Tarım, Hayvancılık,Ormancılık

Tarım, Hayvancılık,Ormancılık Yazar Yrd.Doç.Dr. Gaye ERTİN ÜNİTE 8 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Türkiye'nin tarımsal özellikleri hakkında bilgi sahibi olacak, tarımı etkileyen faktörler ve yetiştirilen ürünleri tanıyacak, Türkiye'nin coğrafi bölgelerinde yetişen tarımsal ürünlerin neler olduğunu öğrenecek, Ülkemizdeki hayvancılık faaliyetlerinin genel özelliklerini ve bölgesel dağılışını görecek, Hayvancılık faaliyetlerinin Türkiye ekonomisi üzerindeki rolünü kavrayacak, Ülkemizdeki başlıca orman alanlarını ve orman ürünlerinin ülke ekonomisine katkısınını öğreneceksiniz. İçindekiler Giriş Tarımın Genel Özellikleri Ekili Alanlar Dikili Alanlar Hayvancılık Türkiye'de Hayvancılığın Coğrafi Dağılışı Ormancılık

Ormanlardan Yararlanma ve Ormancılığın Türkiye Ekonomisine Etkisi Ormancılığın Sorunları Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Çalışma Önerileri Bu üniteyi çalışırken Türkiye'nin coğrafi bölgelerini gösteren haritaları inceleyiniz. D.İ.E.'nin hazırladığı tarım, hayvancılık ve orman istatistiklerini toplayınız. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi edinmek için ünite sonunda verilen kaynaklara bakınız. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

119 1. Giriş Türkiye'de nüfusun önemli bir bölümü geçimini tarım, hayvancılık ve ormancılıktan sağlamakta ve bu bakımdan çoğunlukla üçü veya ikisi (tarım ve hayvancılık) bir arada yürütülen sözkonusu faaliyetler ekonomi üzerinde büyük bir paya sahip olmaktadır. Kırsal uğraşı düzenleri içinde ele alınan tarım, hayvancılık ve ormancılık çok eski çağlardan beri insanların genel geçim kaynakları arasında yer almıştır. Günümüzde gelişen teknoloji ve çeşitli teknikler bu ekonomik faaliyetleri kullanım bakımından çeşitlendirimiştir. Sözkonusu kaynaklar günümüz insanının beslenme sorununu çözmesi yanında sanayi için gerekli olan hammaddeyi de sağlar. 2. Tarımın Genel Özellikleri Türkiye ekonomisinde yakın yıllara kadar tarım önemli bir ekonomik faaliyet kolu olmuştur. Günümüzde de artan nüfusun beslenmesinde, sanayi kollarına hammadde sağlanmasında, dış ticaretimizde ve çalışan nüfusumuzun önemli bir kısmının tarımla ilgili faaliyetlerde bulunması nedeniyle, tarımsal faaliyetler önemini büyük ölçüde korumaktadır. Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde arazinin kullanılışı ve dağılışı farklı özellikler gösterir. Sözkonusu farklı özelliklerin belirlenmesinde eğim, yükselti, relief şekilleri, iklim gibi fiziki faktörlerin etkisi kuvvetle hissedilir. Nitekim eğimlerin ve yükseltinin fazla olduğu dağlık, tepelik alanlar ve platolarda tarımsal alanlar parçalar halindedir. Buna karşılık, kıyı ovaları, depresyon tabanları, vadi olukları ve deltalar tarımsal kullanım alanlarının devamlı olduğu sahalardır. Relief şekilleri bakımından fazla engebeli olmayan Marmara, İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile Ege bölgesi ovalarında tarım alanları geniş yer kaplarken, Karadeniz ve Akdeniz bölgesinde kıyıya paralel dağ sıralarının uzanması, tarım alanlarını daraltır. Buna karşılık bu yüksek dağlık sahalarda orman alanları geniş yer tutar. Engebeli yüzey şekillerinin en yoğun olduğu bölgemiz olan Doğu Anadolu'da ise çayır ve otlaklar geniş bir yayılış gösterir. Ülkemizde tarım genellikle ekstansif yöntemlerle yapılmaktadır. Ancak daha fazla verimin alınması verimi yüksek tarım arazilerinin ekilmesi ve tarımda makinalaşmaya gidilmesi başka bir deyişle entansif (modern) tarım yöntemlerinin uygulanması gerekir. Yurdumuzda entansif tarım yöntemlerine geçilmesi için büyük çabalar harcanmasına karşılık genelde ekstansif ve entansif yöntemler iç içe uygulanmakta bu da verimi düşürmektedir. Ülkemizde uygulanan tarımsal yöntemlerden biri de toprağı dinlendirmek için 1-2 yıl ekilmeden nadasa bırakmaktadır. Bu yöntemle İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

120? bölgemizde toprakların %40'ı boş bırakılmaktadır. Nadas yöntemlerinden vazgeçilebilmesi için toprağın gübrelenmesi ve sulanması gerekir. Sulamalı tarım özellikle Ege ve Marmara bölgelerinde yaygındır. Ayrıca 2000'li yılların projesi olarak sunulan G.A.P. projesinin tamamlanması durumunda, pirinç, baklagil, sebze, pamuk, şekerpancarı gibi çok çeşitli ürünler Güneydoğu Anadolu bölgesinde yetişebilecektir. G.A.P.'ın ülkemiz ekonomisine sağlayacağı yararları tartışınız. Ülkemizde tarımı desteklemek amacıyla çok sayıda kuruluş faaliyet gösterir. Bu kuruluşlardan 1937 yılında kurulan T.M.O. tahıl tarımı faaliyetlerini, ürünleri satın alarak, ilaçlayarak ve depolayarak destekler. Ayrıca devlet tütün, çay, üzüm, fındık, incir gibi ürünlere taban fiyat verir, bir kısmını satın alarak ihraç eder. Zirai Donanım Kurumu çiftçinin gübre ve traktör ihtiyacını karşılarken, çeşitli zirai araştırma enstitüleri, çiftçiye ıslah edilmiş tohum ve kültüre edilmiş hayvan ırkları sunar. D.S.İ. köy ve orman işletmeleri de tarımı destekleyen diğer devlet kuruluşlarıdır. Çiftçiye kredi veren Ziraat Bankası, ayrıca çeşitli tarım satış kooperatifleri de (FİS- KOBİRLİK-fındık, ÇUKOBİRLİK-pamuk, ÇAYBİRLİK-çay, TARİŞ-zeytin v.b.) çiftçiye destek veren diğer kuruluşlardır. Ülkemiz arazisinin %34'ü (nadas dahil) tarıma uygun araziler biçimindedir. Bu arazilerin her türlü tarımsal ekime uygun olanı I. ve II. sınıf arazileri oluştururken, III. ve IV. sınıf araziler taşlık, erozyon ve eğim gibi sorunların çözümü ile uygun hale gelebilir. Tarıma uygun olmayan arazilerden V. sınıf araziler taşkın tehlikesine maruz olduklarından meyve bahçelerinin gelişmesine uygun hale getirilebilir. VI. sınıf araziler mera ve otlak alanları, VII. sınıf araziler ise orman alanlarını ifade eder. Buna karşılık VIII. sınıf araziler tarımsal değeri olmayan taşlık, kumluk, bataklık, kayalık ve tuzlu alanları kapsar. Türkiye topraklarının arazi kullanımı bakımından bölünüşünde en büyük pay %27.3 ile ekili dikili alanlara düşer. Tablo 8.1: Türkiye Topraklarının Arazi Kullanımı Bakımından Bölünüşü (%) ve Kapladığı Alan (Milyon Hektar) ha (milyon) % Ekili Alanlar 18.7 22.9 Dikili Alanlar 3.6 4.4 Çayır ve Mera 17.3 21.2 Orman Alanları 20.2 24.8 Ürün Vermeyen Topraklar 16.1 19.8 Nadas 5.5 6.7 Toplam Arazi 81.4 100 ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

