC, Eleazer PD, Scheetz JP, Clark JS, Farman AG. Endodontic measurement accuracy and perceived radiograph quality: Efffects of film speed and density. Oral Surg Oral Pathol Oral Radiol Endod 2003;96:441-8. 21. Kaffe I, Gratt BM. E-speed dental films processed with rapid chemistry: a comparison with D-speed film. Oral Surg Oral Pathol Oral Radiol Endod 1987;64:367-72. Yazışma Adresi Esin ALPÖZ Ege Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Oral Diagnoz ve Radyoloji. AD. 35100 Bornova /İZMİR Tel:02323881081 Yayına Kabul Tarihi: 23 Mayıs 2008 119