Dioksin ve Benzeri Bileşiklerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkileri

Benzer belgeler
Dioksinler & PCB'lere ilişkin kaygılar

Gıdalarda Dioksin Kontaminasyonu ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri

DİOKSİNLER VE BUNLARIN İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Kalıcı Organik Kirleticiler ve Stockholm (KOK) Sözleşmesi

Toz Aktif Karbon Püskürtme İle Dioksin-Furan Giderimi

Gıda ve Yemlerde Dioksin Mevzuatı ve Türkiye de Analiz Altyapısı

ULUSAL GIDA REFERANS LABORATUVARI

T.C ERCİYES ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ

Akreditasyon Sertifikası Eki (Sayfa 1/6) Akreditasyon Kapsamı

Journal of Engineering and Natural Sciences Mühendislik ve Fen Bilimleri Dergisi

ATIKLARIN EK YAKIT OLARAK KULLANILMASI VE HAVA KİRLİLİĞİNE ETKİSİ

SANAYİ TESİSLERİNDE KASITSIZ ÜRETİM SONUCU OLUŞAN KOK LARIN ATMOSFERE VERİLMESİNİN KONTROLÜNE İLİŞKİN MEVZUAT VE ÇALIŞMALAR

YAKMA TESİSİNDE YENİLİKÇİ ARITIM SİSTEMLERİ. Şahan DEDE-işletme Müdürü Tel: Faks: Web:

Dioksinler Nedir? Türkiye de İnsandaki Dioksin Düzeyleri

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ

Hava Kirliliğinin Sucul Ekosistemlere Etkileri

KOCAELİ İLİ YOL TOZLARINDA POLİKLORLU BİFENİL SEVİYELERİNİN BELİRLENMESİ. Demet ARSLANBAŞ* Mihriban CİVAN

Gıdalarımızla Soframıza ve Hayatımıza Giren Toksin: Dioksin

BİYOKONSANTRASYON, BİYOAKÜMÜLASYON, BİYOMAGNİFİKASYON

POLİKLORLANMIŞ DİBENZODİOKSİN (PCDDs) VE FURAN (PCDFs) BİLEŞİKLERİ VE BUNLARIN SÜT VE ÜRÜNLERİNDEKİ ÖNEMİ

MUCİZE KALKAN İLE SUYUMUZ ŞİMDİ PET ŞİŞELERDE DE SAĞLIKLI

KATI ATIKLARDAN ENERJİ ELDE EDİLMESİ

DİOKSİN FURANLARIN İNSAN SAĞLIĞINA ETKİLERİ VE İSDEMİR DE DİOKSİN-FURAN EMİSYONLARININ İZLENMESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ KAMU YÖNETİMİ LİSANS PROGRAMI TÜRKİYE'DE ÇEVRE SORUNLARI DOÇ. DR.

4 Ocak 2012 ÇARŞAMBA Resmî Gazete Sayı : 28163

Hayvan Yemlerinde Mikotoksin Problemi - Ekonomi ve Sağlığ

DETERJAN VE DEZENFEKTANLAR. Fırat ÖZEL, Gıda Mühendisi 2006

ATIK YAĞLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ İSTANBUL OTO SANAYİ SİTELERİ BİLGİLENDİRME TOPLANTISI 2 Kasım 2010 ATIK MADENĠ YAĞLARIN ÇEVRESEL ETKĠLERĠ

DR CALUX METODU UYGULANABİLİRLİĞİ, AB ADAPTASYON ÇALIŞMALARI ve PCDD/F İLE dl-pcbs AYRIMI

GIDA TOKSİKOLOJİSİ Doç.Dr. Gül Özhan

ERKEN ÇOCUKLUKTA GELİŞİM

ELEKTRİK ARK OCAKLI ÇELİKHANE TESİSLERİNİN; HAVA KİRLETİCİLERİ, EMİSYON KONTROL VE AZALTIM TEKNİKLERİ

MALZEME GÜVENLİK BİLGİ FORMU

TARIM VE TARIM DIŞI ALANLARDA KULLANILAN PESTİSİTLERİN İNSAN SAĞLIĞI, ÇEVRE VE BİYOÇEŞİTLİLİĞE ETKİLERİ

Ekolojik Yerleşimlerde Atık Yönetiminin Temel İlkeleri

KİMYA-IV. Yrd. Doç. Dr. Yakup Güneş

İNSAN VE HAYVAN SAĞLIĞI ÜZERİNE DİOKSİNLERİN ETKİLERİ EFFECTS OF DIOXINS ON HUMAN AND ANIMAL HEALTH

Çevre İçin Tehlikeler

Hava Kirliliği ve Sağlık Etkileri

İşyerlerinde çalışanlarımızın sağlığını olumsuz yönde tehdit eden, üretimi etkileyen ve İşletmeye zarar veren toz, gaz, duman, buhar, sis, gürültü,