121 3. Ekili Alanlar Ülkede ekili alanlar 18.754.000 hektardır. Bunun 13.971.840 hektarında tahıl, 2.159.708 hektarında baklagil, 2.321.652 hektarında endüstri bitkileri, 300.800 hektarında yumru bitkiler ekimi yapılır. 3.1. Tahıl Üretimi Ülkemizde ekili alanlarda yetiştirilen ürünlerin başında tahıl türleri gelir. Bu ürün gerek besin maddesi olarak gerekse ticaret maddesi olarak oldukça önemlidir. Tahıl türlerinin, farklı iklim bölgesine kolay adapte olması, ilaçlanıp depolanarak uzun süre saklanabilmesi gibi olumlu etkenleri nedeniyle 1950'li yıllardan itibaren ülkemizde ekimine büyük önem verilmiştir. Tahıl türleri içinde buğday kapladığı alan ve elde edilen ürün bakımından başta gelir. Arpa, mısır, çavdar, yulaf, darı, pirinç, kuşyemi, mahlut ve kaplıca diğer tahıl türlerini oluşturur. 3.1.1. Buğday Çok eski tarihlerden beri yetiştirilen buğday ülkemizin iklim özelliklerine çok kolay uyum sağlamış bir tahıl türüdür. Hemen hemen her bölgemizde yetişen buğday, yazların ılık ve yağışlı geçtiği Karadeniz bölgesinde yerini mısıra, yazları kısa geçen Doğu Anadolu'nun yüksek yaylalarında yerini arpaya bırakır. Yaz ve kış buğdayı olarak ekilen buğdayın, kış buğdayı 270 günde, yaz buğdayı 135 günde olgunlaşır. Kış buğdayı sonbahar yağmurlarının yağması ile tarlaya ekilir. Kış dönemini kar altında geçirir. Doğu Anadolu Bölgesi dışındaki bölgelerde kış buğdayı ekimi yapılırken, yaz buğdayı Doğu Anadolu'nun yüksek yaylalarına ilkbaharda ekilir ve sonbaharda hasat edilir. Türkiye'de buğday üretiminin büyük kısmı iç bölgelerden sağlanır. Üretimde en büyük pay İç Anadolu Bölgesine aittir. Bu bölge buğday üretiminin %40-50'sini verir. Bölgede Konya ili (2-2.5 milyon ton) başta gelir. Bunu Ankara (1-1.5 milyon ton), Eskişehir (800-600 bin ton), Yozgat, Kayseri, Kırşehir, Nevşehir, Niğde ve Sivas illeri izler. Yüksek bir potansiyele sahip Güneydoğu Anadolu Bölgesinde de Urfa (300-350 bin ton), Gaziantep (100-120 bin ton) ve Diyarbakır (250-300 bin ton) önemli paylara sahiptir. Özellikle G.A.P'ın tamamlanmasından sonra bu ürününün üretiminin daha da artacağı beklenmektedir. Diğer bölgelerimizden Marmara bölgesinin Trakya kesimi (Tekirdağ 800 bin ton, Edirne 700 bin ton), Ege bölgesinde Manisa, İzmir, Aydın (100-150 bin ton), Kütahya, Afyon, Uşak (100 bin ton), Akdeniz bölgesinde de (Adana, Hatay 150-200 bin ton), Karadeniz bölgesinde Tokat (250-260 bin ton), Amasya (250 bin ton), Samsun (200 bin ton), Bolu (100 bin ton), Doğu Anadolu bölgesinde ise tüm olumsuz iklim koşullarına karşın Erzurum (200-250 bin ton), Ma- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

122 latya (150 bin ton), Ağrı (100 bin ton), Kars (100 bin ton), Van (100 bin ton) başlıca buğday üreticisi illerimizdir. Ülkemizde buğday ekim alanı 9.630.000 hektardır. Yıllık üretimin 20.400.000 ton olduğu ülkemiz, başlıca buğday üreticisi ülkeler arasındadır. Türkiye bu üretim değerleri ile A.B.D. (75-90 milyon ton), Rusya Federasyonu (70-80 milyon ton), Hindistan (40-45 milyon ton), Kanada (25-30 milyon ton), Fransa'dan (20-25 milyon ton) sonra dünyada altıncı gelmektedir. Ülkemiz dış ticaretinde de yıllık 2-3 milyon tonu bulan bir ihracat hacmine sahiptir. 3.1.2. Arpa Tahıl türleri içinde buğdaydan sonra en çok ekilen ürün arpadır. Arpa hemen hemen buğday ile aynı koşullara sahip olan alanlarda yetiştirilmesine karşın, yetişme süresinin kısa oluşu, buğdaya oranla daha kurak ve soğuk iklim şartlarına ve toprak örtüsünün daha fakir olduğu alanlara uyum sağlar. Ancak bu avantaj hayvan yemi olarak yetiştirilmesi bakımındandır. Bira sanayiinin ana maddesi olan malt arpanın buğday yetişmesine elverişli olan yerlerde toplandığı görülür. Buğdaya göre verimi daha fazla olan arpa, ticari amaçlı olarak ülkemizin en çok İç Anadolu Bölgesi ile İç Batı Anadolu bölümünde yetiştirilir. Bu bakımdan Konya 1-1.5 milyon ton, Ankara 800-900 bin ton, Eskişehir 100 bin ton, Afyonkarahisar, Sivas, Şanlıurfa (90-100 bin ton) en çok arpa üreten illerimizdir. Ayrıca hemen hemen her ilimizde hayvan yemi olarak arpa üretimi yapılmaktadır. Arpa geçmiş yıllarda besin maddesi olarak ekmek yapımında ve hayvan yemi olarak oldukça önemliydi. Günümüzde besin maddesi olarak değerini kaybetmiş olmasına karşılık, yem fabrikalarında ince yem üretilmesi, bira fabrikalarında ise hammadde olarak kullanılması eski önemini sürdürmesini sağlamıştır. 3.450.000 hektar alana ekilen arpadan 7.800.000 ton üretim yapılır. Ülkemiz arpa üretimi bakımından İspanya, Kanada, Fransa ve Almanya'dan sonra beşinci sırada yer alır. Arpanın yıllık 950.000 ton civarında ihracatı yapılır. 3.1.3. Mısır Sıcak ve nemli iklim bölgelerinin ürünü olan mısır ülkemize Amerika'dan gelme bir bitki türü olup yurdumuzun yazları yağışlı geçen Karadeniz bölgesine oldukça iyi uyum sağlamıştır. Yaz yağışlarından dolayı sulama yapılmadan mısır yetiştirilen Karadeniz bölgesinde Samsun (250 bin ton), başta gelir. Zonguldak (150 bin ton) ve Bolu (100-125 bin ton) illeri Samsun ilini izler. Mısır tarımı Rize'de çay, Trabzon, Ordu ve Giresun'da fındık tarımı nedeniyle gerilemiş olmasına karşın, Karadeniz bölgesi ülkemiz mısır üretiminin %40-50'sini karşılar. Marmara Bölgesinde de kısmen Karadeniz ikliminin etkisinde kalan Sakarya ilinde (350-400 bin ton) önemli ekilişe sahiptir ve Sakarya bu değer ile mısır yetiştiren en önemli ilimizdir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

123 Sakarya dışında Marmara Bölgesinde Balıkesir ve Kocaeli'nde de mısır yetiştirilir. Diğer kıyı bölgelerimizden Ege bölgesinde de (Aydın, Manisa, Muğla) ve Akdeniz Bölgesinin Antalya bölümünde de mısırın üretim miktarı %25 civarındadır. İç bölgelerde ise yıllık üretimin ancak %10'u karşılanır. Bu bölgelerde yazlar kurak olduğu için mısır tarımının mutlaka sulamalı olması gerekir. Ülkemizde hayvan yemi ve bitkisel mutfak yağı olarak tüketilen mısır, haşlanmış ve kızartılmış olarak da besin maddesi olarak yenir. 518.000 hektar alana ekilen mısırdan 2.180.000 ton ürün alınır. Türkiye bu üretim ile A.B.D., Brezilya, Çin, Meksika, Güney Afrika, Hindistan, Arjantin, İtalya, Yugoslavya ve Mısır'dan sonra gelir. 3.1.4. Çavdar Tahıl türleri içinde üretim bakımından dördüncü sırada yer alan çavdar, buğday ve arpa tarımı yapılamayacak derecede verimsiz ve kıraç topraklarda yetişebilir. Bu nedenle buğday ve arpanın yetişemediği yerlere ekilebilir 156.000 hektar alana ekilen ve 256.000 ton ürün alınan çavdar ülkemizin İç Anadolu bölgesinin güneydoğu kesimlerinde (Kayseri, Konya, Sivas, Yozgat, Nevşehir, Kırşehir) ve Trabzon, Erzurum, İçel illerinde ekilir. Ancak çavdar üretimi ülkemizde önemini giderek kaybetmektedir. Yakın gelecekte bu üründen tamamen vazgeçileceği düşünülebilir. 3.1.5. Yulaf Yulaf insan besini ve hayvan yemi olarak batı ülkelerinde mısırdan sonra oldukça önemli bir tahıl türüdür. Ekmeklik un olarak önemini yitirmesine karşın gıda sanayiinde (viski ve cin yapımında, bisküvi unu ve hazır çorbalarda) yulaf unundan yararlanılır, ayrıca hayvan yemi olarak önemi vardır. 132.000 hektar alana ekilen ve 255.000 ton verim alınan yulaf ülkemizde fazla önem taşımaz. Bu durum ekiliş alanlarındaki azalma ile dikkati çeker. Ülkemizde İç Anadolu'da Konya (10-15 bin ton), Sivas, Eskişehir ve Ankara illeri ile Marmara Bölgesi illeri (İstanbul, Kocaeli, Balıkesir, Çanakkale, Kırklareli, Tekirdağ) yulaf üretiminin %60-70'ini karşılar. Ege bölgesinde (İzmir, Muğla, Uşak), Akdeniz bölgesinde (Antalya, Hatay ve Burdur) ekimi yapılan çavdar, genellikle içki, gıda ve yem fabrikalarının çoğunlukta olduğu illerdeki ekilişi ile dikkati çeker. 3.1.6. Pirinç Sıcak ve nemli bölgelerin bir ürünü olan pirinç bol su ve emek isteyen bir tahıl türüdür. Ülkemizde 1000 m.'nin altında akarsu boylarındaki dar alüvyal ovalarda ve depresyon alanlarında yetiştirilir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

