Self-Etch Adeziv Sistemlerde Güncel Gelişmeler Bölüm II: Klinik Uygulamalarda Başarı

DERLEME (Review) Hacettepe Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 32, Sayı: 4, Sayfa: 49-64, 2008 Self-Etch Adeziv Sistemlerde Güncel Gelişmeler Bölüm II: Klinik Uygulamalarda Başarı Current Developments in Self-etch Adhesive Systems Part II: Clinical Success *Doç. Dr. Arlin KİREMİTÇİ, **Dt. Pınar ALTINCI *Hacettepe Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı **Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi Anabilim Dalı ÖZET ABSTRACT Adeziv sistemlerle uygulanan restorasyonların klinik başarısı büyük ölçüde materyallerdeki gelişmeler, klinik teknik ve becerilerin geliştirilmesi ve adezyon teknolojisindeki ilerlemeler ile ilişkilidir. Restorasyonlar ve diş dokuları arasında güçlü bir bağlantı oluşturabilmek için materyal özelliklerinin yanı sıra klinik tekniklerin de iyi anlaşılması gereklidir. Asidik monomer içeren selfetch adeziv sistemlerin klinik başarısı üretici firmalar ve araştırmacılar tarafından değerlendirilmektedir. Ayrıca bağlanma işleminde basitleştirilmiş bu tür adezivlerin kullanılmasıyla kompozit rezin restorasyonlar ve indirekt restorasyonların simantasyonu gibi işlemlerin klinik başarılarının olumsuz etkilenip etkilenmeyeceği tartışılmaktadır. Bu makalede çeşitli klinik uygulamalarda kullanılan self-etch adeziv sistemlerin faydaları ve sınırlamaları incelenmekte ve klinik açıdan başarıları sergilenmektedir. Clinical success of adhesive restorations is most likely related to material developments, improved clinical skills and techniques and the advances in adhesion technology. It is imperative that dentists understand the rationale for specific clinical techniques as well as material properties in order to optimize the adhesive interface between restorations and the tooth substrate. The use of self-etching adhesive systems, which includes acidic monomers has been investigated by both manufacturers and researchers. Furthermore, it has been discussed whether the use of these simplified adhesive systems in the bonding protocol could negatively affect the clinical success of procedures such as composite resin restorations and luting indirect restorations with resin cement. This article reviews the advantages and limitations of self-etch adhesive systems when used for various clinical applications and presents their success from clinical perspective. ANAHTAR KELİMELER Self-Etch Adezivler, Adezyon, Klinik Başarı KEYWORDS Self-Etch Adhesives, Adhesion, Clinical Success

50 GİRİŞ Adeziv diş hekimliğinde etch&rinse (asidi yıkanan) adezivlere karşı alternatif olarak geliştirilen self-etch (kendinden asitli) adeziv sistemler, klinik olarak daha kolay uygulanabilen ve daha az teknik hassasiyet gösteren sistemlerdir 1. Adeziv sistemlerin diş dokularıyla yaptıkları bağlantının dayanıklılığı ve bütünlüğü önemlidir. Güvenilir ve sağlam restorasyonlar için kullanılan restorasyon materyalleri arasındaki kimyasal uyum dikkate alınmalı, klinik amaç ve koşullara uygun sistemler seçilmelidir. Bu makalede farklı amaçlarla kullanılan selfetch adeziv sistemlerin klinik başarılarını in vitro ve in vivo araştırmaların bulguları çerçevesinde neden-sonuç ilişkisine göre incelemek ve ticari olarak kullanıma sunulmuş bazı self-etch adezivlerin klinik etkinliğini günümüze kadar gerçekleştirilen klinik araştırmalarla değerlendirerek, klinik amaca uygun, doğru adeziv sistemin seçilmesinde diş hekimlerine yardımcı olmak amaçlanmıştır. 1. Farklı Klinik Uygulamalarda Self-Etch Adeziv Sistemler Günümüzde adeziv sistemler restorasyon materyallerinin diş dokularına adezyonla bağlanmasının yanı sıra farklı klinik amaçlarla da kullanılmaktadır. Dentin aşırı duyarlılığı tedavisi, rezin kaplama tekniği, indirekt pulpa tedavisi, direkt pulp kaplaması ve aşınma lezyonlarının önlenmesi adeziv sistemlerin diğer kullanım alanları olarak sıralanabilir. Bu işlemlerde self-etch adezivler ile başarılı sonuçlar alınıp alınamayacağı çok sayıda araştırma ile incelenmektedir. Piyasada mevcut bazı etch&rinse ve self-etch adeziv sistemler Tablo 1 ve Tablo 2 de gösterilmektedir. Tablo 3 de ise farklı özelliklerde selfetch adeziv sistemlere örnekler verilmiştir. 1.1. Dentin Aşırı Duyarlılığı Tedavisi Dentin aşırı duyarlılığı dişte herhangi bir dental defekt veya patoloji bulunmadığı halde tipik olarak termal, buharlaşma, dokunma, ozmotik veya kimyasal uyarılara cevap olarak artan, uyaran ortadan kalktıktan sonra geçen lokalize, kısa süreli ve keskin ağrı olarak tanımlanmaktadır 2. Literatürde dentin aşırı duyarlılığının nedenleri ve tedavi yöntemleri konusunda yayınlanmış çok sayıda derleme bulunmaktadır 3-6. Bu bölümde ise makalenin kapsamına uygun olarak self-etch sistemlerle dentin aşırı duyarlılığı tedavisinin etkinliği üzerinde durulmaktadır. Dentin duyarlılığının giderilmesinde dentin adezivlerden yararlanılabilinir 7,8. Bazı araştırmalarda dentin adezivlerin açığa çıkmış dentin tübüllerini örttüğü ve pulpada ağrıya neden olacak uyarıların iletilmesine engel olduğu bildirilmiştir 9,10. Bir klinik araştırmada Ferrari ve ark. 11 dentin duyarlılığının giderilmesinde işlem öncesinde fosforik asit uygulayarak ya da uygulamadan iki basamaklı etch&rinse sistemin (Single Bond) etkinliğini değerlendirmişlerdir. Araştırmacılar her iki durumda da 3 aylık süre boyunca duyarlılık şikayetinde azalma olduğunu, ancak her iki grupta da yüzeydeki rezin miktarında zamanla kayıp belirlendiği, asitle pürüzlendirme işlemi uygulanmayan gruptaki kaybın daha fazla olduğunu göstermişlerdir. Çok sayıda araştırmada dentin aşırı duyarlılığının tedavisinde etch&rinse adezivlerle başarılı sonuçlar alındığı bildirilmiştir 8,12,13. Pamir ve ark. 14 bir klinik araştırmada %5 lik potasyum nitrat, %2 lik sodyum florür ve tek basamaklı bir self-etch adezivin (Prompt L-Pop) 8 hafta boyunca etkinliğini incelemişlerdir. Araştırmacılar üç sistemin de orta düzeyde duyarlılığın giderilmesinde etkin olduklarını belirlemişlerdir. Sauro ve ark. 15 yaptıkları bir in vitro araştırmada bir etch&rinse (Scothbond 1) ve üç self-etch (Clearfil SE Bond, ibond, Xeno III) adezivin laktik asit ve suya maruz kalan kök yüzeylerinde sağladıkları örtümleri incelemişlerdir. Araştırmada incelenen dentin adezivler kök dentin yüzeylerinde örtüm sağlamalarına rağmen, hepsi polimerize adeziv boyunca sıvı geçişine izin vermişlerdir. Ayrıca laktik asit uygulaması sonrası adezivlerin yüzeylerinde bozunma belirlenmiştir. Araştırmada tek basamaklı adezivlerin, iki basamaklı sistemlere göre su ve laktik asite karşı daha hassas oldukları ve dentin aşırı duyar-

51 TABLE I Piyasada Mevcut Etch&Rinse Adeziv Sistemler Adeziv Sistem Üç Basamaklı Etch&Rinse Adeziv Sistemler Adper Scotchbond Multi-Purpose All-Bond 2 All-Bond 3 Bond-It Denthesive EBS Gluma Solid Bond Optibond FL Paama 2 Permagen Permaquik Probond Solobond Plus Syntac Tenure Multi Purpose İki Basamaklı Etch&Rinse Adeziv Sistemler Admira Bond Adper Single Bond 2 Admira Bond Bond-1 Clearfil New Bond Clearfil Photo Bond Excite Excite DSC Gluma Comfort Bond One-Coat Bond One-Step One-Step Plus Optibond Solo Plus Optibond Solo Plus Dual-Cure Prime&Bond NT Prime&Bond NT Dual-Cure Solobond M Stae Teco Tenure Quik Te-Econom XP Bond Üretici Firma 3M ESPE Bisco Bisco Pentron Hereaus-Kulzer 3M ESPE Hereaus-Kulzer Kerr SDI Ultradent Ultradent Dentsply Voco Ivoclar Vivadent Den-Mat Voco 3M ESPE Voco Pentron Kuraray Kuraray Ivoclar Vivadent Ivoclar Vivadent Hereaus-Kulzer Coltène/Whaledent Bisco Bisco Kerr Kerr Dentsply Dentsply Voco SDI Zenith/DMG Den-Mat Ivoclar Vivadent Dentsply