+ PCBlerin. Yönetimi ve Mevzuat Eğitimi. Prof.Dr. İpek İmamoğlu Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi

KONU MOTORLARIN ÇEVREYE OLUMSUZ ETKĠLERĠ VE BU ETKĠLERĠN AZALTILMASI

Arıtma Çamurlarının Yönetimi ARITMA ÇAMURLARININ YÖNETİMİ VE YASAL ÇERÇEVE

GRUP A Anabolik etkiye sahip maddeler ve kullanımına izin verilmeyen maddeler

EK YAKIT OLARAK ÇİMENTO FABRİKALARINDA KULLANILABİLECEK ATIKLAR

ESKİŞEHİR KENT MERKEZİ YANMA KAYNAKLI EMİSYON ENVANTERİ ÇALIŞMASI

Hayvansal ürünlerde dioksinler

Gökhan ÖKTEM Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Çevre Mühendisi

KADIKÖY BELEDİYESİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ

Araştırma Enstitusu Mudurlugu, Tekirdag (Sorumlu Yazar)

Katı Atık Yönetiminde Arıtma Çamuru. Enes KELEŞ Kasım / 2014

Değerlendirilebilir atıkların çeşitli fiziksel ve/veya kimyasal işlemlerle ikincil hammaddeye dönüştürülerek tekrar üretim sürecine dahil edilmesine

MARKETLERDE SATIŞA SUNULAN BAZI ENDÜSTRİYEL PEYNİRLERDE, DİOKSİNLİ BİLEŞİK DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ

Kloroform, eter ve benzen gibi organik çözücülerde çözünen bunun yanı sıra suda çözünmeyen veya çok az çözünen organik molekül grubudur.

EKOSİSTEM. Cihangir ALTUNKIRAN

HİDROJEN PEROKSİT, SAÇ BOYALARI ve KANSER

Gıdalardaki Pestisit Kalıntıları. Dr. K.Necdet Öngen

7 Nisan 2017 CUMA Resmî Gazete Sayı : YÖNETMELİK

KALINTILARI. Pestisit nedir? GIDALARDAKİ PESTİSİT KALINTILARI 1. pestisit kalınt kaynağı. güvenilirmidir. ? Güvenilirlik nasıl l belirlenir?

Edirne İlinde Elde Edilen Sütlerin Dünya Sağlık (Who) Standartlarına Uygunluğu

Dioksinli Bileşiklerin Etki Mekanizması, Kimyasal Yapısı ve Toksikokinetik Özelliklerinin İncelenmesi

9-ZEHİRLENMELERDE İLKYARDIM

MALZEME GÜVENLİK BİLGİ FORMU

YÜZEYSEL SULARDAKİ KİMYASAL KİRLİLİK VE SAĞLIK ÜZERİNE ETKİSİ

Eğitimcilerin Eğitimi Bölüm 2: Yönetmelik Kapsamına Giren Tesisler. Engin MERT , ANTALYA

Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı

LOGO. Doç. Dr. Esin SUZER. Prof. Dr. Aynur KONTAŞ. Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü Deniz Kimyası Bölümü

TEHLİKELİ ATIK ÖN İŞLEM TESİSLERİ

Demir Dışı Metaller Sektörü ve KOK lar. Prof. Dr. Ülkü Yetiş ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü

ATIKLARIN YAKILMASINA İLİŞKİN YÖNETMELİK

ÇEV416 ENDÜSTRİYEL ATIKSULARIN ARITILMASI

Dünyada 3,2 milyon tona, ülkemizde ise 40 bin tona ulaşan pestisit tüketimi bunun en önemli göstergesidir. Pestisit kullanılmaksızın üretim yapılması