124 Ülkemizde pirinç fazla yetiştirilen bir ürün değildir. Ancak sulama probleminin halledilmesi durumunda Akdeniz bölgesi ovaları (Adana, Antalya, Hatay, vb.) ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi sıcaklık değerleri bakımından bu ürünün yetişmesine elverişli olan yerlerdir. Ülkemizde Meriç, Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya nehirlerinin orta ve aşağı çığırları ile bunlara karışan bazı vadi tabanları pirinç ekiminin yapıldığı alanlardır. 40.400 hektar alana ekilen ve 124.000 ton verim alınan pirinç en çok Edirne ilinde ekilir (40-50 bin ton). Bunu Samsun (20-25 bin ton), Çorum (15-20 bin ton), Sinop (10-15 bin ton), Adana (10-12 bin ton) izler. Ayrıca İçel, İzmir, Bursa, Balıkesir, Çanakkale, Bolu, Kastamonu ve Zonguldak illerinde de üretim yapılır. Çin, Hindistan, Pakistan, Endonezya, Japonya, Tayland, Madagaskar, Brezilya, Peru ve İtalya başlıca pirinç üreticisi ülkelerdir. Ülkemiz ise yıllık pirinç gereksiniminin %60-70 kadarını ithalat yoluyla karşılar. 3.1.7. Diğer Tahıl Ürünleri Kaplıca, darı, kuşyemi ve mahlut diğer tahıl ürünleri arasında olup yakın gelecekte tarımı tamamen terk edilecek ürünler arasında yer alırlar. Bunlardan kaplıca 19.000 ton verime sahip olup pirince benzeyen ince bir kabukla örtülüdür. Buğday tarımı yapılan alanların verimsiz kesimlerine ekilen kaplıcanın 14.700 hektarlık bir alanı vardır. Yurdumuzun Marmara ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yetiştirilen darı ise 3.640 hektarlık bir alana dikilmekte ve 5.000 ton ürün alınmaktadır. Günümüzde kümes hayvanı yemi olarak kullanılır.? Buğday, arpa, çavdar, darı ve kuş yemi gibi tahılların birbirine karıştığı ekime mahlut adı verilir. 27.000 hektara ekilen ve 33.000 ton verim alınan mahlut, gittikçe önemini yitirmektedir. 100 hektar alana ekilen kuş yemi tarımı ise 1980'li yılların başından beri oldukça önemsizdir. Bulunduğunuz yörede yetişen başlıca tahıl türleri nelerdir? Araştırınız. 3.2. Endüstri Bitkileri Yurdumuzda yetişen endüstri bitkileri büyük çeşitlilik göstermekte ve ekim alanları gelişmektedir. Gıda ve dokuma sanayiine hammadde sağlamaları nedeniyle ülkemiz ihracatında da önemli bir paya sahiptir. Bu ürünlerden keten, susam, haşhaş ve tütün Cumhuriyetten önce ekimi yapılan endüstri bitkileriydi. Cumhuriyetten sonra ise gelişen sanayi kolları şekerpancarı, ayçiçeği, soya, yerfıstığı ve çay ekiminin ülkemize girerek yaygınlaşmasını sağladı. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

125 3.2.1. Şeker Pancarı Ülkemizde şeker ihtiyacının karşılanması için şeker fabrikalarının kurulmaya başlaması ile önem kazanan ve kısa sürede büyük gelişme gösteren bir üründür. İlk kez 1926 yılında Alpullu ve Uşak şeker fabrikalarının hammadde ihtiyacını karşılamak için Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda ekimine başlanmıştır. Önceleri Trakya, İç Batı Anadolu, Eskişehir Ovası ve Yeşilırmak havzasında mevcut fabrikalar için (1933 Eskişehir, 1934 Tokat-Turhal Şeker Fabrikaları), ekimi yapılırken, günümüzde yurt sathına yayılan 28 adet şeker fabrikasının ihtiyacını karşılamak için ekim sahası oldukça genişletilmiştir. Şekerpancarının kıyı kesimden 2000 m. ye kadar sulanabilen tüm tarım alanlarında ekimi yapılabilir. Ancak 1000 m. den sonra veriminde düşme olmaktadır. Bu nedenle Doğu Karadeniz bölümü dışında kalan (bitkinin yumruları oluşurken nem ve yağış istememesi nedeniyle) tüm bölgelerimizde yetişir. Güneydoğu Anadolu bölgesinde sulama koşullarının şu anda yetersiz oluşu (G.A.P. tamamlandığında önemli bir şekerpancarı yetişme alanı olacaktır). Akdeniz ve Ege bölgelerinde ise başka ürünlerle rekabet halinde olduğundan ekimi azdır. Bu nedenle İç Anadolu, Marmara, Orta ve Batı Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgesi en çok şekerpancarı ekilen sahalardır. 401.321 hektar alana ekilen ve 13.935.741 ton ürün alınan şekerpancanının üretiminde en yüksek pay İç Anadolu bölgesine aittir. Bu bölge içinde Konya (51.5-2 milyon ton), Eskişehir (1 milyon ton), Niğde (423.000 ton), Ankara (363.000 ton) illeri önemlidir. Ayrıca İç Batı Anadolu bölümünde Afyon, Kütahya, Karadeniz bölgesinde Tokat, Amasya, Samsun, Kastamonu, Marmara bölgesinde Sakarya, Bursa, Kırklareli, Balıkesir, Ege bölgesinde Denizli, Doğu Anadolu bölgesinde Iğdır, Erzincan, Malatya illerinde şekerpancarı ekimi dikkati çekecek ölçüdedir. 150-200 bin ton dolayında şeker ihracatı yapan ülkemizde, şekerpancarının işlendikten sonra geriye kalan küspesi (melas) besleyici özelliği nedeniyle besi hayvancılığının önemli bir hammaddesidir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

126 Foto 8.1: Ülkemizde Ekimi En Çok Yapılan Endüstri Bitkilerinden Şeker Pancarı Tarlaları 3.2.2. Pamuk Türkiye'nin başta gelen endüstri bitkilerinden biri olan pamuk tekstil sanayiinin ana hammaddelerinden birini oluşturur. Ülkemizde çok eski devirlerden beri ekimi yapılan pamuk Cumhuriyetle birlikte büyük önem kazandı. Önceleri kısa ve kalın lifli pamuk türleri yetiştirilirken, sonradan akala cinsi ince uzun lifli ve yüksek kaliteli pamuk ekilmeye başlandı. Yazı sıcak ve kurak geçen ancak ekildikten sonra sulama yapılabilen ovalarımızda yetişen pamuk en çok Akdeniz ve Ege bölgesi ovalarında dikkati çeker. Akdeniz bölgesinde Çukurova, Hatay, Antalya, İçel ve Kahramanmaraş çevresindeki ovalar, Ege bölgesinde Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes çöküntü ovaları pamuk tarımına ayrılmış olup Ege bölgesi birinci durumdadır. 576.720 hektar alan kaplayan ve 654.000 ton verim alınan pamuk en çok Adana (137.000 ton) ve Aydın (106.000 ton) illerinde ekilir. Bunu İzmir (70-80 bin ton), Hatay (50-55 bin ton), İçel (30-35 bin ton), Şanlıurfa (40-60 bin ton), Diyarbakır (30-35 bin ton), Balıkesir (6-7 bin ton), Elazığ (100-150 ton), Iğdır (4-5 bin ton) izler. Pamuk lifi tekstil fabrikalarında (iplik, kumaş ve pamuklu giyecekler) kullanılırken, pamuk çiğiti de yağ sanayiinde kullanılır. Pamuk çiğiti üretimi 1.047.360 tondur. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

