HR. Ü.Z.F.Dergisi, 2003, 7 (3-4):55-60 J.Agric Fac. HR. U. 2003, 7 (3-4):55-60 GAP BÖLGESİNDE BULUNAN İVESİ KOYUN VE KUZULARINA VERİLEN YEM BLOKLARININ AĞIRLIK ARTIŞI ÜZERİNE ETKİSİ Abdullah Can Nihat Denek Şahin Tüfenk Geliş Tarihi: 03/05/2003 ÖZET Bu çalışmada yem bloklarının samana ve düşük kaliteli kuru ota dayalı beslemede ek yem kaynağı olarak kullanımının İvesi koyun ve kuzularında canlı ağırlık artışı üzerine etkisi araştırılmıştır. Koyun denemesinde ad libitum kuru ot tüketen kontrol grubu (n=12) ile kuru ota ilaveten iki farklı yapıda hazırlanan yem bloğu tüketen deneme gruplarının canlı ağırlık artışları ve kuru ot tüketimleri karşılaştırılmıştır. Kuzu denemesinde ise 28 İvesi kuzu iki gruba ayrılmıştır. Kontrol grubu ad libitum saman ve kuzu başına 300 g/gün buğday kırığı ile beslenirken, muamele grubunda ise kontrol grubuna ek olarak domates posalı yem bloğu tüketmişlerdir. Koyun denemesinde yem bloğu I tüketen deneme grubunda kontrol grubuna oranla canlı ağırlık kaybı azalmıştır (P<0.05). Yem bloğu II tüketen grupta ise canlı ağırlık artışı görülmüştür. Kuru ot tüketimi ise yem bloğu tüketen gruplarda kontrol grubundan yüksek bulunmuştur. Kuzu denemesinde de yem bloğu tüketen grup kuzuları kontrol grubuna kıyasla daha fazla canlı ağırlık artışı göstermişlerdir (P<0.01). Anahtar Sözcük: Yem blokları, İvesi, Koyun, Kuzu EFFECT of MULTINUTRIENT FEED BLOCK USAGE on WEIGH GAIN of AWASSI EWE and LAMB in GAP REGION ABSTRACT In this study, effect of multinutrient blocks as a supplement on growth of Awassi ewe and lamb fed low quality hay or wheat straw was investigated. In ewe trial, while control group (n=12) was fed only ad-libitum hay, two treatment group (12 ewe each) fed additionally two different multinutrient blocks and daily gains and hay consumptions of the groups were compared. In lamb trail. 28 lambs were divided equally two groups. Control group was fed ad-libitum basis wheat straw and 300 g/d head ground wheat and treatment group additionally consumed tomato pulp containing multinutrient block. In ewe trail, multinutrient block I consuming group lost less weigh than control group (P<0,05). Multinutrient block II consuming group gained weight. Multinutrient block I and II groups had a higher hay intake than control group. In lamb trial, multinutrient block consuming group had significantly higher daily gain than control group (P<0.01). Key Words: Multinutrient blocks, Awassi, Ewe, Lamb GİRİŞ Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) alanına giren illerde koyunculuk en yaygın hayvansal üretim uğraşısıdır. Bölgenin toplam 5.52 milyon olan koyun varlığı, Türkiye koyun varlığının %12'sini oluşturmaktadır. Bölgede yetiştiriciliği yapılan en önemli iki koyun ırkı, Akkaraman ve İves, olup söz konusu ırklar sırasıyla koyun populasyonunun %75 ve %25'ini oluşturmaktadır. Koyunculuk; yetiştiricilere yiyecek, yapağı, nakit ve sosyal güven sağladığı için çok büyük öneme sahiptir. Ayrıca, keçi ile birlikte tüm hayvanlar içinde en dayanıklı hayvan grubunu oluştururlar (Özcan, 1993). Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde koyunculuk ve bitkisel üretim genel olarak birbirleri ile entegre şekilde sürdürülmektedir. Meralardan sonra tahıl anızları ve saman bölge koyunculuğunda kullanılan en önemli kaba yem kaynaklarını oluşturmaktadır. Meraların yıllardır aşırı biçimde otlatılması ve yeterince Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, 63040, Şanlıurfa Harran Üniversitesi Veteriner Fakültesi, 63200, Şanlıurfa