TÜRKİYE DE ÜRETİLEN TEHLİKELİ ATIKLAR VE UYGUN BERTARAF YÖNTEMLERİ

Deniz Ortamında Organik Kirleticilerin Bulunuşu ve Ekosistem Etkileşimi

SAF MADDE VE KARIŞIMLAR

T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇEVRE YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YER SEVİYESİ OZON KİRLİLİĞİ BİLGİ NOTU

Fen Bilimleri Evsel Atıklar ve Geri Dönüşüm

Ürün Güvenlik Bilgi Formu Ante Bulaşık Makinası Parlatıcısı

Tehlikeli Atık Bertaraf Yöntemleri ve İZAYDAŞ Yakma Tesisi İZMİT ATIK VE ARTIKLARI ARITMA YAKMA VE DEĞERLENDİRME A.Ş.

MALZEME GÜVENLİK BİLGİ FORMU. Bölüm 1 : Ürün ve Tedarikçi Kimlik Kartı Ürün Adı: İzober Taşyünü Levha, Şilte ve Prefabrik Boru

Ek-1 YEMLERDE ĠSTENMEYEN MADDELERĠN KABUL EDĠLEBĠLĠR EN ÇOK MĠKTARLARI

DOĞA - İNSAN İLİŞKİLERİ VE ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLERİ DERS 3

AB Sürecinde Çevresel Yatırımları , Istanbul

10. Sınıf Biyoloji Konuları Hücre Bölünmeleri Kalıtımın Genel İlkeleri Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları

Doç.Dr. Ahmet DEMIRAK Muğla Sıtkı koçman Üniversitesi, Çevre Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi

ULUSLARARASI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KONGRESİ IOHSC Magnezyum Atıklarının İş Sağlığı ve Güvenliği Yönünden Değerlendirilmesi

KALICI ORGANİK KİRLETİCİLERE İLİŞKİN YÖNETMELİK TASLAĞI. BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam ve Dayanak

SANAYĠ KAYNAKLI HAVA KĠRLĠLĠĞĠ KONTROLÜ

TEKĠRDAĞ ĠLĠ SINIRLARI ĠÇĠNDE ENDÜSTRĠYEL ATIKSU ARITMA ÇAMURLARININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ

T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü

T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü ÇEVRE ÖLÇÜM VE ANALİZLERİ YETERLİK BELGESİ EK LİSTE-1/7

Vitaminlerin yararları nedendir?

ECZACILIK FAKÜLTESİ TOKSİKOLOJİ. Dersin Kodu Dersin Adı Z/S T U K

Çizelge 2.6. Farklı ph ve su sıcaklığı değerlerinde amonyak düzeyi (toplam amonyağın yüzdesi olarak) (Boyd 2008a)

Akreditasyon Sertifikası Eki (Sayfa 1/2) Akreditasyon Kapsamı

KALICI ORGANİK KİRLETİCİLER HAKKINDA YÖNETMELİK TASLAĞI. BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam ve Dayanak

ATIK YAĞLARDAN KAYNAKLANAN ÇEVRE SORUNLARI

Öğretim Üyeleri İçin Ön Söz Öğrenciler İçin Ön Söz Teşekkürler Yazar Hakkında Çevirenler Çeviri Editöründen

7. ULUSAL ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ KONGRESİ YAŞAM ÇEVRE TEKNOLOJİ Ekim 2007 İZMİR

Biyogaz Temel Eğitimi

Transkript:

