Muhammet ARSLAN KARS KÜMBET CAMİİ (ONİKİ HAVARİLER KİLİSESİ) Oniki Havariler Kilisesi olarak da bilinen Kümbet Camii, Kars Kalesi nin güneye bakan yamacında bulunmaktadır. Üzerinde yapım tarihini veren herhangi bir yazıt bulunmadığından, yapının hangi tarihte yapıldığı bilinmemekle birlikte, yapım tarihi için de araştırmacılar tarafından çeşitli iddialar ortaya atılmıştır (Foto 1). Foto : 1 Yapının genel olarak, X.yüzyılda Kars ve çevresine hakim olan Bağratlılar zamanında inşa edilmiş olabileceği tahmin edilmektedir. X. yüzyılda yaşamış Ermeni tarihçisi S. Asoğik e göre yapı, 929-953 yılları arasında Bağratlı Kralı Abas tarafından yaptırılmıştır. Söz konusu yıllarda Patrik olan Anania (943-967) zamanında 940 lı yıllarda yapının yaptırılmış olduğu anlaşılmaktadır 1. Ancak, yapının mimari özelikleri ile Ermeni tarihçisi S. Asoğik in yapmış olduğu tarihlendirme birbiri ile çelişki içerisindedir. Nitekim, Kümbet Camii, form itibariyle, Ermeni mimarisinden ziyade, daha çok Türk mimarisinin özelliklerini yansıtmaktadır. Kaldı ki, Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi nde, özellikle Erzurum, Oltu, Pasinler, İspir, Çıldır, Ardahan, Göle, Kars çevrelerinde Kümbet Camii ile benzer mimari özellikte yapı örnekleri görmek 1 GÜNDOĞDU, H., Kuzeydoğu Anadolu da Kültürel Miras ve Kars Çevresi Yapıları, Sanatsal Mozaik, 1
mümkündür. Bundan başka, yapının inşa edildiği yıla tekabül eden 940 lı yıllarda, Kars bölgesine Kıpçak Türklerinin hakim olduğu bilinen bir gerçektir 2. Yukarıda kısaca özetlediğimiz bilgiler ışığında, Kümbet Camii nin, 940 lı yıllarda, Kıpçak Türkleri tarafından, Hıristiyan olan Türkler için yaptırıldığını söyleyebiliriz. Mimari açıdan merkezi bir düzenlemeye sahip olan Kümbet Camii nin ortasında, oniki pandantif üzerine oturan kubbe yer almaktadır. Kubbe kasnağı oldukça yüksek tutulmuş ve kasnak yüzeyi, gömme sütunlarla oniki kemerli olarak düzenlenmiştir. Benzer kasnak uygulamasını Erzurum/Tortum Öşvank Kilisesi (Foto 2) ve Artvin/Yusufeli İşhan Kilisesi nde (Foto 3) de görmekteyiz. Foto : 2 Foto : 3 Merkezi plan, dört yönden ileri taşırılarak, dört kollu haç planı elde edilmiş ve haçın kolları beş kenarlı apsis olarak dışa yansıtılmıştır. Doğuya bakan cephe dışa, alttan düz, üstten beş kenarlı apsis biçiminde yansımıştır. Apsisin iki yanında, cephenin iki ucundan birer kapı ile girilen küçük apsisli, birer pastaphorion hücresi bulunmaktadır. Dıştan hafifçe şişkin, konikal şekilli kubbe, içten kare zemin üzerinde yükselen köşe payeleri üzerine oturur. Yüksek kasnakta on iki çift gömme sütunların oluşturduğu yuvarlak kemerler yüzünden yapıya On İki Havari Kilisesi de denilmiştir. Her kemer içerisinde açılmış pencerelerle kubbe içi, her apsiste yer 2 Yapının tarihlendirilmesi konusundaki ender bilgileri ile ufkumu açan hocalarım Doç. Dr. Tahsin PARLAK ve Yrd. Doç. Dr. Cem TÜYSÜZ e teşekkür ederim. 2
alan birer pencere ve kuzey-güney apsisleri birleştiren duvarlardaki pencerelerle de yapı içerisi aydınlatılmıştır (Foto 4). Foto : 4 Batı girişin önünde, üç yanı pencerelerle değerlendirilmiş, ortada yuvarlak profilli sütuncelerle sınırlı kapının bulunduğu, giriş mekânı yer alır. Burada bir jamatun olduğu, ancak bunun XIII. yüzyıldan itibaren ilave edildiği varsayılır 3. Ayrıca kuzey ve güney girişlerin önüne de Ruslar tarafından birer küçük revak eklenmiştir. Kars ın 1579 yılında Osmanlılar eline geçmesiyle Katedral, Camiye dönüştürülmüştür. 1877 de Ruslar Kars ı alınca, bu yapı da Rus Ortadoks Kilisesi ne çevrilmiştir 4. Kars ın tekrar Türk topraklarına katılması ile de, yapı tekrar camiye çevrilmiştir. Kısaca mimari özelliklerine değindiğimiz yapının, özellikle kabartma tekniğindeki figüratif bezemeleri dikkat çekicidir. Kubbe kasnağında oniki kemerle ayrılan her bölümün ortasında, oniki insan figürü görülmektedir (Çizim 1, Foto 5-6-7-8-9-10). Kabaca işlenmiş olan bu kabartmaların hemen hepsi cepheden, ayaklar iki yana doğru yanlara basmış, eller basitce iki yana, öne, cepheden veya göğse kaldırılmış şekilde tutulmuş, hemen hepsi kilise adamları tarzında yansıtılmıştır. Bazıları ellerinde çekiç, haç tutmakta, bazılarının baş hizasında iki yanda, birer yılan kabartması, ya da bir bitki motifi yer almaktadır. Batı girişin üzerine rastlayan figürün altındaki sütun başlıkları üzerine, kuş figürleri de kabartma olarak işlenmiştir. 3 4 KARACA, Y., Doğu Anadolu Bölgesi Hıristiyan Dini Mimarisinde Jamatun Yapıları, -I-II, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Van 2004. GÜNDOĞDU, H., Kuzeydoğu Anadolu da Kültürel Miras ve Kars Çevresi Yapıları, Sanatsal Mozaik, S.XXIX, İstanbul 1998, s.18-22. 3
Çizim : 1 (Virtualanı den). Foto : 5-6-7-8-9-10 4
Başının iki yanında yılan figürü olan kabartmanın, Aziz Krikor Lusavoriç i temsil ettiği ifade edilmektedir 5. Alt kısımda da Selçuklu aslanlarını andıran kabartma olarak işlenmiş bir aslan figürüne yer verilmiştir. Kubbenin alt kısmındaki kornişte, üçer sıra halat şeklinde geçmelerden oluşturulmuş bir süs şeridi esas alınmıştır. Yapının içerisi çok sadedir. Kubbenin yüzeyi kaburgalarla ayrılmıştır (Foto 11). Her köşe kemerinin kilit taşlarında, St. Lukas ı temsil eden boğa başı, St. Johannes i temsil eden kartal figürü, güneydoğuda St. Mateos u temsil eden insan başı ve St. Marko yu temsil eden aslan figürü bulunmaktadır. Ancak, buradaki aslan figürü, insan başı şeklinde verilmiştir 6 (Foto 12). Foto : 11-12 5 GÜNDOĞDU, H., Kuzeydoğu Anadolu da Kültürel Miras ve Kars Çevresi Yapıları, Sanatsal Mozaik, 6 GÜNDOĞDU, H., Kuzeydoğu Anadolu da Kültürel Miras ve Kars Çevresi Yapıları, Sanatsal Mozaik, 5