korunmaması bölge koyunculuğunun oldukça geri kalmasına neden olmuştur. Bu durum, yetiştiricileri saman ve anız gibi ucuz olan yan ürünleri yem kaynağı olarak kullanmaya yöneltmiştir. Saman veya düşük kaliteli kuru ot ile beslenen hayvanların optimum rumen koşullarının sağlanması için fermente olabilir enerji, protein, amonyak ve minerallerce desteklenmesinde üre- melas yem bloğu veya üre-melas sıvı karışımı kullanımı önerilmektedir (Preston ve Leng, 1987). Mevcut koyunculuk üretim sisteminde ek yemleme (protein, enerji, makro ve mikromineraller ve vitamin desteklemesi) bölge koyunculuğunda verimliliği ve fertiliteyi artırmak için en uygun çözüm yolu olarak görülmektedir. Bazı ülkelerde üre ve tarımsal sanayi yan ürünlerinden hazırlanan yem bloklarının, düşük kaliteli kaba yemlere dayalı beslemede, destekleme yemi olarak kullanılabileceği bildirilmiştir (Leng ve Preston, 1983; Sansoucy ve ark., 1988; Leng ve ark., 1991; Hadjipanayiotou ve ark., 1993). Saman ile beslenen ruminantlarda yapılan farklı enerji ve azot desteklemesi birçok araştırıcı tarafından incelenmiştir (Adrews ve ark., 1972; Hadjipanayiotou ve ark., 1975; Preston ve Leng, 1984; Capper ve ark., 1989). Yapılan bu araştırmalar sonucunda çok az düzeyde enerji ve azot ilavesinin rumen fonksiyonlarını, saman tüketimini ve sindirimini iyileştirdiği, buna karşılık yüksek düzeyde enerji ve azot ilavesinin, rumendeki mikrobiyal aktiviteyi azaltarak, saman tüketimini ve sindirimi azalttığı görülmüştür. Yem blokları rumen mikroorganizmalarına gün boyunca besin maddesi sağlamaktadır (Preston ve Leng, 1987). Aslında bu durum yem bloklarının önemli bir özelliğini oluşturmaktadır, çünkü yüksek selüloz ve düşük azot içeren düşük kaliteli kaba yemlerin rumende fermantasyona uğrarken yem bloğunda bulunan besin maddeleri, özellikle azot, mikrobiyal aktiviteyi hızlandırmakta ve bunun sonucunda kaba yemlerin rumende sindirimi artmaktadır. GAP Bölgesi nde yapılan koyunculuk uygulamalarında yem bloklarının kullanımının bölge şartlarına çok uygun olabileceği düşünülmesine rağmen, bu önemi ortaya koyacak bilimsel çalışmalar yapılmamıştır. Bu çalışma, GAP Bölgesi nde yem bloklarının, samana ve düşük kaliteli kuru ota dayalı beslemede ek yem materyali olarak kullanımının İvesi koyun ve kuzularda canlı ağırlık artışı üzerine etkilerinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. MATERYAL ve METOT Materyal Koyun ve kuzu denemesinde hayvan materyalini 36 koyun ve 28 kuzu oluşturmuştur. Saman, kuru ot ve buğday kırığı Ziraat Fakültesi Yem Ünitesinden, diğer yem materyalleri ise piyasadan satın alınmıştır. Yem blokları yapımında kullanılan pres ve kalıplar GAP Bölge Kalkınma İdaresi nden sağlanmıştır. Denemeler Zootekni Bölümü ne ait yarı açık tipteki koyunculuk ağılında yürütülmüştür. Metot Yem Bloklarının Hazırlanması. Denemede kullanılan yem bloklarının