127 Dış ticaret gelirlerimiz içinde %20'lik paya sahip olan pamuk üretiminin yarısı iplik, kumaş ve giysi halinde başta A.T. olmak üzere dış ülkelere ihraç edilir. 3.2.3. Tütün Türkiye'nin başta gelen gelir kaynakları arasında yer alan tütün, endüstri bitkileri arasında üçüncü sırada yer alır. Kökeni Amerika olan tütün, ülkemize XIX. yy.ın başlarında girmiş ve Trakya'dan Ege ve Akdeniz kıyılarına yayılmıştır. Ancak XIX. yy.ın ikinci yarısından itibaren katran miktarının düşük nikotin oranının yüksek olması nedeniyle "Şark tütünü" adı altında ihraç edilen önemli bir ürünümüz olmuştur. Ekiminden hasat edilişine kadar yoğun bir bakım isteyen tütün ülkemizde eskiden beri kontrol altında tutulmuş ve belli kesimlerde bu ürünün yetiştirilmesine çalışılmıştır. Bu bakımdan üretiminin 3/5'ini veren Ege Bölgesi başta gelir. Bölgede kaliteli ürünler İzmir (Menemen, Torbalı, Urla, Seferihisar), Küçük Menderes ovası (Ödemiş, Tire, Selçuk), Bakırçay Ovası (Dikili, Bergama, Kınık, Soma) çevrelerinde yetiştirilmekte olup üretiminin yarıdan fazlası İzmir ve Manisa illerinden sağlanır. Ayrıca Denizli, Muğla ve Aydın illerinin üretimi fazladır. Üretiminin 1/5'ini karşılayan Karadeniz bölgesinde ise Samsun ili başta gelmekte olup, bu ilin Bafra ovası en önemli üretim sahasıdır. Samsun'un Havza, Ladik, Vezirköprü, Alaçam çevresinde de üretim fazladır. Ayrıca Tokat (Reşadiye, Niksar), Amasya (Gümüşhacıköy, Taşova, Merzifon), Bolu (Düzce, Akçakoca), Artvin (Şavşat, Yusufeli, Ardanuç), Rize (özellikle puroluk tütün) illerinde tütün yetiştirilir. Ürünün 1/7'sini veren Marmara Bölgesinde de Balıkesir (Altınova, Ayvalık, Edremit, Burhaniye), Bursa (merkez ilçe ve İnegöl), Çanakkale'deki üretim önemlidir. Fazla ekonomik değer taşımamakla birlikte Kocaeli, Sakarya, Tekirdağ, Kırklareli ve Edirne illerinde tütün ekimi yapılır. Diğer bölgelerimiz içinde Güneydoğu Anadolu bölgesinde Adıyaman (Kahta, Çelikhan), Bitlis (Mutki), Hakkari (Yüksekova), Batman (Hasankeyf), Diyarbakır, Doğu Anadolu'da Malatya (Akçadağ), Bitlis, Muş illerinde de tütün ekim alanları vardır. Ayrıca Akdeniz bölgesinde Yayladağı'nda nargilelik, Samandağ'ında puroluk tütün üretimi yapılmaktadır. Ülkemizde 281.701 hektar alana ekilen ve 232.724 ton ürünün alındığı tütün önemli ihraç ürünlerimiz arasında değerini korumaktadır. Dünyada en çok tütün üreten ülkeler içinde A.B.D., Çin, Hindistan, Rusya, Brezilya'dan sonra altıncı sırada yer alan ülkemiz tütün ihracatı 90-100 bin ton arasındadır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

128 Şekil 8.1: Türkiye'de Tütün ve Pamuk Ekili Alanlar 3.2.4. Ayçiçeği 567.500 hektar alana ekilen ve 860.000 ton ürün alınan ayçiçeği Balkan ülkelerinden, ülkemize 1930'lu yıllarda gelmiş, 1950'li yıllarda ekim alanı genişlemeye başlamıştır. Yağlı tohumlu bitkiler arasında çiğitten sonra ikinci sırada yer alan ayçiçeği üretiminin %70-75'i Marmara bölgesinden karşılanır. Bölge illeri içinde Tekirdağ (213 bin ton), Edirne (179 bin ton) illeri hem Türkiye hem de bölge içinde en fazla üretimi yapılan illerdir. Marmara Bölgesinden sonra üretimin %20'sini İç Anadolu bölgesi (Ankara, Kayseri) ve Orta Karadeniz bölümü (Samsun, Tokat, Amasya) karşılar. 3.2.5. Haşhaş 27.030 hektarlık alana ekilen ve 22.538 ton ürün alınan haşhaş önemli ihraç ürünleri arasında yer alır. Özellikle dünya ilaç sanayiinin en önemli ürünü olan morfinin başlıca hammaddelerinden biridir. Ancak uyuşturucu madde (morfin, esrar, eroin) yapımında da kullanılması nedeniyle son derece dikkatli ekilmekte ve ekim alanları kontrol altında tutulmaktadır. Bu nedenle ürünün devlete teslim edilirken meyvasının çizilmesi yasaklanmıştır. Ürün T.M.O. ofisine ve Afyonkarahisar-Bolvadin alkoid fabrikasına satılır. Kıyı kesimler ile iç kesimler arasındaki geçiş sahalarında yetişme ortamı bulan haşhaş en çok İç Batı Anadolu bölümünde (Afyon, Kütahya) ve Göller yöresinde (Burdur, Isparta) yetiştirilir. 3.2.6. Diğer Endüstri Bitkileri Diğer endüstri bitkileri içinde yer alan keten ve kenevir daha çok yağlı tohumları ve lifi için ekilir. 2.144 hektar alana ekilen ve 1440 ton ürün alınan keten en fazla Ko- ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

129 caeli, Sinop ve Kırşehir'de, 3.096 hektar alana ekilen ve 641 ton ürün alınan kenevir ise Kastamonu, İzmir, Balıkesir, Kütahya illerinde yer alır. Besleyici değeri yüksek olan soya fasulyesinin yağı yurdumuzda mutfak yağı olarak kullanılır. 1945 yılından sonra ekilmeye başlayan soya fasulyesinin üretimi son yıllarda protein bakımından zengin değerinin anlaşılması üzerine artmıştır. 49.500 hektar alana ekilen ve 110.000 ton ürün alınan soya, ülkemizin Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde yetiştirilir. Üretimin fazla olduğu iller Adana, İçel, Hatay, Samsun ve Antalya'dır. Anayurdu Brezilya olan yer fıstığı ise 1930'lu yıllarda ülkemizde yetiştirilmeye başlanan bir üründür. Bu ürün yağ ve çerez olarak tüketilir. 25.900 hektar alana ekilen ve 60.000 ton ürün alınan yer fıstığının başlıca ekim alanları Akdeniz Bölgesidir. Adana, İçel, Antalya illerinde önemli paya sahiptir. Tahin, tahin helvası yapımı ve yağı için yetiştirilen susam 94.000 hektar alana ekilmekte ve 43.000 ton ürün alınmaktadır. Yetişmesi sırasında sıcaklık isteği yüksek olduğundan Güneydoğu Anadolu (Şanlıurfa, Diyarbakır, Adıyaman), Ege (Manisa, İzmir), Akdeniz (İçel, Adana) ve Marmara Bölgesinde (Balıkesir, Çanakkale) yetiştirilir. Ülkemize 1960'lı yıllarda giren ve yağlı tohumlu bitkiler arasında yer alan kolza ve aspirin üretimleri ise pek önemli değildir. Önceleri Trakya'da yetiştirilen kolza, şimdilerde sadece Adana yöresinde bulunmaktadır. 521 hektar alana ekilen kolzadan 1.046 ton ürün alınır. Balıkesir ve Isparta illerinde ekilen aspir ise 160 hektar alana ekilmekte ve 138 ton ürün alınmaktadır. Ülkemizde yukarıda belirtilen endüstriyel bitkiler dışında anason, kırmızı biber, kimyon v.b. gibi ürünler de yer alır. Bulunduğunuz yörede yer alan sanayi bitkilerinin neler olduğunu araştırınız.? 3.3. Baklagiller Ülkemizde baklagil üretimi önemli bir yer tutar. Baklagiller protein bakımından zengin oluşları nedeniyle oldukça besleyicidir. Ülkemizde en çok tarımı yapılan ürünler nohut, fasulye ve mercimektir. Bunlardan nohut ve mercimeğin sıralamadaki yerleri zaman zaman değişmekte bazen nohut, bazen mercimek ilk sırayı almaktadır. Ekimi en çok yapılan baklagil 878.000 hektar alan kaplayan ve 855.000 ton ürün alınan nohuttur. Nohut en fazla İç Anadolu bölgesinde (Konya, Ankara, Yozgat) ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde (Diyarbakır, Gaziantep), İç Batı Anadolu'da (Denizli, Uşak) ekilir. Nohuttan sonra ikinci sırayı alan mercimek 790.000 hektar alan ekilmekte ve 640.000 ton ürün alınmaktadır. Özellikle ihracata yönelik kırmızı mercimek çoğun- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