52 TABLE II Piyasada Mevcut Self-Etch Adeziv Sistemler Adeziv Sistem Üretici Firma Self-Etch Primer ve Adezivler (İki basamaklı) AdheSE Ivoclar Vivadent Adper SE Plus 3M ESPE ART Bond Coltène/Whaledent Clearfil Liner Bond 2V Kuraray Clearfil SE Bond Kuraray Clearfil Protect Bond Kuraray Contax Zenith/DMG Frog SDI FL-Bond Shofu GC Unifil Bond GC America OneCoat Self-Etching Bond Coltène/Whaledent Tyrian SPE/ One-Step Plus Bisco Nano-Bond Pentron Prelude SE Danville Materials Self-Etch Adezivler (Tek basamaklı) Karıştırma İşlemi Gerektiren, İki Şişe Self-Etch Adezivler Adper Prompt L-Pop 3M ESPE All-Bond SE Bisco AQ Bond Sun Medical Co. Brush&Bond (Hybrid Bond) Parkell Clearfil DC Bond Kuraray Futurabond DC Voco Futurabond NR Voco Gloss-N-Seal/Tenure Uni-Bond Den-Mat Reactmer Bond Shofu Touch&Bond Parkell One-Up Bond F Tokuyama Dental Corp./ J. Morita USA Xeno III Dentsply/Caulk Xeno IV Dentsply/Caulk Karıştırma İşlemi Gerektirmeyen, Tek Şişe Self-Etch Adezivler AdheSE One Ivoclar Vivadent Adper Easy Bond 3M ESPE Clearfil S 3 Bond Kuraray Futurabond M Voco G-Bond GC America Go! SDI ibond Heraeus Kulzer Optibond All-in-One Kerr Corp. One Coat 7.0 Coltène/Whaledent Xeno V Dentsply

53 TABLE III Farklı Özelliklerde Self-Etch Adeziv Sistemlere Örnekler *Doldurucu Partikül İçeren Adezivler (Kütlece %) - Clearfil SE Bond ( % 10) - FL Bond ( % 17) - Optibond Solo Plus Self Etch Adeziv Sistem ( %15) - Tyrian SPE / One-Step Plus ( % 8.5) *Florür Salımı - ibond - Xeno III - Xeno IV - GC Unifil Bond - Clearfil Protect Bond - Optibond All-in-One *Tek Kullanımlık Paketlerde Sunulan Adezivler - Adper Prompt L-Pop - Optibond All-in-One - ibond - Xeno IV *Self-cure Katalizörle Sunulan Self-etch Primer/Adezivler - Clearfil Liner Bond 2V - NanoBond *Self-etch Primerlerle Uygulanabilen Etch and Rinse Adezivler - Solobond Plus - One-Step Plus - Optibond Solo Plus *ph Göstergeli Adezivler - One-Up Bond F - renk değişimi polimerizasyonun gerçekleştiğine işaret eder. - Tyrian SPE - renk değişimi yeterince pürüzlendirmenin sağlandığına işaret eder. - Xeno III - renk değişimi bileşenlerin yeterince karıştırıldığına işaret eder. - Adper Scotchbond SE İlk solüsyonun rengi adezivin uygulandığı bölgeleri gösterir, ikinci solüsyonla renk değişimi asitle pürüzlendirme işleminin başladığına işaret eder. *Antibakteriyel Özellikte Adeziv -Clearfil Protect Bond

54 lılığı tedavisinde uzun dönem kullanım için uygun olmadığı belirtilmiştir. Araştırmacılar kök hassasiyeti tedavisinde iki basamaklı self-etch adezivlerin kullanılmasını ve tercihen aynı adeziv sistemle düzenli aralıklarla tedavinin tekrarlanmasını önermişlerdir. 1.2. Rezin Kaplama Tekniği İndirekt restorasyonlar için esas ölçü alınmasından önce preparasyon yüzeyine dentin bağlayıcı ajan uygulanmasına immediate dentin sealing 16-18 ya da rezin kaplama tekniği 19-21 adı verilmektedir. Araştırmacılar yapılan çalışmalar sonucunda bu teknikte etch&rinse ya da iki basamaklı self-etch adezivlerin kullanılmasını önermişlerdir 22,23. Geleneksel kron preparasyonlarında, cam iyonomer ya da rezin modifiye cam iyonomer simanlarla birlikte uygulandığında, bu yöntemle tutuculuk ve bağlantı dayanıklılığı önemli ölçüde artırılıp, kenar sızıntısı azaltılabilir 24-26. Bu faydaların yanı sıra bu teknikle etch&rinse adezivler için mine yüzeyine bağlanma asıl seansta kuru ortamda yapılırken, hekim bu aşamada sadece dentin yüzeyi için nemli bağlanmaya odaklanabilir, geçici restorasyon aşamasında dentin yüzeyi bakteri infiltrasyonundan korunur, seanslar arasında hassasiyet önlenir ve simantasyon sonrası hassasiyet azaltılır 18,27,28. 1.3. İndirekt Pulpa Tedavisi İndirekt pulpa tedavisi, remineralize olmayacak doku uzaklaştırıldıktan sonra diş çürüğünün tamamen temizlenmesi halinde pulpanın açığa çıkacağı yerlerde ince bir tabaka çürük dentinin bırakılmasıdır 29. Bu yöntemde sıklıkla kalsiyum hidroksitle başarılı sonuçlar alınmasına rağmen 30-32, kullanılan materyale bağlı bir teknik olarak düşünülmemelidir 33. Bir araştırmada bu amaçla dentin adezivlerin de kullanılabileceği bildirilmiştir 31. Ancak dentin kalınlığının azalmasıyla adeziv sistemlerin pulpaya daha fazla oranda hasar vereceğine dikkat edilmelidir 34-36. Etch&rinse sistemler, koruyucu bir kaide materyali kullanmaksızın direkt olarak 0.3 mm den daha ince dentin bölgelerine uygulandığında pulpa bütünlüğünü tehlikeye sokmaktadır 36. Histolojik incelemelerde derin dentine uygulanan etch&rinse adezivlerin self-etch sistemlerden daha fazla oranda pulpa hasarına neden olduğu gösterilmiştir 36,37. Fosforik asitle pürüzlendirme işlemi sonrası dentin geçirgenliğinin ve dentin sıvısı çıkışının artması, buna bağlı olarak da polimerizasyon reaksiyonunun engellenmesi ve pulpaya monomer infiltrasyonun artması bu farklılığın nedenleri olarak sıralanabilir 37,38. Çeşitli araştırmalarda self-etch adeziv sistemlerin dentin geçirgenliğini ve pulpaya monomer difüzyonunu kısıtladığı gösterilmiştir 39-41. Büyükgüral ve Çehreli 42 bir klinik araştırmada süt dişlerinin indirekt pulpa tedavisinde kullanılan etch&rinse (Prime&Bond NT), self-etch (Xeno III) ve kalsiyum hidroksit simanı (Dycal, Dentsply) değerlendirmişler ve 2 yıl sonunda uygulanan tüm restorasyonların başarılı bulunduğunu bildirmişlerdir. Unemori ve ark. 43 pulpanın korunmasında self-etch adezivlerin geleneksel yöntemlerden daha etkin olduğunu bildirmişlerdir. Whitworth ve ark. 44 yine bir klinik araştırmada etch&rinse adezivler ve kalsiyum hidroksitin daimi dişler için indirekt pulpa tedavisindeki etkinliğini karşılaştırmışlardır. Araştırmacılar 30. aya kadar her iki uygulamayla da pulpanın yıkımdan korunabildiğini, posterior dişlerde derin kavitelere uygulanan kompozit restorasyonların amalgama kıyasla daha fazla oranda pulpa hasarına neden olduğunu ve restoratif tedavi sonrası pulpal yanıtı kalan dentin miktarının belirlediğini bildirmişlerdir. Wiegand ve ark. 45 ise kalınlığı 1.5 mm den daha ince dentin yüzeylerine uygulanan self-etch adeziv sistemlerin sitotoksik etki gösterebileceklerini belirtmişlerdir. Pulpaya yakın bölgelerde bir kaide materyali ile pulpa korunmadığı takdirde asitlerin ya da adeziv sistemlerin geri dönüşümsüz (irreversible) pulpitise yol açabileceğine dikkat edilmelidir 46-48. 1.4. Direkt Pulpa Kaplaması Sağlıklı pulpa dokusu diş preparasyonları ya da travma gibi nedenlerle kazara açığa çıkabilir. Canlılığını ve fonsiyonunu sürdürebilmesi için açığa çıkmış pulpa dokusunun üzerine koruyucu bir ajan uygulanmasına direkt pulpa kaplaması adı verilmektedir. Bu tedavi yönteminde kalsiyum