hazırlanmasında öncelikli olarak üre, su içerisinde eritilmiş, daha sonra bu karışıma kireç, kil, tuz ve diğer yem maddeleri ilave edilerek karışım hazırlanmıştır. Karışımın yeterli su içeriğine sahip olup olmadığı karışımın avuç içerisinde sıkılması suretiyle belirlenmiş, şayet karışım avuç içerisinde sıkıldığında su damlaması oluyorsa su içeriğinin yeterli olduğu kabul edilmiştir. Hazırlanan karışım kalıplar içerisine alınmış ve pres yardımıyla sıkıştırılmıştır. Preslenerek kalıp içerisinde yeterli süre (3-5 dakika) bekletilen bloklar daha sonra beton zemin üzerinde 48 saatte bir çevrilerek 15 gün süre ile kurumaları sağlanmıştır. Koyun denemesinde kullanılan yem bloklarının bileşimleri ve ham besin madde içerikleri Çizelge 1 de, kuzu denemesinde kullanılan yem bloğunun bileşimi ve ham besin madde içeriği Çizelge 2 de sunulmuştur. Yem Bloklarının Kimyasal Analizleri. Yem blokları 1mm elek çaplı değirmende öğütüldükten sonra kuru madde, ham kül, ham yağ ve ham protein analizleri (AOAC, 1984) ve ham selüloz analizi (Crampton ve Maynard, 1938) bildirdiği esaslara göre yapılmıştır. İn vitro kuru madde sindirimi (İVKMS) Tilley ve Terry (1963) nin tarif ettiği ve Marten ve Barnes (1980) tarafından modifiye edilmiş iki aşamalı sindirim yöntemine göre yapılmıştır. Bu amaçla, yonca kuru otu tüketen rumen fistüllü toklu, rumen inokulant donörü olarak kullanılmıştır. Rumen sondası yardımıyla alınan rumen sıvısı, tülbent bezinden süzüldükten sonra kullanılmıştır. Daha önce sindirilebilirliği klasik sindirim denemesi ile belirlenmiş buğday samanı, 56
kontrol olarak her sette 3 adet kullanılmış ve sonuçlar bu kontrol değerlerine göre düzeltilmiştir. Denemelerin Yürütülmesi. Araştırmada birer adet koyun ve kuzu denemesi yürütülmüştür. Koyun denemesinde 36 koyun şansa bağlı olarak 12 şerli 3 gruba ayrılmıştır. Kontrol grubundaki hayvanlar ad-libitum kuru ot ile belenirken, diğer iki gruptaki koyunlar ise kuru ota ilaveten farklı yapıdaki yem bloklarını tüketmişlerdir. Yem bloklarının bileşimleri Çizelge1 de verilmiştir. Kuzu denemesinde ise toplam 28 kuzu yine tesadüfi bağlı olarak 2 gruba ayrılmış ve kontrol grubu sadece ad-libitum saman ve günde kuzu başına 300 g buğday kırığı ile beslenirken muamele grubu bunlara ilaveten bileşimi Çizelge 2 de verilen domates posalı yem bloğu ile beslenmişlerdir. Koyun denemesi hazirantemmuz ayları içerisisin de 40 gün, kuzu denemesi ise ağustos-eylül aylarında yine 40 gün sürmüştür. Koyunlar deneme öncesi kuru ot ve kuzularda saman ile beslendikleri için deneme öncesi alıştırma dönemi kullanılmamıştır. Denemelerin başında ve sonunda koyun ve kuzular sabah aç karnına 2 gün tartılarak deneme başı ve deneme sonu ortalama ağırlıkları tespit edilmiş ve bu veriler kullanılarak grupların günlük canlı ağırlık artışları belirlenmiştir. Denemeler sonucunda elde edilen bulgulara ait ortalamalar arasındaki farklılıkların belirlenmesinde varyans analizi, görüle farklılıkların önem düzeyinin belirlenmesinde LSD testi kullanılmıştır (Anonim, 1989). ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Koyunların günlük canlı ağırlık artışları, kuru ot tüketimleri ve yem bloğu tüketimleri Çizelge 3 de, kuzuların günlük canlı ağırlık artışları, saman tüketimleri ve yem bloğu tüketimleri ile Çizelge 4 de verilmiştir. Koyun denemesinde yem bloğu I i tüketen grup kontrol grubuna göre daha az canlı ağırlık kaybı, Yem bloğu II yi tüketen grup ise ağırlık artışı göstermişlerdir (P<0.05). Yem bloğu I ve II grupları arasında canlı ağırlık artışı bakımından herhangi bir fark görülmemiştir (P>0.05). Kuru ot tüketimi, kontrol grubu ile karşılaştırıldığında, yem bloğu I ve II yi tüketen hayvanlarda sırasıyla %8.8 ve 7.4 düzeyinde artmıştır. Yem bloğu tüketimi I ve II için sırasıyla 167 ve 290 g/ gün olarak bulunmuştur. Çizelge 1. Koyun denemesinde kullanılan yem bloklarının bileşimi. Yem Hammaddesi Yem Bloğu I (%) Yem bloğu II (%) Üre 8 7 Kepek 20 32 Pamuk tohumu küspesi 20 0 Mısır gluten unu 0 39,1 Kireç 8 8 Çimento 4 4 Melas 30 0 Tuz 5 5 Mineral vitamin karışımı a 1 1 DCP 3,2 3,2 Kükürt 0,8 0,7 Toplam 100 100 Kimyasal bileşim Kuru madde (%) 88.15 93.00 Ham protein (%) 33.02 47.34 Ham yağ (%) 2.05 2.00 Ham selüloz (%) 7.58 4.64 Ham kül (%) 27.1 19.60 İn vitro kuru madde sindirimi, (%) 71.88 74.66 a Vitamin mineral karışımı 1 Kg ı: 15 000 000 IU vitamin A; 3 000 000 IU vitamin D3; 20 000 mg vitamin E; 50 000 mg Manganez; 50 000 mg Demir; 50 000 mg Çinko; 10 000 mg Bakır; 150 mg Cobalt; 800 mg İyot; 150 mg Selenyum içermektedir. 57
Çizelge 2. Kuzu denemesinde kullanılan domates posalı yem bloğunun bileşimi. Yem Hammaddesi % Üre 5 Tuz 2.95 Kil 2.15 Kireç 4.3 Domates posası 50 Mineral vitamin karışımı a 0.25 Melas 15 Buğday kepeği 20.35 Toplam 100 Kimyasal Bileşim Kuru madde (%) 91.91 Ham protein (%) 39.17 Ham yağ (%) 1.87 Ham selüloz (%) 6.57 Ham kül (%) 23.36 İn vitro kuru madde sindirimi, (%) 76.30 a Vitamin Mineral Karışımı 1 Kg ı: 15 000 000 IU vitamin A; 3 000 000 IU vitamin D3; 20 000 mg vitamin E; 50 000 mg Manganez; 50 000 mg Demir; 50 000 mg Çinko; 10 000 mg Bakır; 150 mg Cobalt; 800 mg İyot; 150 mg Selenyum içermektedir Kuzu denemesinde kontrol grubundaki kuzularda canlı ağırlık kaybı görülürken, domates posalı yem bloğu tüketen (210 g/ gün) kuzularda ağırlık artışı (30 g/gün) görülmüştür (P<0.01). Saman tüketimi ise her iki grupta benzer bulunmuştur. Her iki denemede de yem blokları düşük kaliteli kaba yemle beslenen İvesi koyun ve kuzuların canlı ağırlık artışını olumlu yönde etkilemiştir. Bu sonuçlar daha önceki yapılan çalışmalarla uyum içindedir (Habib ve ark., 1991; Hendratto ve ark., 1991 ve Hadjipannayiotou ve ark., 1993). Bu etki yem bloklarının sağlamış olduğu NH 3 'ün selüloz sindiriminde etkili olan bakterilerin azot ihtiyacını karşılayarak, rumendeki selüloz sindirimini arttırmasından ve yem bloklarının sağlamış olduğu enerjiden kaynaklandığı düşünülmektedir Koyun denemesinde ham proteince zengin olan yem bloğu II nin yem bloğu I den daha fazla canlı ağırlık artışı sağlaması, yem bloğu II nin koyunlar tarafından daha yüksek oranda tüketilmesine bağlanabilir. Sansoucy ve ark., (1988) üremelas blokları kullanımının saman tüketimini %25-30 düzeyinde artırdığını; ancak sadece konsantre yem verildiğinde bu artışın %5-10 düzeyinde olduğunu bildirmişlerdir. Benzer şekilde Kunju (1986) tarafından 1 kg kesif yem yerine 560 g üre-melas bloğu