130 lukla Güneydoğu Anadolu bölgesinde (Mardin, Urfa, Diyarbakır) yetiştirilir. Yeşil mercimek ise İç Anadolu bölgesinde (Yozgat, Konya, Çorum) yetiştirilir. Türk mutfağının ana yiyeceklerinden olan fasulye ise yurdumuzun hemen hemen her bölgesinde yetişmektedir. 178.000 hektar alana ekilen ve 214.000 ton ürün alınan fasulye en çok Kahramanmaraş ilinde yetişir. Bunu Samsun, Malatya illeri izler. Bursa, Konya, Kayseri, Niğde, Afyonkarahisar illerinde de önemli ölçüde fasulye yetiştirilir. Ülkemizin batı bölgelerinde (Balıkesir, Çanakkale) üretilen bakla ve börülce ile konserve ve son yıllarda dondurulmuş olarak da tüketilen bezelye, diğer baklagiller arasında olup üretimleri pek önemli değildir. Fiğ ve burçak ise hayvan yemi olarak kullanılır. 3.4. Yumru Bitkiler Yumru bitkiler içinde tarımı en fazla gelişen ve nişasta oranı oldukça yüksek olan tarım ürünü patatestir. Fazla verimli toprak istemeyen patates, 200.000 hektar alana ekilmekte ve 4.600.000 ton verim alınmaktadır. Ülkemizin hemen her bölgesinde ekimi yapılan patates en fazla İç Anadolu bölgesinde yetiştirilir. Bu bölgemiz içinde Nevşehir, Niğde, Konya, Kayseri ve Ankara illerinde önemli miktardadır. Ülke üretiminin %40-45'ini sağlayan İç Anadolu Bölgesi dışında Ege bölgesinde de (İzmir, Afyon), Marmara Bölgesinde (Bursa, Kocaeli, Balıkesir, Sakarya), Karadeniz Bölgesinde (Trabzon, Bolu, Gümüşhane), Doğu Anadolu Bölgesinde (Erzurum) patates üretimi önem taşır. Kuru ve yaş olarak tüketilen soğan ve sarımsak ise yurdumuzun her bölgesinde yetiştirilir. Ancak soğanın Bursa ve Çorum, sarımsağın Balıkesir, Elazığ, Gaziantep ve Kastamonu illerindeki üretimi önemlidir. 4. Dikili Alanlar Ülkemiz tarım topraklarının 3.675.000 hektarı dikili alanlara ayrılmıştır. Dikili alanlar içinde meyve bahçeleri ve çay fidanları, zeytinlikler, bağlar ve sebze bahçeleri yer alır. 4.1. Fındık Ticari bir değer taşıyan ve XVIII. yy. dan beri ülkemiz ihracatında önem taşıyan fındık Karadeniz Bölgesinde Trabzon, Ordu arasındaki bol yağışlı kıyı kesiminde adeta monokültür halindedir. Anayurdu Trabzon olan fındık Karadeniz kıyı bölgesinde kıyıdan 60 km. kadar içerlere ve 750 m. yükseğe çıkabilir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

Son yıllarda dış piyasada önem kazanması nedeniyle ekim alanları genişleyen fındık Batı Karadeniz kıyılarına ve Marmara bölgesine de yayılmıştır. En yüksek verim Ordu ve Giresun illerindedir. Bunu Bolu ve Trabzon illeri izler. Orta Karadeniz bölümünde Samsun, Batı Karadeniz bölümünde Zonguldak, Sinop, Kastamonu, Marmara Bölgesinde Sakarya, Kocaeli, Bilecik illerinde fındık üretimi yüksektir. Üretimi önemli olmamakla Akdeniz bölgesinde Antalya, Isparta, Doğu Anadolu'da Bitlis ve Elazığ, İç Anadolu'da Niğde, Ege bölgesinde Denizli, Güneydoğu Anadolu bölgesinde Mardin ilinde fındık bahçelerine rastlanır. 245.574.000 ağaçtan 315.000 ton ürün alınan ülkemizde fındık ihracatı dış ticaretimizin %8'ini oluşturur. Dünya fındık üretiminin %75-80'ini veren ülkemiz İtalya ve İspanya ile yarışmaktadır. En fazla Almanya'ya ihraç edilen bu ürünün 7-8 bin tonu kuru kabuklu meyve, 100-150 bin tonu iç fındık olarak pazarlanır. Ülkemiz iç ticaretinde de şekerleme ve çikolata endüstrisinin başlıca hammaddesi durumundadır. Foto 8.2: Fındık Karadeniz Bölgesinin En Önemli Ürünleri Arasındadır. 4.2. Çay Anavatanı Çin ve Hindistan olan çay bitkisi ülkemizde Cumhuriyet devrinde özellikle 1950'lerden sonra önem kazanmaya başlamış bir üründür. Ilık ve yağışlı bir iklim isteyen çay ilk kez Rize'de deneme amacıyla dikilmiştir. İyi sonuç alınması ve iyi gelir getirmesi nedeniyle daha sonra Artvin, Trabzon, Giresun AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ 131

132 ve Ordu illerine yayılmıştır. Günümüzde bu sayılan illerimizde kıyıdan 25-30 m. içerlere ve 300-400 m. yüksekliğe kadar çıkan çay fidanları 88.639 hektar alan kaplamaktadır. 682.440 ton verim alınan yaş çay yaprağı soldurma, kıvırma, kurutma ve kesme gibi teknik yollarla işlenir ve 136.448 ton kuru çay elde edilir. Çayın kurutma işlemi fabrika ve atölyelerde yapılır. Bu amaçla faaliyet gösteren 56 adet fabrika ve atölyenin 42 adedi Rize ilinde yer alır. 4.3. Zeytin Akdeniz ikliminin tanıtıcı elemanı olan zeytin ülkemizde ilkçağlardan itibaren yetiştirilen önemli bir üründür. Ülkemizde Akdeniz ikliminin etkisi altında kalan Ege, Marmara, Akdeniz bölgelerinde yoğun olarak yer alır. Zeytinliklerin en geniş yayılış gösterdiği bölge Ege bölgesidir. 81.520.000 ulaşan zeytin ağacı sayısının %25'i Aydın ilinde yer alır. Aydın ilini İzmir, Manisa ve Muğla illeri izler. Marmara bölgesi Ege bölgesinden sonra ikinci zeytin yetişme alanıdır. Bu bölge içinde Balıkesir, Aydın ve İzmir illerinden sonra Türkiye sıralamasında üçüncü durumdadır. Balıkesir ilinde özellikle Edremit Körfezinde adeta monokültür halinde uzanan zeytinlikler, Bandırma ve Erdek dolaylarında da oldukça geniş bir alan kaplar. Bursa ilinde Gemlik ve Mudanya çevresinde zeytinliklerin geniş yer kapladığı alanlardır. Zeytincilikte üçüncü sırada yer alan Akdeniz bölgesinde Antalya ili baş sırada yer alırken Hatay, İçel, Adana'da sayıları azalmakla birlikte ekonomik değerini korur. Güneydoğu Anadolu bölgesinde Gaziantep ilinde yoğunluk kazanan zeytin ağaçları Urfa ve Mardin illerinde de yayılış gösterir. Foto 8.3: Edremit Körfezinde Adeta Monokültür Halinde Uzanan Zeytinlikler ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