Karaelmas Fen ve Mühendislik Dergisi / Karaelmas Science and Engineering Journal 4 (), 7-75, 204 Karaelmas Science and Engineering Journal Journal home page: http://fbd.beun.edu.tr Derleme Dioksin ve Benzeri Bileşiklerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkileri Dioxin and Dioxin-Like Compounds and Their Effects on Human and Environmental Health Ülker Aslı Güler *, Özge Kundakçı Cumhuriyet Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Sivas, Türkiye Özet Dioksin ve benzeri bileşikler; endüstride, klorlu birçok kimyasalın üretimi sırasında ara ve yan ürün olarak ortaya çıkan yarı uçucu bileşiklerdir. En çok bilinen dioksin bileşikleri poliklorlu-ρ-dioksinler (PCDD), polikloriludibenzofuranlar (PCDF) ve poliklorlubifeniller (PCB) dir. Suda az çözünmeleri nedeni ile doğal çevrede ve gıdalarda birikebilirler ve uzun süre kararlılıklarını koruyabilirler. Dioksine maruz kalınması başta kanser olmak üzere, kloroakne, wasting sendromu, gelişme bozuklukları, doğumsal anomaliler, üreme bozuklukları, yüksek tansiyon ve astım gibi birçok olumsuz etkilere neden olmaktadır. Hava, su ve toprak ekosisteminde dioksinlerin bulunma düzeylerinin belirlenmesi, bu tür kimyasalların oluşumlarının önlenmesi veya en aza indirgenmesi, canlı sağlığının korunmasında ve çevre kirliliğinin önlenmesinde oldukça önemlidir. Anahtar Sözcükler: Dioksin, Dioksin benzeri bileşikler, Çevre ve insan sağlığı Abstract Dioxin and dioxin-like compounds are semi volatile compounds occurring as intermediate and by-product during the production of chlororinated many chemicals in industry. The most well known dioxins are polychlorinated-ρ-dioxins (PCDD), polychlorinateddibenzofurans (PCDF) and polychlorinatedbiphenis (PCB). Dioxins can accumulate in natural environment and food due to low solubility in water and they can stabile for a long period. Dioxin leads to many adverse effects such as cancers, chloroacne, wasting sendrome, developmental abnormalities, congenital anomalies, breeding defects, hypertension and asthma. It is very important to determine the presence and levels of dioxin in air, water and soil ecosystems for protecting health of living beings and preventing environmental pollution. Keywords: Dioxin, Dioxin-like compounds, Environmental and human health. Giriş Dioksinler C, H, O ve Cl içeren renksiz, kokusuz, suda çözünmeyen, ticari amaçla üretilmeyen, plastik maddelerin üretiminde oksijence fakir ortamda yanma sırasında istenmeden açığa çıkan yan ürünlerdir (www. kalitesistem.com). Dioksinler, özellikleri ve toksisiteleri birbirleriyle ilişkili olan geniş bir madde grubuna (dioksin ve furan) verilen ortak bir addır. Doğada 75 farklı dioksin ve 35 farklı furan ve 209 farklı PCB çeşidi bulunmakta olup bu bileşiklerden 29 tanesi en fazla toksik etkiye sahip olan bileşiklerdir. Bu toksik bileşikler dört ya da daha fazla klor atomu içeren dioksin türevleridir. Bu bileşikler arasında tetra, penta, hexa ve ortadioksinler bulunmaktadır. Bunlar içerisinde en fazla toksik etkiye sahip olanlar ise 2,3,7,8-tetraklorodibenzoρ-dioksin (TCDD) dir ve bu bileşik, dioksinlerin toksisite çalışmalarında standart olarak kullanılmaktadır (Şekil ) (Çiftçi 2008). Dioksin ve benzeri bileşikler; 2 benzen halkasının 3 farklı şekilde birleşmesi ile oluşurlar. Dibenzodioksin grubunda, 2 benzol halkası, 2 oksijen köprüsü aracılığı ile 6 lı halka oluşturacak şekilde bağlanmıştır. Eğer bir oksijen içeren 5. halka tarafından bağlanırlarsa, furanlar grubu oluşur, 2 benzol halkası, bir bağ aracılığı ile doğrudan bağlanırsa, poliklorlu bifenillerin (PCB) temel taşı olan bifeniller oluşmaktadır. Dioksin ve furanlar, yapılarında 3 halkaya sahipken bifeniller ise sadece *Sorumlu yazarın e-posta adresi: ulkerasli@gmail.com Şekil. 2,3,7,8-TCDD kimyasal yapısı (Hişmioğulları vd. 202).