tüketildiğinde ineklerde saman tüketimi 4.4 den 5.7 kg/güne çıktığı bildirilmiştir. Koyun denemesinde yem bloğu tüketimi yukarıdaki bildirişlerde olduğu gibi kuru ot tüketimini artırmıştır; ancak kuzu denemesinde saman tüketiminde bir artış gözlenmemiştir. Samana dayalı beslemede azot ve değişik enerji kaynaklarının ilavesi farklı araştırıcılar tarafından incelenmiş ve az miktarda yapılan desteklemelerin rumen fonksiyonlarını, yem tüketimini ve sindirimi stimüle ettiği; fakat yüksek seviyelerde yapılan ilavenin ise rumen mikroorganizmalarını olumsuz etkileyerek sindirilebilirliği ve yem tüketimini azalttığı bildirilmiştir (Preston ve Leng 1984; Capper ve ark.1989). Kuzularda saman tüketiminin yem bloğu tüketimine bağlı olarak artmayışı; kuzuların günde 300 g buğday kırığı tüketmelerinden kaynaklanabileceği tahmin edilmektedir. Çizelge 3. Yem bloklarının düşük kaliteli kuru otla beslenen ivesi koyunları ağırlık artışı üzerine etkisi. Kontrol Yem Bloğu I Yem bloğu II Standart Hata (n:12) (n:12) (n:12) Deneme başı CA (kg) 49.2 a 53.1 a 52.4 a 3.2 Deneme sonu CA (kg) 46.36 a 52.34 a 53.36 a 2.80 CA artışı veya kaybı (g/gün) -71 a -19 b 24 b 16 Kuru ot tüketimi (g/gün) 999 1.087 1.073 - Yem bloğu tüketimi (g/gün) - 167 290 - ab Aynı satırda farklı harf bulunduran ortalamalar farklıdır (P <0.05) 58
Çizelge 4. Domates posalı yem bloklarının buğday samanı ile beslenen İvesi kuzularının ağırlık artışı üzerine etkisi. Kontrol D. Posalı Yem Bloğu Standart Hata ( n:14) ( n:14) Deneme başı CA (kg) 32.44 a 32.53 a 1.53 Deneme sonu CA (kg) 31.84 a 33.73 a 1.50 CA artışı veya kaybı (g/gün) -15 a 30 b 7.9 Saman tüketimi (g/gün) 471 476 - Yem bloğu tüketimi (g/gün) - 210 - Buğday kırığı (g/gün) 300 300 ab aynı satırda farklı harf bulunduran ortalamalar farklıdır (P <0.01). Mevcut çalışmamızda yem bloğu I, II, ve Domates posalı yem bloğu tüketimi 314, 553, ve 645 g/ 100 kg canlı ağırlık/gün olarak bulunmuştur. Sansoucy ve ark., (1988) yem bloğu tüketiminin hayvanın türüne bağlı olarak değiştiğini, örneğin kuzularda 400; buzağılarda 250; Jersey boğalarda 150-185; Zebu düvelerde 110 g/ 100 kg canlı ağırlık/gün olarak bildirmişlerdir. I nolu yem bloğunun çok sert, II nolunun orta ve domates posalı olanın çok yumuşak olmasının, yem bloğu içeriğinin ve diğer bilinmeyen etkenlerle birlikte bu sonucun ortaya çıkmasına neden olduğu tahmin edilmektedir. Sonuç olarak, yem bloklarının GAP bölgesinde, samana ve düşük kaliteli kuru ota dayalı beslemede ek yem materyali olarak kullanımının İvesi koyun ve kuzularında canlı ağırlık artışı üzerine olumlu etkileri olduğu görülmüştür. KAYNAKLAR Adrews, R.P., Escuder-Volonte, J., Curran M.A., Holmes, W. 1972. The influence of supplements of energy and protein on the intake and performance of cattle fed on cereal straw. Animal Production, 15, 167-176. A.O.A.C.1984. Association of Official Analytical Chemists. Official Methods of Analysis.14 th ed. Association of Official Analytical Chemists. The William Byrd Press, Inc., Richmond, Virginia. Anonim,1989. SAS User's Guide: Statistics (5 th Ed.) Inc., Cary. NC Capper B.S., Thompson, E.F. ve Rihawi, S. 1989. Voluntary intake and digestibility of barley straws as influenced by