133 İç bölgelere ekonomik açıdan sokulamamış olan zeytin ağacı Karadeniz bölgesinde de Giresun ve Rize illeri dışındaki kıyı şeridine yayılmıştır. Ülkemizde 640.000 ton ürün alınan zeytinin 181.000 tonu sofralık, 459.000 tonu yağlık zeytinler biçimindedir. Sofralık zeytinler Güney Marmara kıyılarında (Gemlik), yağlık zeytinler ise Edremit körfezi kıyılarında önem kazanır. Gerek sofralık gerekse zeytinyağı üretimi bakımından Türkiye önemli bir üretici ve ihracatçıdır. Ancak İtalya, İspanya ve Yunanistan'ın zeytinyağı ihracatı Türkiye'den fazladır. 4.4. İncir Şiddetli kışlara dayanmadığı için ülkemizin iç kısımlarına sokulamayan incir, Türkiye'ye gelir getiren önemli ihraç malı bir meyvadır. Ege, Akdeniz, Marmara kıyılarında yaygın olan incir ağacının toplam sayısı 9.665.000'dir. 314.000 ton ürün alınan incirin en önemli üreticisi Ege bölgesidir. Ege bölgesi içinde de Aydın ili birinci durumdadır. Aydın'ı İzmir izler. Bu illerimiz kuru incir ihracatının %100'ünü karşılar. Yaş ve kuru olarak iç pazara da sunulan incirin diğer önemli yayılış alanları Hatay, Adana, İçel ve Gaziantep'tir. Yıllık üretiminin yarıdan fazlasını kuru meyve olarak ihraç eden ülkemiz dünya birincisi durumunda olup, başta Almanya, İngiltere ve Fransa olmak üzere çok çeşitli ülkelere satış yapar. 4.5. Üzüm 586.000 hektar alan kaplayan bağlar, kışları sert geçen alanlar dışında hemen hemen her bölgemizde yetişir. Özellikle Ege bölgesinde Aydın, İzmir ve Manisa illerinde yetiştirilen üzümün kuru olarak ihracatı büyük önem taşır. Yurdumuzda ilkçağlardan beri üretimi yapılan üzüm sırası ile İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Ege bölgelerinde yaygındır. İç Anadolu bölgesinde Konya, Nevşehir, Niğde, Ankara, Güneydoğu Anadolu bölgesinde Bursa, Tekirdağ, Akdeniz bölgesinde İçel önemli miktarlarda üzüm yetiştiren alanlardır. Ancak bu bölgelerimizde de geniş yer tutan bağlar büyük ölçüde sofralık olarak ve çoğunlukla iç pazara sunulur. Üretimin bir kısmı da şarap ve pekmez yapımında kullanılır. Buna karşılık Ege bölgesinde çekirdeksiz kuru üzüm olarak dış pazarlara sunulur. Bu bölgemizde Manisa ilinde (Gediz Vadisi), Denizli, Aydın, İzmir illerinde önemlidir. Ülkemiz dış ticaretinde Ege bölgesinin çekirdeksiz kuru üzümü ile temsil edilen bu ürün gerek üretim gerekse ihracat bakımından ülkemizi birinci duruma getirmiştir. 3.600.000 ton ürünün alındığı ülkemizde bu ürünün %70'i başta Almanya, Avusturya ve İngiltere olmak üzere Avrupa ülkelerine satılır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

134 Ülkemiz üzüm bağları 1870'lerde önemli bir floksera salgını geçirmiş, ancak Cumhuriyet devrinde alınan önlemler özellikle Amerikan asmasının dikilmesi ile bağlara gelecek zararların etkisi giderilmiştir. 4.6. Turunçgiller Turunçgiller ailesinin başlıca ürünlerinden olan portakal, mandalina, limon, turunç ve greyfurt ülkemizde önemi gittikçe artan kültür bitkileridir. Anayurdu Güneydoğu Asya ülkeleri olan bu ürünler Osmanlı İmparatorluğu döneminde Lübnan, Filistin ve Fas kıyılarında yetiştirilmiş, ancak I. Dünya Savaşı sonunda bu ülkelerin egemenliğimiz altından çıkması üzerine yurdumuzun Ege ve Akdeniz kıyılarında kurulan bahçelere dikilmeye başlamıştır. Zaman içinde alanını genişleterek Güney Marmara ve Karadeniz kıyılarına yayılmıştır. Yurdumuzda turunçgil bahçelerinin en geniş yayılış gösterdiği bölge Akdeniz kıyı bölgesidir. Bu bölgemiz içinde Antalya, İçel, Adana ve Hatay ili (Dörtyol, Erzin, Yakacık) limon bahçeleri ve satsuma cinsi mandalina ile önem taşırken Antalya ili portakal bahçeleri, İçel ise ülkenin en kaliteli limon ürünü ile dikkati çeker. Ağaç sayısı bakımından ikinci sırada yer alan Ege bölgesinde ise Muğla, Aydın, İzmir illeri başta gelir. Bu illerimizden İzmir satsuma cinsi mandalina, Aydın portakal bahçeleri ile dikkati çekerken, Muğla en çok turunçgil ağacının yer aldığı il durumundadır. Marmara bölgesinde Çanakkale ve Balıkesir (özellikle Edremit, Havran, Burhaniye ve Ayvalık çevrelerindeki satsuma cinsi mandalina bahçeleri), Karadeniz bölgesinde Rize, Artvin, Ünye çevresi, Sinop ve İnebolu kıyılarında çoğunlukla mandalina bahçeleri yer alır. Turunçgil ağaçlarının 9.999.000 adedi portakal, 7.021.000 adedi mandalina, 304.000 adedi greyfurt, 4.596.000 adedi limon, 108.000 adedi turunç ağacıdır. Bu ürünler içinde en önemlisi yurt dışına ihracatı yapılan satsuma cinsi çekirdeksiz mandalinadır. Bunu limon ve portakal izler. Ancak ülkemiz turunçgil ihracatı istenilen düzeyde değildir. Ülkemiz yıllık turunçgil üretimi 1.695.500 tondur. Bunun 830.000 tonu portakal, 390.000 tonu mandalina, 42.000 tonu greyfurt, 429.000 tonu limon ve 4.500 tonu turunçtur. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

135 Şekil 8.2: Türkiye'de Turunçgil ve Fındık Ekim Alanları 4.7. Diğer Meyve Ağaçları Türkiye iklimindeki çeşitlilik çok farklı türde meyve ağaçlarının yetişmesine olanak tanır. Elma, armut, ayva, erik, kayısı, şeftali, kiraz, vişne bu meyve ağaçlarının başlıcaları olup kıyı ve iç kesimler arasında oldukça geniş bir sahada ekilebilirler. Bu ürünlerden 1.900.000 ton ürün ile elma başta gelir. Göller yöresinde Isparta, Burdur, İç Anadolu bölgesinde Konya, Niğde, Kayseri, Ankara, Akdeniz bölgesinde Antalya illerinde yetiştirilir. 403.000 ton üretimi ile armut, Ankara, Antalya, Konya, Bursa illerinde, 350.000 ton ile şeftali Bursa, İzmir, 343.000 ton ile kayısı Malatya illerinde yetiştirilir. Erik 186.000 ton, vişne 96.000 ton, kiraz 150.000 ton, ayva 78.000 ton, kızılcık 17.000 ton ile diğer önemli meyvaları oluşturur. Ayrıca ekonomik anlamda Güneydoğu Anadolu bölgesinde Gaziantep, Şanlıurfa ve Adıyaman illerinde antep fıstığı üretimi önemlidir. Akdeniz bölgesinde İçel kıyılarında Erdemli-Alara çayı arasındaki sahada, Anamur çevresinde ve Alanya'da muz yetiştirilir. Ancak zaten önemli olmayan muz üretimimiz son yıllarda ithal edilen muzlar nedeniyle daha da gerilemiştir. 4.8. Sebzeler 17.437.920 ton ürün alınan sebze bahçeleri yurdumuzun iklim ve toprak şartlarının elverişli olduğu Marmara, Ege ve Akdeniz kıyılarında önem kazanmıştır. Bunlardan domates 6.200.000 tonluk üretimi ile ilk sırayı alır. Domates en çok Bursa, İçel, Antalya, Çanakkale, Hatay, Aydın, Adana illerinde yetiştirilir. 5.700.000 ton dolayında üretimi yapılan bostan ürünlerinden karpuz Antalya, İzmir, Diyarbakır, Mardin, Ankara, kavun Ankara, Antalya, Konya, Diyarbakır illerinde yetişir. 1.010.000 ton ile salatalık, 750.000 ton ile patlıcan, 570.000 ton ile sivri biber, 350.000 ton ile dolmalık biber, domates yetiştirilen illerimizde önem taşır. Ordu, Samsun, Giresun ille- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