72 Güler, Kundakçı/ Dioksin ve Benzeri Bileşiklerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkileri Şekil 2. Dioksin, furan ve bifenil diyagramları (Hişmioğulları vd. 202). 2 halka taşırlar (Şekil 2) (Hişmioğulları vd. 202). Bir bileşiğin dioksin benzeri bileşikler listesine girebilmesi için aşağıdaki faktörler dikkate alınmalıdır: () bileşik, furanlara ait bazı yapısal özellikler göstermelidir, (2) Ah reseptörüne bağlanmalıdır, (3) Ah reseptörü ile uyumlu olmalı ve besin zincirinde kalıcı ve birikebilir özellikte olmalıdır (Behnisch vd. 200).. Dioksinlerin Toksisite Denkliği Dioksin, furan ve PCB ler; su, hava ve toprak ekosisteminde ve besin zincirinde çok farklı şekillerde bulunabilirler. Bu maddelerin bazıları diğerlerinden daha zehirlidir. Bu nedenle numune içersinde bulunan tüm dioksin benzeri maddelerin zehirliliği değerlendirilirken bu bileşiklerin toksisiteleri 2,3,7,8-TCDD ye göre belirlenir ve her bir bileşiğe bir toksik eşdeğerlik faktörü (TEF) verilir. Bu sistemde kullanılan bir eşitlikle tüm dioksin türevlerinin ortak toksisite etkileri bir birime çevrilmektedir ve aynı örnekteki benzeri zehirli maddelerin ortak zehirli etkileri, toplam zehir eşdeğerliğini ifade etmek üzere toplanmaktadır. Seçilen örneğin toplam zehir eşdeğerliliğini tanımlayabilmek için EPA tarafından aşağıda verilen eşitlikler kullanılarak 2 aşamalı bir yöntem geliştirilmiştir. Birinci aşamada; tüm dioksinlerin türevlerinin ortak zehirli etkileri bir birime çevrilir (TEQ; toksik ekivalent), ikinci aşamada ise aynı örnekteki benzer zehirli maddelerin ortak zehirli etkileri, toplam zehir eşdeğerliliğini ifade etmek üzere toplanır (Hişmioğulları vd. 202). TEQ = [Dioksin derişimi] X [TEF] () Toplam TEQ = Örnekteki tüm zehirli TEQ ların toplamı (2) Eşitlik () de, dioksinin en zehirli şekli olan 2,3,7,8-TCDD nin TEF değeri olarak tespit edilmiştir. Zehirli olan diğer 7 çeşit dioksin veya furan bileşiklerinin her birinin toksisite faktörü ise 2,3,7,8-TCDD ye göre rölatif zehirlilikleri göz önünde bulundurularak saptanmaktadır (Hişmioğulları vd. 202). Çizelge de insanlar, memeliler, balıklar ve kuşlar için toksik eşdeğerlik faktör değerleri verilmiştir (Behnisch vd. 200, WHO 997)..2. Dioksin Kaynakları Dioksin ve furanlar ticari amaçla üretilen bileşikler değildirler ve bilinen kullanım alanları da yoktur. Bunlar genellikle kimyasal ürünlerin üretiminde istenmeyen yan ürün olarak açığa çıkarlar (Güneş 2007). Dioksin ve furan kaynakları aşağıdaki gibidir (Bawden 2004): Atık yakılması Demirli ve demirsiz metal üretimi Elektrik üretimi ve ısınma Mineral (kireç, çimento, seramik, cam ve asfalt karışımı) üretimi Motorlu taşıtlar Kontrolsüz yanma prosesleri Kimyasalların ve tüketici gıdaların üretimi (kağıt, tekstil, deri ve kim. end.) Düzenli depolama ve biriktirme (çamur arıtımı, kompostlama, atık yağların birikimi) Sigara dumanı Orman yangınları, volkanik patlama gibi doğa olayları Hayvan yemleri Avusturalya için yapılan çalışmada; dioksin üretiminde en yüksek emisyon oranına sahip kategori kontrolsüz yanma prosesleridir (toplam emisyonun % 80 i). İkinci en önemli kaynak ise düzenli depolama ve biriktirme sahalarıdır. Bu proses suya geçen dioksinin en büyük kaynağıdır ve suya geçen toplam emisyonun % 75 ini oluşturmaktadır (Bawden 2004). Diğer önemli emisyon grupları ise azalan emisyon sırasına göre; Demirli ve demirsiz metal üretimi, Kimyasalların ve tüketici gıdaların üretilmesi, Enerji üretimi ve ısınmadır. Bunların dışında herbisid, fungisid, insektisid ve bakterisidlerin üretimi sırasında da dioksin oluştuğu