variety and supplementation with either barley grain or cottonseed cake. Animal Feed Science and Technology, 26, 105-118. Crampton, E.W. ve Maynard, L.A. 1938. The relation of cellulose and lignin content to nutritive value of animal feeds. Journal of Nutrition, 15, 383-395. Habib G., Basit Ali Shah., Wahidullah G. ve Ghuffranullah, G. 1991. The importance of urea-molasses blocks and by-pass protein in animal production. The situation in Pakistan.133-145. In Isotop and Related Techniques in Animal Production and Health by International Atomic Energy. Hadjipanayiotou, M. Louca, A. ve Lawlor, M.J. 1975. A note on the straw intake of sheep given supplements of ureamolasses, soya bean, barley-urea or barley. Animal Production, 20, 429-432. Hadjipanayiotou, M., Verhaeghe, L., Kronfoleh, A.R., Labban, L.M., Amin, M., Al-Wadi, M., Badran, A., Dava, K., Shurbaji, A., Houssein, M., Malki, G., Naigm, T., Merawi, A.R. ve Harres, A.K. 1993. Urea blocks. II. Performance of cattle and sheep offered urea blocks in Syria. Livestock Reseach for Rural Development, 5, 3. Hendratto, C., Nalan, J. V. ve Leng. R. A. 1991. The importance of ureamolasses multinutrient blocks for ruminant production in Indonesia.157-169. In Isotop and Related Techniques in Animal Production and Health by International Atomic Energy. Kunju P.J.G. 1986. Urea molasses block lick: a feed supplement for ruminants. In: Rice straw and related feeds in 59
ruminant rations (Editors: M.N.M Ibrahim and J.B. Schiere) Proceedings International Workshop, Kandy: Sri Lanka pp: 261-274. Leng R.A. ve Preston, T.R. 1983. Nutritional strategies for the utilisation of agro industrial by-products by ruminants and extention of the principles and technologies to the small farmers in Asia. In Proceedings the 5 th world Conference on Animal. Leng,R.A., Preston, T.R., Sansoucy, R. ve Kunju, P.L. 1991. Multinutrient blocks as a strategic supplement for ruminants. World Animal Review, 67, 11-19. Marten, G. C. ve Barnes, R. F. 1980. Prediction of energy digestibility of forages with In vitro rumen fermentation and fungal enzyme systems. In Proceedings of International Workshop on Standardization of Analytical Methodology for Feed. Ed, W. J. Pigden, C. C. Balch, and M. Graham, Int. Dev. Res. Center, Ottawa, Canada. Özcan, Z. 1993. GAP'ta hayvancılık ve geleceği. Güneydoğu Anadolu Bölgesi. I. Hayvancılık Kongresi, 12-14 Mayıs, 14-22. Preston T.R. ve Leng, R.A. 1984. Supplementation of diets based on fibrous residues and by-products. In. Straw and otherfibrous by-products as feed. Editors: F. Sundstol and E. Owens. Elsevier: Amsterdam pp. 373-413. Preston T.R. ve Leng, R.A. 1987. Matching ruminant production systems with available resources in the tropics and sub-tropics. Penambul Books. Armidale. NSW. Sansoucy, R., Aarts, G. ve Preston T.R. 1988. Molasses-Urea blocks as multinutrient supplement for ruminants. In sugarcane as Feed, Proc. Of an FAO Experts consultation held in Santo Domingo, Dominican Republic, 7-11/7/1986. FAO Animal Production and Health Paper No. 72, 319. Tilley, J.M.A. ve Terry, R.A. 1963. A twostage technique for in vitro digestion of forage. J. Br. Grassl. Soc., 18, 104-111. 60