55 hidroksit ile oldukça başarılı sonuçlar alınmıştır 49,50. Ancak bu materyalin diş dokularına bağlanamaması, oral sıvılar ya da diğer restorasyon materyallerinin etkisi ile çözünmesi ve zamanla degredasyona uğraması gibi olumsuz özellikleri, araştırmacıları alternatif yaklaşımlar aramaya yönlendirmiştir 49,51. Çeşitli araştırmalarda direkt pulpa kaplamasında kullanılan etch&rinse ve self-etch adeziv sistemlerin biyolojik uyumları ve tamir dentin oluşturma özellikleri incelenmiştir 49,52,53. Etch&rinse adezivlerin pulpa dokusu üzerindeki etkilerini inceleyen araştırmalarda birbirleriyle çelişkili sonuçlar alınmıştır 54-57. Bu araştırmalarda asitle pürüzlendirme işlemi sonrası uygulanan etch&rinse adezivlerin kısa dönemde orta düzeyde inflamatuar cevaba yol açtığı, hatta bazen pulpa nekrozuna neden olabileceği bildirilmiştir. Orta düzeyde gözlenen bu inflamasyonun zamanla kronikleştiği ve uzun dönemde dentin köprüsü oluşumunu engellediği belirlenmiştir 54,55. Etch&rinse sistemlerin fazla teknik hassasiyet gerektirmesi, asitle pürüzlendirme sonrası tekrar kanama riskinin bulunması ve self-etch adezivlerin asiditelerinin forforik asitten daha zayıf olmasına bağlı olarak, pulpa kaplamasında self-etch sistemlerle daha başarılı sonuçlar alınabileceği düşünülmüştür 58. Ancak Costa ve ark. 54 yaptıkları bir araştırmada self-etch adezivlerle de pulpadaki artık monomerler ve diğer bileşenlere bağlı olarak kronik inflamasyon gözlendiğini ve dentin bariyeri oluşumunun engellendiğini bildirmişlerdir. Çeşitli araştırmalarda self-etch adeziv sistemler biyolojik olarak uyumlu bulunmuş, ancak kalsiyum hidroksite kıyasla çok daha az miktarda tamir dentini oluştuğu belirtilmiştir 52,53. Yeni bir araştırmada Accorinte ve ark. 59 iki basamaklı self-etch adeziv sistemlerin pulpa kaplamasında kullanılmaması gerektiğini bildirmişlerdir. 1.5. Aşınma Lezyonlarının Önlenmesi Diş aşınmaları erozyon, abrazyon, atrizyon ya da abfraksiyon lezyonları şeklinde sınıflandırılmaktadır. Bu tür lezyonların diş üzerindeki etkisi yavaş ve uzun sürede gerçekleşiyorsa, pulpaya komşu dentin hipermineralize (sklerotik) hale dönüşmektedir. Bu durumda organik içerik azalmakta ve mineraller intertübüler dentinde biriktiği için peritübüler dentin kalınlığı artmaktadır. Sklerozun abrazyon ya da erozyona maruz kalan dişlerde arttığı bilinmektedir 60. Sklerotik dentin özelliği gösteren lezyonlara uygulanan adeziv rezinlerin bağlanma dayanıklılığı normal dentin yüzeyinden daha düşük olmasına rağmen 61, dişlerin aşınmaya karşı korunmasında yeterli olabileceği düşünülmüştür. Özellikle palatinalde dentin yüzeyleri büyük oranda açığa çıkan dişlerde dentin adezivlerin kullanılması yararlı olabilir. Bir in vitro araştırma ile Azzopardi ve ark. 62 bir self-etch (Seal & Protect, Dentsply) ve bir etch&rinse (Optibond Solo) sistemin aşınmaya karşı koruyucu etkisini karşılaştırmışlardır. Her iki adeziv sistemin de dişleri aşınmaya karşı koruduğunu belirten araştırmacılar, Seal & Protect te in vitro koşullarda daha fazla aşınma gözlemlemişlerdir. Bir diğer araştırmada Sundaram ve ark 63 yine aynı self-etch sistemle (Seal & Protect) aşınma sürecinin geciktirileceğini bildirmişlerdir. Bir derleme makalesinde ise, rezinlerin aşınmış dentin yüzeyine bağlantısının daha zayıf olduğunu, ancak erozyona uğramış dişlerin korunmasında yeterli olabileceğini ve self-etch sistemlerin aşınmış ya da erozyona uğramış dentin yüzeylerinde kullanılırken dikkat edilmesi gerektiğini ifade etmişlerdir 64. 2. Restorasyon Materyalleri ve Self-Etch Adeziv Sistemler Arası Uyum Klinik işlemlerin başarı ile yürütülmesinin yanı sıra dayanıklı ve güvenilir restorasyonlar yapabilmek için kullanılan restorasyon materyallerinin birbirleriyle gösterdikleri kimyasal uyum dikkate alınmalıdır. 2.1. Kompozit Rezinler ile Uyum Tek basamaklı self-etch adezivlerle (all-in-one) kompozit rezinler arasındaki kimyasal uyum kompozitlerin polimerizasyon türüne göre değişiklik göstermektedir. Yapılan araştırmalarda tek basamaklı self-etch adezivlerin genellikle kimyasal ya da hem kimyasal hem ışıkla polimerize olan (dual-cure) kompozit rezinlerle uyumlu olmadığı

56 bildirilmiştir 65-71. İki basamaklı sistemlerden farklı olarak, tek basamaklı sistemlerde en üst yüzeye ilave bir hidrofobik rezin tabakası uygulanmaması bu uyumsuzluğun nedeni olarak bildirilmiştir 72,73. Tek basamaklı self-etch adezivlerin ışıkla polimerizasyonu sonrası yüzeyde asidik özellikte oksijen inhibisyon tabakası oluşmaktadır 66,74,75. Yamauchi ve ark. asidik monomerlerin kimyasal olarak polimerize kompozit rezinlerin yapısında bulunan tersiyer aminleri nötralize ettiğini ve böylece kimyasal polimerizasyonu önlediğini bildirmişlerdir ve bu görüş diğer araştırmacılar tarafından da desteklenmiştir 66,69,75-78. Araştırmalarda adezivlerin asiditesi ve kimyasal yolla polimerize olan kompozit rezinlerin dentine bağlanma dayanıklılıkları arasında ters orantı bulunduğu belirtilmiştir 66,78,79. Bununla birlikte çok sayıda araştırmada tek basamaklı self-etch adezivlerin suya karşı geçirgen olması, bu uyumsuzluğun bir diğer önemli nedeni olarak gösterilmiştir 71-73,80. Cheong ve ark. 81 iki basamaklı ( Clearfil SE Bond, Tyrian SPE/ One-Step Plus) ve tek basamaklı self-etch adezivlerin ( Xeno III, Brush&Bond) hem ışıkla hem kimyasal olarak polimerize olan (dual-cure) kompozit rezinlerle uyumlarını incelemişlerdir. Kimyasal polimerizasyona bırakılan örneklerin TEM (Transmission Electron Microscopy) incelemesi sonucunda, tek basamaklı adezivler için adeziv-kompozit rezin ara yüzeyi boyunca polimerizasyonun sağlanamadığı yönünde izlenimler edinilmiş ve artan geçirgenliğe bağlı olarak adeziv tabaka içerisinde su kanalları (water trees) gözlenmiştir. Ancak iki basamaklı sistemlerde bu sorunlara yönelik herhangi bir bulguya rastlanılmamıştır. Işıkla polimerize kompozit rezinlerin polimerizasyon reaksiyonunda serbest radikallerin oluşumu 82 ve dolayısıyla polimerizasyonu kimyasal yolla polimerize kompozit rezinlere göre daha hızlıdır. Bir araştırmada hızlı polimerizasyon reaksiyonu nedeniyle tek basamaklı self-etch adezivlerin ışıkla polimerize kompozit rezinlerin polimerizasyonunu olumsuz etkilemediği bildirilmiştir 83. Bununla birlikte araştırmacılar tek basamaklı self-etch sistemlerle ışıkla polimerize kompozit rezinlerin uzun süreli temasından kaçınılması gerektiğini ifade etmişlerdir (84,85). Masudi ve Padtong 86 ışıkla polimerizasyonun 5 dakika geciktirilmesi durumunda kompozitlerin bağlanma dayanıklılığında düşüş gerçekleştiğini göstermişlerdir. 2.2. Self-Etch Adeziv Sistemlerle Birlikte Uygulanan Rezin Simanlar Günümüzde indirekt seramik restorasyonların simantasyonunda geleneksel etch&rinse adezivlerle birlikte kullanılan ve hem ışıkla hem de kimyasal yolla polimerize olan rezin simanlar altın standart olarak kabul edilmektedir (87-90). Bununla birlikte bazı firmalar tarafından self-etch adeziv sistemlere benzer yapıda, rezin simanlar için özel olarak geliştirilmiş self-etch adezivler piyasaya sunulmuştur. Linkmax (GC America), Panavia-F (Kuraray), M-Bond (Tokuyama Corp.) ve Bistite II DC (Tokuyama Corp.) bu tür adezivlerle uygulanan rezin simanlara örnek verilebilir. Bu rezin simanlar ile kullanılan adeziv sistemler yine tek basamaklı (Panavia F, Kuraray ) ve iki basamaklı (Bistite II DC, Tokuyama Corp.) adezivler olarak sınıflandırılmaktadır. Direkt kompozit rezin restorasyonlar ve rezin simanların adeziv sistemleri arasındaki fark, rezin simanların self-etch primerlerinin kullanılan simanla aynı olmasıdır. Rezin simanların doldurucu içeriğinin adeziv sistemlerden daha fazla olması nedeniyle, self-etch primer uygulandıktan sonra kalan smear tabakası artıkları ve smear tıkaçları rezin simanların dentine infiltrasyonunu zorlaştırabilir. Smear tabakasını yeterince çözebilmeleri için rezin simanlarla kullanılan bu tür selfetch adezivlerin asiditesi önem taşımaktadır. El Zohairy ve ark. 91 yaptıkları bir araştırmada farklı asiditelerde self-etch primerleri (M-Bond, Bistite II DC, Panavia F) incelemişler ve yüksek asiditede self-etch primerlerin (Bistite II DC) bağlanma dayanıklılığının orta asiditede sistemlerden daha fazla olduğunu, ayrıca uygulama süresinin artırılmasıyla dentine bağlanma dayanıklılığının da artırılacağını bildirmişlerdir. Bununla birlikte orta asiditede self-etch primerler için uygulama süresinin artırılmasının etkili olmadığını göstermişler