Güler, Kundakçı/ Dioksin ve Benzeri Bileşiklerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkileri 73 bilinmektedir (Güneş 2007). Kağıt üretiminde ham madde olarak kullanılan tomrukların korunması için klorofeniller ile işlemden geçmesi ve kağıt ağartma aşamasında klorlama işlemi sonunda dioksin üretimi gerçekleşmektedir (Arıkan vd. 2009). Sıklıkla kullanılan farmasötik materyallerde de (tıp, diş hekimliği ve kozmetik ürünlerde) 2000-5000 ppm düzeyinde TCDD izomerleri bulunmaktadır (Şahbaz ve Acar 993). Son yıllarda hayatımızı kolaylaştıran bazı ürünlerin de dioksin içerdikleri iddia edilmektedir. Örneğin; plastik bardak ve tabaklar, pet şişeler, köpük malzemeler, klorla ağartma işleminden geçen tuvalet kâğıtları, kağıt mendiller, süt ve meyve suyu kartonları, çocuk bezleri, peçeteler bu materyaller arasında sayılmaktadır. Plastik malzemelerin içerisinde bulunan sıcak içecekler ile pet şişelerde satılan suların güneş altında uzun süre bekletilmesi sonucu sıcaklığın etkisiyle dioksinlerin sulara geçtiği bildirilmektedir (Arıkan vd. 2009). Dioksin ve benzeri bileşiklerin insan ve doğal çevreye yayılma şeması Şekil 3 de sunulmuştur (Behnisch vd. 200, Roeder vd. 998)..3. Dioksinlerin Toksisitesi Çevre ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Çeşitli nedenler ile toprağa geçen dioksin ve benzeri bileşikler toprakta çok uzun süre kalırlar ve suda çözünmediklerinden dolayı yer altı sularına karışmazlar. Toprakta bulunan dioksinin yarı ömrü 25-00 yıldır. Göller, nehirler ve okyanusların dibindeki sedimentler, dioksin için diğer bir depolama alanıdırlar. Yağmur, erozyon ve endüstrilerden su sistemlerine geçen dioksinler ise toplam dioksin kirliliğinin % ini oluşturmasına rağmen insan sağlığı için son derece önemlidirler. Çünkü dioksin su ortamındaki besin zincirinde birikerek insan ve hayvanlara ulaşabilmektedir. Ayrıca su ortamında kolay buharlaşmadığı ve parçalanmadığı için uzun süre kalabilirler (Hişmioğulları vd. 202). İnsan vücudunda, yağlı ortamlarda oldukça kolay çözünen dioksin ve benzeri bileşikler, başlıca karaciğerde birikirler. Bu süreç oldukça yavaştır ve bu nedenle tekrarlanarak alınan dioksin vücutta kolayca birikebilir. EPA ya göre dioksinin insan vücudundaki yarı ömrü 7-4 yıl arasındadır. EPA tarafından hayvanlarda yapılan çalışmalar sonucunda, insanda zararlı olabilecek en düşük vücut dioksin yükü 4 ng/kg olarak belirlenmiştir (Hişmioğulları vd. 202). Dioksin alımı belirtilen düzeylerden ne kadar yüksekse kanser riski de o kadar fazladır (Boffetta vd. 20). Ayrıca emzirme sırasında da anne sütünde bulunan dioksin anneden çocuğa geçmektedir (Lida vd. 999). Dioksin ve benzeri bileşiklere maruz kalınması sonucunda oluşan yan etkilerin başında sindirim, karaciğer ve göğüs kanserleri, gelişme bozuklukları, wasting sendromu, lenfoid, kloroakne, hepatotoksisite, damak yarığı, kusurlu böbrek oluşumu gibi doğumsal anomalilikler ile immunotoksisite, nörotoksisite ve kardiyotoksisite, mide bulantısı, solunum güçlüğü, üreme bozuklukları, yüksek tansiyon ve astımın meydana geldiği belirtilmiştir (Dömötörova vd. 202, Arıkan vd. 2009). Japonya da yapılan bir çalışmada, dioksine maruz kalmış bebeklerde zeka geriliği ve 8 yaşındaki çocuklarda da kavrama yetenekle- Çizelge. İnsanlar, memeliler, balıklar ve kuşlar için toksik eşdeğerlik faktörleri (WHO 997) Kimyasallar TCDD,2,3,7,8-PCDD,2,3,4,7,8-HxCDD,2,3,6,7,8,-HxCDD,2,3,7,8,9,-HxCDD,2,3,4,6,7,8,- HpCDD OCDD 2,3,7,8,-TCDF,2,3,7,8,-PCDF 2,3,4,7,8,-PCDF,2,3,4,7,8,-HxCDF,2,3,6,7,8-HxCDF,2,3,7,8,9-HxCDF 2,3,4,6,7,8-HxCDF İnsanlar/ memeliler.5 Balıklar.5.00 <.5 TEF Kuşlar <.00 Kimyasallar,2,3,4,6,7,8-HpCDF,2,3,4,7,8,9-HpCDF OCDF PCB-8 PCB-77 PCB-26 PCB-69 PCB-05 PCB-4 PCB-8 PCB-23 PCB-56 PCB-57 PCB-67 PCB-89 İnsanlar/ memeliler 000.0000 Balıklar 0 <.005.00005 TEF Kuşlar.00.0000.0000.0000.0000