136? rinde yetişen lahana ile, pırasa, ıspanak, yeşil fasulye, kereviz, marul, havuç vb. gibi ürünlerde ülkemizde yetişen diğer sebzelerdir. Bulunduğunuz yöredeki sebzelerin neler olduğunu sıralayınız. Son 20 yıl içinde gelişen diğer önemli bir tarımsal işkolu da seracılıktır. Özellikle kış aylarında yaz sebzelerinin yetiştirildiği seralar Antalya, Finike, Demre, Serik, Gazipaşa, Mersin-Erdemli arasında ve İzmir güneyinde yer alır. Son yıllarda sebze seralarının yanı sıra çiçek seraları da kurulmaya başlamıştır. 5. Hayvancılık Tarımsal faaliyetlerin önemli bir kolu olan hayvancılık, dünyada kırsal kesimde yaşayan insanların ekonomik uğraşı düzenlerinden biridir. Ülkemizde kırsal uğraşı düzeni içinde genellikle tarımsal faaliyetlerin yanında ikinci derecede yer alan hayvancılık, yardımcı bir gelir kaynağıdır. Ancak, hayvancılık faaliyetleri özellikle dağlık bir araziye sahip kırsal kesimlerde ön plana geçerek, birinci derecede etkili ekonomik faaliyet haline dönüşebilir. Yakın yıllara kadar bir tarım ülkesi olarak kabul edilen ülkemizde hayvancılık hem hayvansal ürünlerden (et, süt, deri, yumurta, tarlalara gübre, yakacak olarak tezek vb.) hem de gücünden (yük taşıma, tarla sürme, ulaşım aracı olarak) faydalanmak amacıyla sürdürülmüştür. Günümüzde de artan nüfusun beslenmesinde ve sanayiye hammadde sağlanmasında (yünlü, ipekli dokuma, deri ve kösele vb.) önemli yer tutan hayvancılık, ulusal ekonomimizin %20'sini oluşturur. Ülkemizde hayvancılık büyük ölçüde açık mera hayvancılığı şeklinde başka bir deyişle ekstansif yöntemlerle fazla emek harcamadan yapılır. İklim koşulları nedeniyle ilkbahara cılız bir biçimde çıkan hayvanlar, otlak alanı bulmak için göçebe olarak dolaştırılır. İlkbaharda alçak otlak alanlarda otlatılan hayvanlar, yazın kurak geçmesi nedeniyle daha serin olan ve ot örtüsünün daha yoğun olduğu yaylalara çıkarılır. Yaylacılık adı verilen bu faaliyet biçimi sonbahar mevsiminde yüksek yaylalara kışın erken gelmesi nedeniyle tekrar alçak alanlara inilmesi biçiminde devam eder. Hayvanlar kışı ağıl adı verilen etrafı çitlerle çevrili, bazı bölümlerin üstü örtülü olan barınaklarda geçirir. Kışı az bir besin ile tamamlayan hayvanların semirmesi ilkbahar ve yaz aylarında olur. Ayrıca hayvanların açık merada otlatılması yanında, tarlalarda anız denen bazı endüstri bitkilerinin küspeleri de yedirilir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

Foto 8.4: Ülkemizde Açık Mera Hayvancılığı Biçiminde Yapılan Büyükbaş Hayvancılık Ülkemiz yüzölçümünün %21.2'sini oluşturan çayır ve otlaklar, hayvan sayısı nedeniyle yetersiz kalmakta ve otlaklarımız aşırı otlatma sorunu ile karşılaşmaktadır. Hayvancılığın daha modern ve verimli şekli ahır hayvancılığıdır. Temiz ve fenni ahırlarda kültüre edilmiş hayvanların besin değeri yüksek fabrika yemlerinin yanı sıra kepek, küspe, arpa kırığı, fiğ, yulaf gibi besin maddeleri ile beslenmesi ve veteriner kontrolünde bakılıp aşılanması yöntemi olan ahır hayvancılığına besi hayvancılığı adı da verilir. Ülkemizde özellikle son yıllarda artan kent nüfusunun gereksinimini karşılamak için modern çiftlikleri (büyük ve küçük baş hayvan, tavuk ve balık çiftlikleri) kurulmaktadır. Hayvanların kültüre edilmesi, daha fazla hayvansal ürün elde edilmesi amacıyla ülkemizde bilimsel yöntemlerle çalışan haralar kurulmuştur. Bunların ilki 1913 yılında Eskişehir Çifteler'de kurulan haradır. Bunu 1924'de Bandırma yakınında Karacabey'de kurulan hara izlemiştir. Bu harada at ve montafon cinsi sığır yetiştirilmektedir. Bugün yurdumuzda Tarım Bakanlığına bağlı 24 adet hayvan ıslah ve araştırma enstitüsü (Sultansuyu-Malatya, Çukurova-Adana, Karaköy-Samsun, Gelemen-Samsun, Altındere-Van vb.) vardır. Ülkemizde beslenen çeşitli cinsteki hayvanların sayısı yıldan yıla değişiklikler (artış ve azalış) gösterir. Nitekim 1935 yılında 34.6 milyon başken, 1950'de 55.2, 1970'de 73, 1982'de 85.4, 1990 yılında 65.176 milyon baş hayvandır. AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ 137

138 Tablo 8.2: Türlerine Göre Hayvan Sayısı (bin) Toplam 65.176 At 496 Katır 188 Eşek 944 Deve 2 Sığır 11.973 Manda 366 Koyun 40.433 Kıl Keçisi 9.579 Tiftik Keçisi 1.185 Domuz 10 Kaynak D.İ.E. İstatistik Yıllığı Türkiye'de hayvan yetiştirme bakımından A.B.D., Brezilya, Arjantin, Rusya, Çin, Avustralya gibi ülkelerden sonra gelmekle beraber, Avrupa'da hayvansal ürün pazarlayan birkaç ülkeden biridir. Ortadoğu ülkeleri içinde ise tektir. Ülkemizde beslenen hayvanların dağılış alanları farklıdır. İklim ve relief şartlarına göre farklı türler değişik bölgelerimizde görülür. 6. Türkiye'de Hayvancılığın Coğrafi Dağılışı 6.1. Küçükbaş Hayvancılık Ülkemizde gerek sayı gerekse beslendiği alanların genişliği bakımından ilk sırayı küçükbaş hayvan yetiştiriciliği alır. Ülkemiz doğal koşullarına çok iyi uyum sağlayan küçükbaş hayvanlar, nemi sevmediğinden Doğu Karadeniz Bölgesi dışındaki hemen hemen her bölgemizde beslenirler. Ülkemizde en çok yetiştirilen küçükbaş hayvan koyundur. Sayıları 40.433.000 olan koyunlar ekstansif yöntemle beslenirler. Doğu Karadeniz hariç bütün bölgelerimize dağılmış olan koyun en yoğun olarak iç bölgelerimizde görülür. Başta İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu olmak üzere İç Batı Anadolu, Güney Marmara ile Trakya'nın iç kesimleri ve Karadeniz Bölgesinin iç yöreleri başlıca dağılış alanlarıdır. Ülkemizde beslenen başlıca koyun türleri kıvırcık, dağlıç, karaman (ak karaman, mor karaman), sakız ve merinostur. Yün ve et kaliteleri yüksek olan kıvırcık cinsi koyunlar Marmara Bölgesinde, Trakya ve Güney Marmara bölümlerinde yetiştirilir. Etinin lezzeti daha az yünü daha kısa telli olan dağlıçlar ise Marmara'nın doğu bölümü ile İç Batı Anadolu eşiğinde yetiştirilir. Ege Bölgesinde yetişen diğer bir koyun cinsi de ince ve az geniş kuyruklu sakızdır. Eti az lezzetli olmasına rağmen, geniş kuyruklu ve fazla kilolu olan karaman cinsi koyunlar ise İç ve Doğu Anadolu bölgesinde yetiştirilir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

139 Şekil 8.3: Ülkemizde Beslenen Koyunların İllere Göre Dağılımı Kalın ve kısa yünlü yerli koyunlarımızın yanı sıra yumuşak ve ince kumaş dokumaya elverişli olan ve anavatanı Avustralya olan merinos cinsi koyunlar ise Karacabey'deki merinos üretme çiftliğinde yetiştirilerek Marmara Bölgesinin Güney Bölümünde (Bandırma-Karacabey çevresinde) beslenir. Son yıllarda merinos ile yerli ırklarımızdan kıvırcık cinsi koyunların birleşmesinden elde edilen Tahirağa koyunları ise Biga ve Gönen'de beslenir. Bu koyunlar iyi kaliteli yünleri, lezzetli eti ve fazla kilolu olmaları nedeniyle önemli bir ırktır. Koyunlarımızdan 95 bin dolayında et, 1.100 ton dolayında süt, 44.000 dolayında yün elde edilir. Koyundan sonra en çok yetiştirilen küçükbaş hayvan sayıları 10.760 dolayında olan keçidir. Kıl keçisi ve tiftik (Ankara keçisi) olmak üzere iki cins halinde yetiştirilen keçi yurdumuzun hemen hemen her bölgesinde beslenir. Ancak en çok beslendikleri alanlar dağlık ve engebeli bölgelerimizdir. Bunlardan 9.579 milyon olan kıl keçileri sütü ve kılı için beslenirken, daha ekonomik olan Ankara keçisi (Tiftik keçisi) yetiştiriciliği özellikle İç Anadolu bölgesinde önem kazanmıştır. Özellikle Ankara, Eskişehir, Kütahya, Bolu, Çankırı, Kastamonu, Çorum, Kırıkkale, Yozgat, Kırşehir, Konya illerinde yetiştirilen tiftik keçisi Siirt, Mardin, Şırnak ve Van illerinde de beslenir. 1.185.000 adet tiftik keçisinden yılda 1370 ton tiftik elde edilir. Yetişme alanı Ankara çevresi olduğu için Ankara keçisi adını da alan bu keçi türü, 18. yy.da İngilizler tarafından kaçırılarak Güney Afrika ve Kuzey Amerika'ya götürülmüş ve oralarda yetiştirilmeye başlanmıştır. Bugün anayurdu ülkemiz olmakla birlikte A.B.D., Avustralya, Güney Afrika ve Yeni Zelanda esas gelişme bölgeleri olmuştur. Batı Anadolu'da Ege Bölgesinde yetiştirilen bir diğer keçi türü ise süt verimi yüksek olan Maltız Keçisidir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