57 ve yüksek oranda doldurucu partikül içeren rezin simanlarda rezin infiltrasyonunun sağlanabilmesi için smear tabakasında yeterince çözünme sağlanması gerektiğini belirtmişlerdir. Yapılan bazı araştırmalarda kimyasal olarak polimerize olan kompozit rezinler ve asidik yapıdaki adezivler arasındaki uyumsuzluk nedeniyle bazı rezin simanların polimerizasyonunun yetersiz kaldığı ve dentine bağlantısının zayıfladığı gösterilmiştir 66,91,92. Ayrıca en üst tabakası hidrofobik rezinle kaplanmayan, yüksek konsantrasyonlarda hidrofilik ve iyonik monomer içeren tek basamaklı self-etch adezivlerin polimerizasyon sonrası geçirgen membranlar gibi davrandıkları bildirilmiştir. Bazı araştırmalarda bu geçirgenlik nedeniyle Panavia F in bağlanma dayanıklılığının düşük bulunduğu belirtilmiş ve Panavia F için rezin kaplama tekniği önerilmiştir 77,93,94. Bir in vitro araştırmada bu teknik uygulandığında Bistite II DC nin bağlantısında artış belirlenmemiş, ancak Panavia F in bağlantısında %35 artış sağlandığı bildirilmiştir 14. Ayrıca bu çalışmada her iki siman için nanosızıntının azaldığı gösterilmiştir. Siman film kalınlığındaki artışın restorasyonun kenar uyumunu olumsuz etkileyebileceğine dikkat çeken araştırmacılar, bu tekniğin klinik araştırmalarla desteklendikten sonra klinik olarak önerilebileceğini ifade etmişlerdir. Garcia ve ark. 95 bir araştırmada 3 farklı adeziv sistemin (Single Bond, Prompt L-Pop, Clearfil SE Bond) yine aynı firmaların rezin simanlarıyla (RelyX ARC, 3M ESPE ve Panavia F, Kuraray) uyumlarını değerlendirmişlerdir. Çalışmada hem kimyasal hem de ışıkla polimerize olan rezin simanların ışıkla ya da sadece kimyasal olarak polimerizasyonu sağlanmış ve self-etch adezivler için ara tabaka olarak akışkan kompozit (Filtek Flow, 3M ESPE ve Protect Liner F, Kuraray ) kullanılmasının bağlantıyı artırıp artırmayacağı incelenmiştir. Araştırmacılar ışıkla polimerize edilmeyen simanların dentine bağlantısının zayıfladığını ve sadece tek basamaklı self-etch adeziv ve rezin simanlar arasında akışkan kompozit (düşük visközitede kompozit rezin) kullanılmasının bağlantı dayanıklılığını artırdığını bildirmişlerdir. 3. Klinik Araştırmalarda Self-Etch Adeziv Sistemlerin Etkinliği Adeziv sistemlerin klinik başarılarının değerlendirilmesinde 3 aşamalı etch&rinse sistemler altın standart olarak kabul edilmektedir 96. Yapılan araştırmalarda en sık test edilen iki basamaklı self-etch sistem Clearfil Liner Bond 2 ve daha sonra yine aynı firma tarafından üretilen Clearfil SE Bond orta asiditede self-etch adezivlerdir. Clearfil Liner Bond 2 ile yapılan sınıf V klinik araştırmalarda 5 yıl 97 ve 10 yıllık 98 sürelerin sonunda tutuculuğun %100 oranında sağlandığı bildirilmiştir. Van Dijken 99 tutuculuk yüzdesini 2 yıl sonunda %91, Latta ve ark. 100 ise 3 yıl sonunda %92 olarak bildirmişlerdir. Aynı şekilde Clearfil SE Bond için bir araştırmada 101 %93, bir diğerinde 102 ise %100 oranında mükemmel sonuçlar alındığı belirtilmiştir. Peumans ve ark. 96 güncel adeziv sistemlerin klinik başarısını 2005 yılına kadar gerçekleştirilen klinik araştırmaları esas alarak sistematik bir literatür derlemesi ile araştırmışlardır. Bu derleme sonucunda araştırmacılar manuplasyonu kolay, teknik hassasiyeti daha düşük ve klinik olarak da başarılı bulunan self-etch adeziv grubundaki tek sistemin, orta asiditede 2 basamaklı self-etch adezivler olduğunu belirtmişlerdir. Tek basamaklı adeziv sistemler içerisinde araştırmalarda en sık incelenenler ise Promp L-Pop ve PSA (Dentsply-Detrey) sistemlerdir. Genel olarak bu adeziv sistemler klinik olarak yetersiz bulunmuşlardır. Bazı araştırmacılar asitle pürüzlendirmeden PSA sistemi uygulamışlar ve 5 yıl sonunda %20 kayıp bildirmişlerdir (103-105). Ünlü ve ark. 106 PSA sistem ile 4 yıllık sürede tutuculuğun %41 oranında kaybedildiğini bildirmişlerdir. Güçlü asiditede self-etch adeziv grubuna dahil olan Prompt L-Pop ile PSA ya kıyasla daha iyi sonuçlar alınmıştır. Munoz ve ark. 107 3 yıl sonrasında %95, Boghosian ve ark. 108 1 yıl sonunda %96 oranında tutuculuğun sağlandığını bildirmişlerdir. Ancak Munoz ve ark. nın yaptıkları araştırmaya sınıf III kaviteler de dahil edilmiştir ve bu nedenle daha yüksek oranda başarıyla karşılaşıldığı düşünülebilir. Ayrıca Van Dijken 99 2 yıl sonunda %21, Brackett ve ark ise 109