74 Güler, Kundakçı/ Dioksin ve Benzeri Bileşiklerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkileri Şekil 3. İnsan ve doğal çevrenin dioksin ve benzeri bileşiklere maruz kalma yolları (Behnisch vd. 200, Roeder vd. 998). rinde de gerileme olduğu ortaya çıkmıştır (Koopman-Esseboom vd. 996). Çizelge 2 de sağlık sorunlarına neden olan dioksin düzeyleri sunulmuştur (Hişmioğulları vd. 202, Gibbs 995)..4. Dünyada ve Türkiye deki Yasal Mevzuat Dioksinler farklı düzeylerde toksisiteye sahip farklı yapılardan oluşan çeşitli bileşikler olmakla beraber sadece yüksek toksik özellik gösterenler üzerinde durulmaktadır. Bu nedenle her bir bileşenin ayrı ayrı tanımlanması gerekmektedir. Yasal açıdan bakıldığında her bir bileşenin limitlerinin belirlenmesi yerine toksisite faktörü uygulanarak TEQ değeri kullanılmaktadır. AB; gıda ve yemlerde dioksin ve benzeri bileşikler için TEQ cinsinden belirli limitler koymuştur. Örneğin; yağlarda,5 pg/g, süt ve süt ürünleri ve yumurtada 6 pg/g, ve karaciğerde 2 pg/g olarak belirlenmiştir ( pg/g =2,5 milyon su içeren olimpik bir yüzme havuzunda damlaya eşdeğerdir) (www.foodlifeint.com). Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dioksin ve benzeri bileşiklerin tolere edilebilir günlük alım miktarını -4 pg TEQ/kg olarak belirlemiştir (Arıkan vd. 2009, Foran vd. 2005). Ülkemizde ise AB ye uyum çerçevesinde yasal düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır. TGK 2008/26, Gıda Maddelerindeki Bulaşanların Maksimum Limitleri Hakkındaki Tebliğ de dioksin limitleri belirtilmiştir. Ayrıca Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nin, 26. maddesine göre; işletme şartları açısından, yakma tesisi baca emisyonlarında, normal şartlar altında % oksijen esas alındığında, dioksin için 0, ng/μm 3 olan sınır değer sağlanmalıdır. Bunun yanı sıra Çevre Bakanlığı arıtma ve yakma tesislerine dioksin ve furan tutucu ünitelerin eklenmesi için lisans vermektedir (Arıkan vd. 2009). Bunun dışında ayrıca Türkiye den AB ye ihraç edilen ürünlerin AB nin Commission Regulation No. 88/2006 (gıda) ve 52/2009 (yem) sayılı kanunlarına uyma zorunluluğu bulunmaktadır (www.foodlifeint.com). 2. Sonuçlar Özellikle son yıllarda artan endüstrileşme ile birlikte klorlu birçok kimyasalın üretimi sırasında yan ve ara