140 Şekil 8.4: Ülkemizde Beslenen Kıl Keçilerinin İllere Göre Dağılımı 6.2. Büyükbaş Hayvancılık Ülkemizde küçükbaş hayvan grubundan sonra en çok yetiştirilen büyükbaş hayvanlar ise (sığır, manda, öküz) dağılış yönünden oldukça farklı bir şekil gösterir. Genellikle çayırlık veya uzun otların yetiştiği alanlarda, yüksek bölgelerde, suni çayırlar ve tarım alanlarının sınırları içinde beslenirler. Ülkemizde en çok yetiştirilen büyükbaş hayvan sütünden ve çift hayvanı olarak gücünden faydalanılan sığırdır. Hemen hemen bütün kırsal yerleşmelerde beslenen sığır özellikle Doğu Karadeniz bölgesi ile Doğu Anadolu bölgesinde Erzurum-Kars yaylalarında beslenir. Çoğunlukla bakımsızlık yüzünden yerli cinsleri bozulmuş, gövdeleri kısa ve küçük kalmış olan sığırlar, Karadeniz ve Erzurum-Kars yaylalarının yüksek boylu verimli çayırlıklarında oldukça yetiştirilir. Son yıllarda Batı ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de sığır eti tüketiminin artması Ege ve Marmara bölgelerinde de et ve süt verimi yüksek sığır türlerinin ahırlarda modern biçimde beslenmesine neden olmuştur. 11.973.000 baş sığırın başlıca türleri kara sığır, kırmızı sığır, yerli güney sarısı, boz sığır ırkıdır. Bunlardan küçük yapılı ve az kuvvetli olan karasığır, İç Anadolu bölgesinde, güçlü ve iri yapılı olan kırmızı sığır Erzurum-Kars yaylalarında, boz sığır Batı Anadolu'da ve Trakya'da, güney sarı sığır Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu'da dikkati çeker. Ancak et ve süt verimleri kültür ırklarına göre düşüktür. Bu nedenle Holstein (Almanya'dan ithal), montafon (İsviçre'den ithal), Jersey (A.B.D.'den ithal) gibi, ülkemizde giderek önemi artan sığır ırkları suni tohumlama yöntemi ile özellikle büyük hayvan çiftliklerinde üretilmektedir. Ülkemizde yılda 213.555 ton sığır, 115.490 ton dana eti, 8.617 ton süt (inek sütü) elde edilir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

141 Şekil 8.5: Ülkemizde Beslenen Sığır Hayvanının İllere Göre Dağılımı Ülkemizin bol sulu ve bataklık alanlarında (Çarşamba ve Bafra ovaları, Sakarya nehri kıyıları ve Güney Marmara bölümü ovaları, Ege bölümü ovaları) yağlı sütleri için beslenen, fakat çoğunlukla koşum hayvanı olarak kullanılan sayıları 366.000 dolayında olan manda beslenir. Ülkemizde katır, at, eşek, deve ve domuz gibi hayvanlar da beslenir. Bu hayvanlardan ulaşım amacıyla kullanılan katır, at ve eşeklerin sayısı ulaşım araçlarındaki gelişmeler nedeniyle azalmıştır. Bunlardan iyi cins atlar Çukurova, Uzunyayla ve Şanlıurfa'da, katırlar dağlık alanlarda, eşek ise her bölgede beslenir. Güneydoğu, Ege ve İç Anadolu bölgelerinde beslenen deve sayısı ise hızla azalmıştır, günümüzde deve, güreş için ve turistik amaçlı beslenmeye başlamıştır. Müslüman bir ülke olmamız nedeni ile domuz eti pek tüketilmez. Ancak Müslüman olmayan azınlığın talebini karşılamak amacıyla 10.000 baş dolayında beslenen domuzlar ise Ege ve Marmara bölgelerindeki bazı çiftliklerde yetiştirilir. 6.3. Kümes Hayvancılığı Ülkemizin hemen hemen bütün coğrafi bölgelerinde kırsal kesimde yaşayan vatandaşlarımız kendi ihtiyacını karşılamak amacıyla fazla emek harcamadan çeşitli kümes hayvanları (tavuk, hindi, ördek, kaz) beslerler. Ancak hayvansal ürünler arasında mutlaka tüketilmesi gereken proteince zengin yumurta ile son yıllarda sağlıklı kabul edilen beyaz et tüketiminin artması, ülkemizde tavuk çiftlikleri kurulmasını teşvik etmiştir. Özellikle Ege ve Marmara bölgelerinde büyük şehirler çevresinde gelişen tavuk çiftlikleri, yumurta ve tavuk etini başta İstanbul, Ankara ve İzmir'de pazarlar. Ayrıca Ortadoğu ülkelerine de satış yaparlar. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

142 Tablo 8.3: Kümes Hayvanları Sayısı ve Yumurta Üretimi (Bin Adet) Tavuk-Horoz 139.031 Hindi 3.089 Tavuk yumurtası üretimi 7.666.574 Kaynak: D.İ.E. Türkiye İstatistik Yıllığı 6.4. Arıcılık Ülkemizin kırsal uğraşı düzenleri içinde yer alan bal ve balmumu elde etmek amacıyla ekonomik bir değer ifade eden arıcılık hemen hemen her bölgemizde yapılır. Doğu Anadolu, Akdeniz ve Ege bölgesinin yüksek yörelerinde bitkilerin çiçeklenme durumuna göre arı kovanları kamyonlarla taşınır. Gezici veya göçebe arıcılık denen bu tip arıcılıkta kovanlar alçak ve sıcak kesimlerden başka bir deyişle otların kuruduğu kesimlerden, otların çiçeklendiği yüksek alanlara taşınır. İlkbahar ve yazı yüksek kesimlerde geçirdikten sonra tekrar alçak alanlara dönülür. Ülkemizde arıcılık Ege Bölgesinde (Manisa, Muğla, İzmir, Aydın) modern yöntemlerle yapılmakta olup bal üretimi oldukça yüksektir. Ayrıca Akdeniz (Antalya, İçel), İç Anadolu (Konya, Ankara, Niğde), Marmara (Balıkesir, Çanakkale), Doğu Anadolu (Erzurum, Kars) bölgelerinde arıcılık faaliyetleri gelişmiştir. Özellikle Ankara, Muğla, Erzurum, Kars balları aranan ünlü ballarımız arasında olup, Rize-Çamlıhemşin ilçesinin Anzer balı fiyatı en yüksek saf baldır. Toplam 3.418.000 adet kovan olan ülkemizde 258.000 adet bal verimi düşük (4.5 kg), eski tip kovan ile verimi oldukça yüksek (40-50 kg. kovan başına) 3.160.000 adet yeni tip kovan bulunmaktadır. Bunlardan modern fenni tip olan yeni kovanların sayısal artışı ülkemizde arıcılığın gelişmekte oluşunun önemli bir kanıtıdır. Ülkemizde yılda ortalama 54.581 ton bal, 2.862 ton balmumu üretimi yapılır. 6.5. İpekböcekçiliği İpekböceği kozasından elde edilen son derece değerli ipekli kumaş üretimi için yapılan ipekböcekçiliği Anadolu'ya M.Ö. VI. yy.da Uzakdoğu'dan getirilmiştir. Ülkemizde Güney Marmara (Bursa), Güneydoğu Anadolu (Diyarbakır) ve Karadeniz kıyı bölgesi doğal yetişme alanlarıdır. 50.623 adet tohum kutusundan 1.353 ton yaş koza elde eden ülkemizde ipekböceği yetiştiren başlıca merkez Bursa'dır (yaş koza üretiminin yarısına yakını). Bursa dışında Muğla, Antalya, İçel, Diyarbakır ve Amasya ipekböcekçiliği yapılan başlıca illerdir. Özellikle 1963 yılında Japonya'dan getirilen polihibrit tohumlardan iyi sonuç alınmasına rağmen, ipekböcekçiliği son yıllarda suni ipek ve naylonların çıkması ve devlet tarafından yeterli teşvik görmemesi nedeniyle gerilemektedir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