58 1 yıl sonunda soft start polimerizasyon tekniğiyle kompozit rezinin polimerizasyonu sağlandığında %31, yüksek yoğunlukta halojen ışık cihazıyla polimerizasyonda ise %38 oranında tutuculuğun kaybedildiğini bildirmişlerdir. Bir klinik incelemede Prompt L-Pop kullanılarak restore edilen çürüksüz sınıf V lezyonlar değerlendirilmiş ve 1. yıl sonunda başarılı bulunmuştur (110). Ancak in vitro araştırmalarda bu adeziv sistemin kısa dönem bağlanma dayanıklılığının çok düşük olduğu bildirilmiştir 111,112. Prompt L-Pop un yüksek asiditesi nedeniyle kompozit rezinin polimerizasyonunu engellemesi, adherent yüzeyini tam olarak ıslatamaması, adeziv tabakanın fazla ince olması, hidrofilik ve hidrofobik bileşenlerin ayrışması ve sonuç olarak hidrolize karşı hassasiyetin artması geleneksel etch&rinse ve self-etch sistemlere kıyasla karşılaşılan bu başarısızlığın nedenleri olarak sıralanabilir. Van Dijken ve ark. 113 güncel bir klinik araştırmada üç basamaklı etch&rinse (Allbond 2, Clearfil Liner Bond, Denthesive), iki basamaklı etch&rinse (Gluma 2000) ve iki basamaklı selfetch adezivlerin (ART Bond, Denthesive 2, PUB 3) 13 yıl süreyle, uzun dönem tutuculuğunu değerlendirmişlerdir. Yıllık başarısızlık oranları Allbond 2 %4.1, Clearfil Liner Bond %2, Denthesive %7.3, Gluma 2000 %6.5, ART Bond %3.2, Denthesive 2 %5.7, PUB 3 için ise %4.5 olarak bildirilmiştir. Güncel self-etch adezivlerin öncülü durumundaki ART adeziv sistem kullanılırken minenin selektif olarak pürüzlendirilmesi gereklidir. Bu adezivle kısa süreli araştırmalarda 2 yıl sonunda (mine pürüzlendirilmeden) %5 ve 3 yıl sonunda (mine pürüzlendirildiğinde) %15 kayıp bildirilmiştir 114-116. Denthesive 2 ise primerinde %2 maleik asit içeren tamamen farklı yapıda bir self-etch adezivdir. Bu çalışmada primerinde aynı türde asiti bulunduran ART nin aksine, başlangıçta yüksek oranda başarısızlıkla karşılaşılmıştır. Araştırmada kullanılan bir diğer self-etch sistem PUB 3 bazı araştırmalarda mine sınırlarına bizotaj yapılarak 11,97,117-119, bir çalışmada 98 ise maksatlı olarak bizotaj yapılmaksızın uygulanmış ve 2. yıl sonuna kadar düşük oranda bağlantı kaybı yaşanmıştır. Ancak değerlendirme süresi 3 yıl olan bir araştırmada, son yılda bağlantıda şiddetli bir degredasyonla karşılaşılmıştır 99. Yine Van Dijken ve ark 113 araştırmasında 3. yıldan sonra kayıp oranında artış belirlenmiş ve adezyon mekanizmasına bağlı olmaksızın tüm adeziv sistemlerde değişik oranlarda zamanla degredasyon gerçekleştiği bildirilmiştir. Bekes ve ark. 120 bir klinik çalışmada yaygın olarak kullanılan bir etch&rinse adeziv sisteme (Excite) kıyasla bir self-etch sistemin (AdheSE) başarısını değerlendirmişlerdir. Araştırmacılar sınıf I ve II kaviteleri bu adezivlerle birlikte kompozit rezin (Tetric Ceram HB, Ivoclar Vivadent) ile restore etmişler ve dişlerin 6., 12. ve 24. aylarda vitalitesini, sekonder çürük oluşumunu, postoperatif duyarlılığı ve restorasyonların marjinal bütünlüğü, marjinal renklenmesi, yüzey yapısı, anatomik formlarını ve ayrıca dolgulardaki defektleri incelemişlerdir. 34 hastaya uygulanan 67 restorasyonun hiçbirinde sekonder çürükle karşılaşılmamıştır. Her iki gruptan 2 dişe pulpa inflamasyonu nedeniyle endodontik tedavi uygulanmış, diğer dişler vitalitelerini devam ettirmişlerdir. AdheSE restorasyonlarının 6 tanesinde, Excite ile uygulanan restorasyonların ise 3 tanesinde hafif marjinal renklenme belirlenmiştir. 2 yıl sonunda tüm alfa ve beta skorları birlikte değerlendirildiğinde her iki grup için klinik başarı oranı %97 olarak bildirilmiştir. Araştırmacılar sınıf I ve II restorasyonlara uygulandığında her iki sistemle de çok başarılı sonuçlar alındığı belirtmişlerdir. Bir diğer klinik araştırmada Sugizaki ve ark. 121 tek aşamalı self-etch sistem, Xeno III ile minimal invaziv V-şeklinde, sınıf V servikal kavitelere uygulanan restorasyonları modifiye Ryge/ USPHS kriterlerine göre değerlendirmişlerdir. Hastalar düzenli olarak kontrol randevularına çağırılmış, 18 ay sonunda tüm restorasyonlar alfa skoruyla değerlendirilmiş ve klinik olarak başarılı bulunmuştur. Araştırmacılar ayrıca in vitro olarak bu sistemin bağlanma dayanıklılığını ölçmüşler ve Clearfil SE Bond a yakın düzeyde bağlanma gösterdiğini bildirmişlerdir. Rosin ve ark. 122 self-etch bir sistem olan Etch & Prime 3.0 (Degussa) ile uygulanan Ormocer res-

59 torasyonların (Definite; Degussa) klinik başarısını incelemişlerdir. Sınıf I, II, III, IV ve V kavitelere uygulanan toplam 117 hastadaki 356 restorasyon modifiye Ryge kriterlerine göre değerlendirilmiştir. Hastalar 6., 12. ve 24. aylarda kontrole çağırılmış ve 24 ay sonunda 307 restorasyon değerlendirilmiştir. Araştırmacılar restorasyonların kabul edilebilir durumda olduklarını bildirmekle birlikte restorasyon marjinlerinin kalitesi ve sınıf V restorasyonların retansiyonlarına yönelik endişelerini ifade etmişlerdir. Farklı bir araştırmada aynı adeziv sistem ve kompozit rezin ile restore edilen dişler 24 aylık süre sonunda değerlendirilmiş ve restorasyonların kenar uyumlarının bozulduğu belirlenmiştir 123. Posterior kompozit restorasyonlarda kullanılan self-etch sistemlerin (Adper Prompt L-Pop, Clearfil S 3 Bond, ibond ve kontrol grubu olarak etch&rinse sistem, One Step Plus) klinik başarısını değerlendiren Perdigão ve ark 124, 38 hastaya uygulanan 121 restorasyonu incelemişlerdir. Nanofil kompozit rezinle (Filtek Supreme, 3M ESPE) restore edilen dişler 6. ay ve 1. yıl sonunda kontrole çağırılmıştır. Sene sonunda 31 hastada uygulanan 111 restorasyon modifiye USPHS kriterlerine göre değerlendirilmiştir. Kontrol grubunda önemli bir değişimle karşılaşılmamış ancak renk uyumu, marjinal renklenme ve marjinal adaptasyon bakımından Clearfil S 3 Bond ve ibond un alfa skorlarında önemli oranda düşüş kaydedilmiştir. Sene sonunda renk uyumu, kenar renklenmesi ve kenar uyumu kriterleri bakımından ibond grubunun diğer adezivlerden çok daha başarısız olduğu bildirilmiştir. Clearfil S 3 Bond ile yapılan restorasyonların kenar uyumu Adper Prompt L-Pop tan çok daha başarılı bulunmuştur. Adper Prompt L-Pop grubunda ise One-Step Plus grubuna kıyasla çok daha az oranda postoperatif duyarlılık bildirilmiştir. Manchorova ve ark. 125 sınıf I ve II kavitelerin restorasyonunda kullanılan bir self-etch sistemi (Adper Prompt L-Pop) postoperatif duyarlılık bakımından değerlendirmişler ve olguların %26.3 ünde ilk 1 aylık değerlendirme sürecinde postoperatif duyarlılıkla karşılaşıldığını belirtmişlerdir. Self-etch primerlerin kullanımasıyla postoperatif duyarlılığın önlenip önlenemeyeceğini araştıran Gordan ve Mjör 126 ise, self-etch primer (Flourobond, Ormco Corp.) ile uygulanan posterior restorasyonları 2 yıl süreyle takip etmişler ve uzun dönemde duyarlılık şikayetinin bulunmadığını bildirmişlerdir. Perdigão ve ark. 127 etch&rinse sistemlere kıyasla self-etch sistemlerin kenar uyumlarını ve hastaların postoperatif duyarlılık şikayetlerini değerlendirmişlerdir. Araştırmada Clearfil SE Bond uygulanan sınıf I ve sınıf II kaviteler Clearfil AP-X (Kuraray) ile restore edilmiş ve Prime&Bond NT- Esthet-X (Dentsply) ile tamamlanan restorasyonlar ise kontrol grubunu oluşturmuştur. Hastalar 2. hafta, 8. hafta ve 6. ayda kontrole çağırılmış ve postoperatif duyarlılık bakımından iki grup arasında fark bulunmamıştır. Ayrıca hiçbir restorasyon kenarında renklenmeyle karşılaşılmamıştır. Araştırmacılar postoperatif duyarlılığın kullanılan adeziv sistemden daha çok restorasyon tekniğiyle ilişkili olduğunu belirtmişlerdir. SONUÇ Bu literatür derlemesinde farklı klinik işlemlerde kullanılan self-etch adeziv sistemlerin klinik başarıları günümüze kadar yapılan çok sayıda in vitro ve in vivo araştırmanın ışığında incelenmiş ve aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır; 1- Yapılan araştırmalarda iki basamaklı self-etch adezivlerle etch&rinse sistemlerle kıyaslanabilir düzeyde başarılı sonuçlar alınmış, ancak tek basamaklı sistemler genel olarak başarısız bulunmuştur. 2- Tek basamaklı self-etch sistemlerin hidrofilik yapıları nedeniyle geçirgen bir membran gibi davranmaları, polimerizasyon sonrası önemli ölçüde su absorbe etmeleri, yüksek asiditeleri nedeniyle kompozit rezinlerin polimerizasyonunu engellemeleri, yapılarındaki hidrofilik ve hidrofobik bileşenlerin ayrışması ve sonuçta da hidrolize karşı daha yatkın hale gelmeleri karşılaşılan başarısız sonuçların nedenleri olarak sıralanmıştır. 3- Self-etch adezivlerin hidrofilik yapıları ve asiditeleri nedeniyle, kimyasal ya da hem kimyasal hem de ışıkla polimerize olan (dual-cure)