Güler, Kundakçı/ Dioksin ve Benzeri Bileşiklerin İnsan ve Çevre Sağlığına Etkileri 75 Çizelge 2. Sağlık sorunlarına neden olan dioksin düzeyleri (Hişmioğulları vd. 202, Gibbs 995). Vücut yükü (ng/kg) Tür Sağlığa Etkisi 7 Fare Virüslere karşı artan duyarlılık 7 Maymun İmmun cevabı değişmesi 4 İnsan Glukoz toleransının değişmesi 4 insan Testis boyutlarının değişmesi 9 Maymun Öğrenme güçlüğü 54 Maymun Endometris 64 Sıçan Sperm sayısının azalması 83 İnsan Testosteron düşüşü ürün olarak ortaya çıkan dioksin ve benzeri bileşiklerin insan ve çevre sağlığı için önemli bir risk oluşturacağı düşünülmektedir. Dioksinin suda çözünmemesi, kararlılığını uzun yıllar sürdürmesi ve besin zincirine girmesi, insan ve hayvanların yağ dokularında kolayca çözünerek birikmesi önemli sağlık problemlerine sebep olabileceğinin bir göstergesidir. Bu nedenle; ekosistemde dioksinlerin bulunma düzeylerinin belirlenmesi, bu tür kimyasalların oluşumlarının önlenmesi veya en aza indirgenmesi, canlı sağlığının korunmasında ve çevre kirliliğinin önlenmesinde oldukça önemlidir. 3. Kaynaklar Arıkan, D., Yetim, H., Sağdıç, O., Kesmen, Z. 2009. Gıdalarda dioksin kontaminasyonu ve insan sağlığı üzerine etkileri. Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi, 2(2):9-5. Bawden, K. 2004. Inventory of Dioxin Emissions in Australia. National Dioxins Program Technical Report, No:3. Behnisch, HK., Sakai, S. 200. Combinatorial bio/chemical analysis of dioxin and dioxin-like compounds in waste recycling, feed/food, humans/wildlife and the environment. Environ. Int., 27:495 59. Boffetta, P., Mundt, KA., Adami, H., Cole, P., Mandel, JS. 20. TCDD and cancer, a critial review of epidemiologic studies. Crit. Rev. Tokxicol., 4(7):36-622. Çiftçi, O. 2008. Elazığ ve çevresinde tüketilen tereyağlarında, dioksin ve benzeri bileşik düzeylerinin araştırılması. Fırat Ün. Sağlık Bilim. Derg., 22(2):289-292. Dömötörova, M., Stachova Sejakova, Z., Kocan, A., Conka, K., Chovancova, J., Fabisikova, A. 202. PCDDs, PCDFs, dioxin-like PCBs and indicator PCBs in soil from five selected areas in Slovakia. Chemosphere, 89:480 485. Foran, JA., Carpenter, DO., Hamilton, MC., Knuth, BA., Schwager, SJ. 2005. Risk-based consumption advice for farmed atlantic and wild pacific salmon contaminated with dioxins and dioxin-like compounds. Environ. Health Perspect., 3(5):552-557. Gibbs, LM. 995. The citizens clearing house for hazardous waste: dying from dioxin. A citizen s guide to reclaiming our health and rebuilding democracy. South End Press, Boston, MA. Güneş, G. 2007. Dioksin ve furan oluşum mekanizmaları ve giderim teknolojileri. Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilimdalı, İstanbul, 6 s. Hişmioğulları, ŞE., Hişmioğulları AA., Kontaş, AT. 202. Dioksin ve dioksin benzeri kimyasalların toksik etkileri. Balıkesir Sağlık Bilim. Derg., ():23-27. Koopman Esseboom, C., Weisglas Kuperus N., De Ridder MAJ., Der Paauw CGV., Tuinstra LGM. Sauer PJJ. 996. Effects of polychioriated biphenil/dioxin exposure and feding type on infants mental and psychomotor development, exposure to dioxin-like pollutants via different food commodities in swedish children and young adults. Pediatrics, 97:700-706. Lida, T., Hirakawa, H., Matsueda, T., Takenaka, S., Nagayama, J. 999. Polychlorinated dibenzo-p-dioxins and related compounds in breast milk of Japanese primiparas and multiparas. Chemosphere, 38():246-66. Roeder, RA., Garber, MJ., Schelling, GT. 998. Assessment of dioxins in foods from animal origins. J. Anim. Sci., 76:42 5. Şahbaz, F., Acar, J. 993. Dioksin ve dioksinin gıdalara bulaşma olasılıkları. Gıda, 8(4):243-245. World Health Organization (WHO). 997. Derivation of toxic equivalency factors (TEFs) for dioxin-like compounds in humans and wildlife. Organohalogen Comp., 34:237 40. URL,. http://www.kalitesistem.com/ebulten/nisan 20/ dioksin.htm. URL, 2. http://www.foodlifeint.com.