60 kompozit rezinler ve self-etch adezivler arasında uyumsuzluk bulunmaktadır. Işıkla polimerize olan kompozit rezinlerle birlikte kullanıldıklarında ise polimerizasyon öncesi uzun süre kompozit rezinin adezivle temasından kaçınılmalıdır. 4- Self-etch adezivlerle birlikte uygulanan rezin simanlar kullanıldığında ara tabaka olarak hidrofobik rezin uygulanması önerilebilir, ancak bunun da siman film kalınlığını artırabileceğine dikkat edilmelidir. 5- İndirekt pulpa tedavisi ile rezin kaplama tekniklerinde orta asiditede iki basamaklı selfetch adezivlerin kullanılması önerilebilir. 6- Direkt pulpa kaplamasında adeziv sistemlerin kullanılmasından kaçınılmalıdır. 7- Dentin aşırı duyarlılığı tedavisinde iki basamaklı self-etch adezivlerden yararlanılabilir ve tercihen aynı adeziv sistem kullanılarak düzenli aralıklarla tedavinin tekrarlanması gereklidir. 8- Daha kısa sürelerde klinik işlemlerin tamamlanması gerektiğinde, alt çene posterior bölge gibi asit yıkama işlemi sonrası kontaminasyon riski yüksek olan bölgelerde ve ayrıca çocuk ya da iletişim güçlüğü çekilen hastalarda selfetch adeziv sistemlerin tercih edilmesi daha uygun bir yaklaşım olabilir. KAYNAKLAR 1. Perdigo J, Carmo ARP, Anaute-Netto C, Amore R, Lewgoy HR, Cordeiro HJ, Dutra-Correa M, Castilhos N. Clinical performance of self-etch adhesives at 18 months. Am J Dent. 2005;18:135-140. 2. Kielbassa AM. Dentin hypersensitivity: Simple steps for everyday diagnosis and management. Int Dent J. 2002;52:366-396. 3. Sykes LM. Dentine hypersensitivity: a review of its aetiology, pathogenesis and management. SADJ. 2007;62:66-71. 4. Bartold PM. Dentinal hypersensitivity: a review. Aust Dent J. 2006;51:212-218; quiz 276. 5. Orchardson R, Gillam DG. Managing dentin hypersensitivity. JADA. 2006 ;137:990-998; quiz 1028-1029. 6. West NX. Dentine hypersensitivity. Monogr Oral Sci. 2006;20:173-89. 7. Prati C, Cervellati F, Sanasi V, Montebugnoli L. Treatment of cervical dentine hypersensitivity with resin adhesives: 4-week evaluation. Am J Dent. 2001;14:378-382. 8. Swift EJ Jr, May KN Jr, Mitchell S. Clinical evaluation of Prime & Bond 2.1 for treating cervical dentin hypersensitivity. Am J Dent. 2001;14:13-16. 9. Haywood VB. Dentine hypersensitivity: bleaching and restorative considerations for successful management. Int Dent J. 2002;52:376-384. 10. Brännström M, Johnson G, Nordenvall KJ. (1979) Transmission and control of dentinal pain: resin impregnation for the desensitization of dentin. JADA. 1979;99:612-618. 11. Ferrari M, Cagidiaco MC, Kugel G, Davidson CL. Clinical evaluation of a one-bottle bonding system for desensitizing exposed roots. Am J Dent. 1999;12:243-249. 12. Ide M, Morel AD, Wilson RF, Ashley FP. The role of a dentine-bonding agent in reducing cervical dentine sensitivity. J Clin Periodontol. 1998;25:286-290. 13. Calamia JR, Styner DL, Rattet AH. Effect of Amalgambond on cervical sensitivity. Am J Dent. 1995;8:283-284. 14. Pamir T, Özyazıcı M, Baloğlu E, Önal B. The efficacy of three desensitizing agents in treatment of dentine hypersensitivity. J Clin Pharm Therap. 2005;30:73-76. 15. Sauro S, Watson TF, Tay FR, Chersoni S, Breschi L, Bernardi F, Prati C. Water uptake of bonding systems applied on root dentin surfaces: A SEM and confocal microscopic study Dent Mater. 2006;22:671-680. 16. Magne P, Douglas WH. Porcelain veneers: dentin bonding optimization and biomimetic recovery of the crown. Int J Prosthodont. 1999;12:111-121. 17. Magne P, Kim TH, Cascione D, Donovan TE. Immediate dentin sealing improves bond strength of indirect restorations. J Prosthet Dent. 2005;94:511-519. 18. Magne P. Immediate dentin sealing: a fundamental procedure for indirect bonded restoration. J Esthet Restor Dent. 2005;17:144-155. 19. Jayasooriya PR, Pereira PN, Nikaido T, Tagami J. Efficacy of a resin coating on bond strengths of resin cement to dentin. J Esthet Restor Dent. 2003;15:105-113. 20. Jayasooriya PR, Pereira PN, Nikaido T, Burrow MF, Tagami J. The effect of a resin coating on the interfacial adaptation of composite inlays. Oper Dent. 2003;28:28-35. 21. Okuda M, Nikaido T, Maruoka R, Foxton RM, Tagami J. Microtensile bond strengths to cavity floor dentin in indirect composite restorations using resin coating. J Esthet Restor Dent. 2007;19:38-46. 22. Magne P, Kim TH, Cascione D, Donovan TE. Immediate dentin sealing improves bond strength of indirect restorations. J Prosthet Dent. 2005;94:511-519. 23. Magne P, So WS, Cascione D. Immediate dentin sealing supports delayed restoration placement. J Prosthet Dent. 2007;98:166-174. 24. Johnson GH, Hazelton LR, Bales DJ, Lepe X. The effect of a resin-based sealer on crown retention for three types of cement. J Prosthet Dent. 2004;91:428-435.

61 25. Kosaka S, Kajihara H, Kurashige H, Tanaka T. Effect of resin coating as a means of preventing marginal leakage beneath full cast crowns. Dent Mater J. 2005;24:117-122. 26. Islam MR, Takada T, Weerasinghe DS, Uzzaman MA, Foxton RM, Nikaido T, et al. Effect of resin coating on adhesion of composite crown restoration. Dent Mater J. 2006;25:272-279. 27. Pashley EL, Comer RW, Simpson MD, Horner JA, Pashely DH, Caughman WF. Dentin permeability: sealing the dentin in crown preparations. Oper Dent. 1992;17:13-20. 28. Cagidiaco MC, Ferrari M, Garberoglio R, Davidson CL. Dentin contamination protection after mechanical preparation for veneering. Am J Dent. 1996;9:57-60. 29. American Academy of Pediatric Dentistry (1999) Reference manual: guidelines for pulp therapy for primary and young permanent teeth. Pediatr Dent. 21:62. 30. Al-Zayer MA, Straffon LH, Feigal RJ, Welch KB. Indirect pulp treatment of primary posterior teeth: a retrospective study. Pediatr Dent. 2003;25:29-36. 31. Falster CA, Araujo FB, Straffon LH, Nör JE. Indirect pulp treatment: in vivo outcomes of an adhesive resin system vs calcium hydroxide for protection of the dentin-pulp complex. Pediatr Dent. 2002;24:241-248. 32. Farooq NS, Coll JA, Kuwabara A, Shelton P. Success rates of formocresol pulpotomy and indirect pulp therapy in the treatment of deep dentinal caries in primary teeth. Pediatr Dent. 2000;22:278-286. 33. Marchi JJ, de Araujo FB, Froner AM, Straffon LH, Nör JE. Indirect pulp capping in the primary dentition: a 4 year follow-up study. J Clin Pediatr Dent. 2006;31:68-71. 34. de Souza Costa CA, Giro EMA, Nascimento ABL, Teixeira HM, Hebling J. Short-term evaluation of the pulpo-dentin complex response to a resin-modified glass-ionomer cement and a bonding agent applied in deep cavities. Dent Mater. 2003;19:739-746. 35. Camps J, Dèjou J, Rèmusat M, About I. Factors influencing pulpal response to cavity restorations. Dent Mater. 2000;16:432-440. 36. de Souza Costa CA, Nascimento ABL, Teixeira HM. Response of human pulps following acid conditioning and application of a bonding agent in deep cavities. Dent Mater. 2002;18:543-551. 37. de Souza Costa CA, Hebling J, Randall RC. Human pulp response to resin cements used to bond inlay restorations. Dent Mater. 2006;22:954-962. 38. Hamid A, Hume WR. The effect of dentine thickness on diffusion of resin monomers in vitro. J Oral Rehabil. 1997;24:20-25. 39. Haller B, Klaiber B, Dürner U, Hofmann N. Dentinpermeabilität nach Behandlung mit Cleanern und Primern. Dtsch Zahnärztl Z. 1992;47:171-175. 40. Hashimoto M, Ito S, Tay FR, Svizero NR, Sano H, Kaga M, Pashley DH. Fluid movement across the resin-dentin interface during and after bonding. J Dent Res. 2004; 83: 843-848. 41. Rathke A, Alt A, Gambin N, Haller B. Dentin diffusion of HEMA released from etch-and-rinse and self-etch bonding systems. Eur J Oral Sci. 2007;115:510-516. 42. Büyükgüral B, Çehreli ZC. Effect of different adhesive protocols vs calcium hydroxide on primary tooth pulp with different remaining dentin thicknesses:24-month results. Clin Oral Investig. 2008;12:91-96. 43. Unemori M, Matsuya Y, Hyakutake H, Matsuya S, Goto Y, Akamine A. Long-term follow-up of composite resin restorations with self-etching adhesives J Dent. 2007 ;35:535-540. 44. Whitworth JM, Myers PM, Smith J, Walls AW, McCabe JF. Endodontic complications after plastic restorations in general practice. Int Endodont Jour. 2005;38:409-416. 45. Wiegand A, Caspar C, Becker K, Werner C, Attin T. In vitro cytotoxicity of different self-etching dental adhesive systems. Schweiz Monatsschr Zahnmed. 2006;116:614-621. 46. Murray PE, About I, Franquin JC, Remusat M, Smith AJ. Restorative pulpal and repair responses. JADA. 2001;132:482 491. 47. Gerzina TM, Hume WR. Diffusion of monomers from bonding resin-resin composite combinations through dentine in vitro. J Dent. 1996;24:125-128. 48. Gürpınar OA, Beklen A, Hukkanen M, Çehreli ZC, Onur MA, Konttinen YT. Effects of two multi-step self-etch primer/adhesives on apoptosis in human gingival fibroblasts in vitro. J Biomed Mater Res B Appl Biomater. 2006;79:435-440. 49. Silva GAB, Lanza LD, Lopes-Júnior N, Moreira A, Alves JB. Direct Pulp capping with dentin bonding system in human teeth: a clinical and histological evaluation. Oper Dent. 2006;31:297-308. 50. Horsted P, Sondergaard B, Thylstrup A, Attar K, Fejerskov O. A retrospective study of direct pulp capping with calcium hydroxide compounds. Endod Dent Traumatol. 1985;1:29-34. 51. Cox CF, Suzuki S. Re-evaluating pulp protection: calcium hydroxide liners vs. cohesive hybridization. J Am Dent Assoc 1994;125:823-831. 52. Fernandes AM, Silva GAB, Lopes N, Napimoga MH, Benatti BB, Alves JB. Direct capping of human pulps with a dentin bonding system and calcium hydroxide: an immunohistochemical analysis. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2008;105:385-90. 53. Lu Y, Liu T, Li H, Pi G. Histological evaluation of direct pulp capping with a self-etching adhesive and calcium hydroxide on human pulp tissue Int Endod J. 2008;41:643-650. 54. Costa CAS, Nascimento ABL, Teixeira HM, Fontana U. Response of human dental pulps capped with a self-etching adhesive system. Dent Mater 2001;17:230-240. 55. Pereira JC, Segala AD, Costa CA. Human pulpal response to direct pulp capping with an adhesive system. Am J Dent 2000;13:139-147. 56. Accorinte ML, Reis A, Loguercio AD, Muench A, Araujo VC. Influence of rubber dam isolation on human pulp responses after capping with calcium hydroxide and an adhesive system. Quintessence Int 2006;31:205-212.

62 57. Accorinte ML, Loguercio AD, Reis A, Muench A, Araujo VC. Response of human pulp capped with a bonding agent after bleeding control with hemostatic agents. Oper Dent. 2005;30:147-155. 58. Demarco FF, Tarquinio SB, Jaeger MM, Araujo VC, Matson E. Pulp response and cytotoxicity evaluation of 2 dentin bonding agents. Quintessence Int. 2001;32:211-220. 59. Accorinte MLR, Loguercio AD, Reis A, Costa CAS. Response of human pulps capped with different self-etch adhesive systems. Clin Oral Invest. 2008;12:119-127. 60. Azaz B, Michaeli Y, Nitzan D. Aging of tissues of the roots of nonfunctional human teeth (impacted canines). Oral Surg. 1977;43:572-578. 61. Yoshiyama M, Sano H, Ebisu S, Tagami J, Ciucchi B, Carho RM, Johnson NW. Regional strengths of bonding agents to cervical sclerotic root dentine. J Dent Res. 1996;75(6):1404-1413. 62. Azzopardi A, Bartlett DW, Watson TF, Sherriff M. The measurement and prevention of erosion and abrasion. J Dent. 2001;29:395-400. 63. Sundaram G, Wilson R, Watson TF, Bartlett D. Clinical measurement of palatal tooth wear following coating by a resin sealing system. Oper Dent. 2007;32(6):539-543. 64. Sundaram G, Bartlett D, Watson T. D. Bonding to and protecting worn palatal surfaces of teeth with dentine bonding agents. J Oral Rehabil. 2004;31:505-509. 65. Asmussen E, Peutzfeldt A. Short and long-term bonding efficacy of a self-etching, one-step adhesive. J Adhes Dent. 2003;5:41-45. 66. Sanares AME, Itthagarun A, King NM, Tay FR, Pashley DH. Adverse surface interactions between one-bottle lightcured adhesives and chemical-cured composites. Dent Mater. 2001;17:542-556. 67. O Keefe KL, Powers JM. Adhesion of resin composite core materials to dentin. Int J Prosthodont. 2001;14:451-456. 68. Franco EB, Lopes LG, D alpino PHP, Pereira JC, Mondelli RFL, Navarro MFL. Evaluation of compatibility between different types of adhesives and dual-cured resin cement. J Adhes Dent. 2002;4:271-275. 69. Pfeifer C, Shih D, Braga RR. Compatibility of dental adhesives and dual-cure cements. Am J Dent. 2003;16:235-238. 70. Tay FR, Pashley DH. Have dentin adhesives become too hydrophilic? Can Dent Assoc. 2003;69:726-731. 71. Suh BI, Feng L, Pashley DH, et al. Factors contributing to the incompatibility between simplified-step adhesives and chemically-cured or dual-cured composites. Part III. Effect of acidic resin monomers. J Adhes Dent. 2003;5:267-282. 72. Tay FR, Pashley DH, Yiu CK, Sanares AM, Wei SH. Factors contributing to the incompatibility between simplified-step adhesives and self-cured or dual-cured composites. Part I. Single-step self-etch adhesive. J Adhes Dent. 2003;5:27-40. 73. Tay FR, Suh BI, Pashley DH, Prati C, Chuang SF, Li F. Factors contributing to the incompatibility between simplified-step adhesives and chemical-cured or dual-cured composites. Part II. Single-bottle, total-etch adhesive. J Adhes Dent. 2003;5(4):91-106. 74. Schiltz MY, Cincione F, Derijk W, Suh BI. Bond strength of single bottle adhesives to self-cured composites on dentin. J Dent Res. 2000;79:374 (Abstract). 75. Tay FR, King NM, Suh BI, Pashley DH. Effect of delayed activation of light-cured resin composites on bonding of all-in-one adhesives. J Adhes Dent. 2001;3:207-225. 76. Giannini M, de Goes MF, Nikaido T, Shimada Y, Tagami J. Influence of activation mode of dual-cured resin composite cores and low-viscosity composite liners on bond strength to dentin treated with self-etching adhesives. J Adhes Dent. 2004;6:301-306. 77. Carvalho RM, Pegoraro TA, Tay FR, Pegoraro LF, Silva NR, Pashley DH. Adhesive permeability affects coupling of resin cements that utilize self-etching primers to dentine. J Dent. 2004;32:55-65. 78. Hagge MS, Lindemuth JS. Shear bond strength of an autopolymerizing core buildup composite bonded to dentin with 9 adhesive systems. J Prosthet Dent. 2001;86:620-623. 79. Franco EB, Lopes LG, D Alpino PH, Pereira JC. Influence of ph of Different Adhesive Systems on the Polymerization of a Chemically Cured Composite Resin. Braz Dent J. 2005;16:107-111. 80. Tay FR, Pashley DH, Peters MC. Adhesive permeability affects composite coupling to dentin treated with a selfetch adhesive. Oper Dent. 2003;28:610-621. 81. Cheong C King NM Pashley DH Ferrari M, Toledano M,Tay FR. Incompatibility of self-etch adhesives with chemical/dual-cured composites: two-step vs one-step systems.oper Dent. 2003;28:747-755. 82. Oster G. Photopolymerization and photocrosslinking. In Herman F. Mark, Norman G. Gaylord, Norbert M. Bikales NM editors. Encyclopedia of Polymer Science and Technology: Vol. 10, New York, Wiley-Interscience, 1969. p.145-156. 83. Tay FR, Pashley DH, Suh BI, Carvalho R and Miller M. Single step, self-etch adhesives behave as permeable membranes after polymerization. Part I. Bond strength and morphologic evidence. Am J Dent. 2004;17(4):271-278. 84. Tay FR, Pashley DH, Suh BI, Carvalho RM, Itthagarun A. Single-step adhesives are permeable membranes J Dent. 2002;30:371-382. 85. Barghi N, Fischer D and Howell C (2002). Effect of delaying curing of composite on bonding to dentin. J Dent Res. 81(Spec Iss A): 46. IADR 80th General Session, 6-9 March. San Diego, USA. 86. Masudi SM, Padtong EA. Effect of delayed light-cured activation on bond-strengths between composites and adhesives. Arch Orofac Sci. 2006;1:36-41. 87. Kramer N, Ebert J, Petschelt A, Frankenberger R. Ceramic inlays bonded with two adhesives after 4 years. Dent Mater. 2006;22:13-21. 88. Kramer N, Frankenberger R. Clinical performance of bonded leucite-reinforced glass ceramic inlays and onlays after eight years. Dent Mater. 2005;21:262-271. 89. Bott B, Hannig M. Effect of different luting materials on the marginal adaptation of Class I ceramic inlay restorations in vitro. Dent Mater. 2003;19:264-269.

63 90. Ferrari M, Dagostin A, Fabianelli A. Marginal integrity of ceramic inlays luted with a self-curing resin system. Dent Mater. 2003;19:270-276. 91. El Zohairy AA, De Gee AJ, Mohsen MM, Feilzer AJ. Effect of conditioning time of self-etching primers on dentin bond strength of three adhesive resin cements. Dent Mater. 2005 Feb;21:83-93. 92. Swift Jr EJ, Perdigao J, Combe EC, Simpson 3rd CH, Nunes MF. Effects of restorative and adhesive curing methods on dentin bond strengths. Am J Dent. 2001;14:137-140. 93. Mak YF, Lai SCN, Cheung GSP, Chan AW, Tay FR, Pashley DH. Micro-tensile bond testing of resin cements to dentin and an indirect resin composite. Dent Mater. 2002;18:609-621. 94. Jayasooriya PR, Pereira PN, Nikaido T, Barrow MF, Tagami J. The effect of a resin coating on the interfacial adaptation of composite inlays. Oper Dent. 2003;28:28-35. 95. Garcia RN, Reis AF, Giannini M. Effect of activation mode of dual-cured resin cements and low-viscosity composite liners on bond strength to dentin J Dent. 2007;35:564-569. 96. Peumans M, Kanumilli P, De Munck J, Van Landuyt K, Lambrechts P, Van Meerbeek B. Clinical effectiveness of contemporary adhesives: A systematic review of current clinical trials. Dent Mater. 2005;21:864-881. 97. Kubo S, Yokota H, Kawasaki K, Hayashi Y. Five-year clinical evaluation of two adhesives in non-carious cervical lesions. J Dent Res 2004;83(Spec Iss A/CDrom). Abstr. No. 539. 98. Akimoto N, Takamizu M. Ten-year clinical evaluation of self-etching primer system. J Dent Res 2004;83(Spec Iss A/CDrom). Abstr. No. 249. 99. Van Dijken JWV. Durability of three simplified adhesive systems in class V non-carious cervical dentin lesions. Am J Dent. 2004;17:27-32. 100. Latta MA, Barkmeier WW, Triolo PT, Cavel WT. Threeyear clinical evaluation of the clearfil liner bond 2 system. J Dent Res. 2000;79(Spec Iss/IADR Abstracts):272. Abstr. No. 1030. 101. Türkün SL. Clinical evaluation of a self-etching and a one bottle adhesive system at two-years. J Dent. 2003;31:527-534. 102. Van Meerbeek B, Kanumilli P, De Munck J, Van Landuyt K, Lambrechts P, Peumans M. A randomized controlled clinical trial evaluating the three-year clinical effectiveness of two etch-and-rinse adhesives in cervical lesions. Oper Dent. 2004;29:39-49. 103. Folwaczny M, Loher C, Mehl A, Kunzelmann KH, Hickel R. Class V lesions restored with four different tooth-colored materials-3-year results. Clin Oral Invest. 2001;5:31-39. 104. Loguercio AD, Reis A, Barbosa AN, Roulet JF. Five-year double-blind randomized clinical evaluation of a resin modified glass ionomer and a polyacid-modified resin in non-carious cervical lesions. J Adhes Dent. 2003;5:323-332. 105. Van Dijken JWV. Clinical evaluation of three adhesive systems in class V non-carious lesions. Dent Mater. 2000;16:285-291. 106. Ünlü N, Belli S, Özer F. Clinical evaluation of a compomer resin in Class V abrasion lesions: four year results. J Dent Res. 2002;81(Spec Iss B):236. Abstr. No. 27. 107. Munoz C, Dunn J, Fundingsland J, Richter R. Three year clinical performance of Prompt L-Pop. J Dent Res 2004;83(Spec Iss A/CDrom). Abstr. No. 541. 108. Boghosian A. Clinical evaluation of a self-etching adhesive:1year results. J Dent Res. 2002;81(Spec Iss A):52. Abstr.No. 192. 109. Brackett WW, Covey DA, St Germain Jr HA. One-year clinical performance of a self-etching adhesive in class V resin composites cured by two methods. Oper Dent. 2002;27:218-22. 110. Kiremitçi A, Gökalp S. One year clinical evaluation of two self-etching adhesives. J Dent Res. 2003;82(Spec Iss C). Abstr. No. 361. 111. De Munck J, Van Meerbeek B, Inoue S, Vargas M, Yoshida Y, Armstrong S, et al. Micro-tensile bond strength of oneand two-step self-etch adhesives to bur-cut enamel and dentin. Am J Dent. 2003;16:414-420. 112. De Munck J, Van Meerbeek B, Vargas M, Iracki J, Van Landuyt K, Poitevin A et al. One day bonding effectiveness of new self-etch adhesives to bur-cut enamel and dentin. Oper Dent. 2005;30:39-49. 113. Van Dijken JWV, Sunnegårdh-Grönberg K, Lindberg A. Clinical long-term retention of etch-and-rinse and self-etch adhesive systems in non-carious cervical lesions. A 13 years evaluation. Dent Mater. 2007;23:1101-1107. 114. Boghosian A, Ricker J, McCoy R. Clinical evaluation of a filled dentin adhesive system: 5 year results. J Dent Res. 1998;77(Spec Iss B):1022. Abstr. No. 3123. 115. Van Dijken JWV. Clinical effectiveness of 12 adhesive systems in Class V non-retentive lesions. A 5-year evaluation. J Dent Res. 2001;80:1272. Abstr. No. 42. 116. Van Meerbeek B, Conn Jr LJ, Duke ES, Eick JD, Robinson SJ, Guerrero D. Correlative transmission electron microscopy examination of nondemineralized and demineralized resin-dentin interfaces formed by two dentin adhesive systems. J Dent Res. 1996;75:879-888. 117. Krejci I, Häusler T, Sägesser, Lutz F. New adhesives in class V restorations under combined load and simulated dentinal fluid. Dent Mater. 1994;10:331-335. 118. Belli S, Ünlü N, Özer F. Bonding strength to two different surfaces of dentin under simulated pulpal pressure. J Adhes Dent. 2001;3:145-152. 119. Perdigão J. An ultra-morphological study of human dentine exposed to adhesive systems. Thesis Leuven; 1995. 120. Bekes K, Boeckler L, Gernhardt CR, Schaller HG. Clinical performance of a self-etching and a total-etch adhesive system - 2-year results. J Oral Rehabil. 2007;34:855-861. 121. Sugizaki J, Morigami M, Uno S, Yamada T. Clinical evaluation and interfacial morphology observation of Xeno III self-etching resin bonding and restorative system. Dent Mater J. 2007;26:602-607. 122. Rosin M, Schwahn C, Kordass B, Konschake C, Greese U, Teichmann D, Hartmann A, Meyer G. A multipractice clinical evaluation of an Ormocer restorative-2-year results. Quintessence Int. 2007;38:e306-315.

64 123. Kiremitçi A, Önen A, Özgünaltay G, Dayangaç B. Two year clinical evaluation of two posterior composite resins. J Dent Res.2005;84 (Spec Iss B) Abstr. No. 0334. 124. Perdigão J, Dutra-Corrêa M, Castilhos N, Carmo AR, Anauate-Netto C, Cordeiro HJ, Amore R, Lewgoy HR. One-year clinical performance of self-etch adhesives in posterior restorations. Am J Dent. 2007;20:125-133. 125. Manchorova NA, Vladimirov SB, Donencheva ZK, Drashkovich IS, Kozhuharov PZh, Manolov SK, Todorov RG. A study of post-operative sensitivity in class I and class II restorations with self-etching adhesive and nanofilled composite. Folia Med (Plovdiv). 2006;48:63-69. 126. Gordan VV, Mjör IA. Short- and long-term clinical evaluation of post-operative sensitivity of a new resin-based restorative material and self-etching primer. Oper Dent. 2002;27:543-548. 127. Perdigão J, Geraldeli S, Hodges JS. Total-etch versus selfetch adhesive: effect on postoperative sensitivity. JADA. 2003;134:1621-1629. Geliş Tarihi : 02.09.2008 Received Date : 02 September 2008 Kabul Tarihi : 10.11.2008 Accepted Date : 10 November 2008 İLETİŞİM ADRESİ Doç. Dr. Arlin KİREMİTÇİ Hacettepe Üniversitesi Diş Hekimliği Fak. Diş Hastalıkları ve Tedavisi AD Sıhhiye / ANKARA 06100 Tel: (312) 305 22 70 Fax: (312) 311 34 38