Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi Yrd. Doç. Dr. Ahmet KAMACI Bartın Üniversitesi, Bartın İİBF, İktisat Bölümü akamaci@bartin.edu.tr Özet: Bu çalışmanın amacı, 11 OECD ülkesinde 1 1993-2013 dönemleri için, reel ücret, enflasyon ve reel faizlerin işgücü verimliliği üzerine etkisini incelemektir. Reel ücretlerdeki artış işgücü verimliliğini de arttırarak uzun vadeli makroekonomik istikrarı sağlamakta; aynı zamanda da verimlilik artışı fiyatları ve enflasyonu düşürerek ülkeler için işsizliği azaltmaktadır. Faizlerdeki artış da enflasyonu arttırdığından verimlilik düşecektir. Bu amaçla, bu çalışmada Eşbütünleşme Analizi ve Granger Nedensellik Testi yapılmıştır. Yapılan analiz sonucunda, reel ücretlerden işgücü verimliliğine doğru tek yönlü bir nedensellik mevcutken; enflasyon ile işgücü verimliliği arasında çift yönlü bir nedensellik tespit edilmiştir. Reel faiz oranı ile işgücü verimliliği arasında ise, nedensel bir ilişki tespit edilememiştir. Çalışmanın sonucuna göre, enflasyon ile işgücü verimliliği arasındaki ilişki, reel ücret ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiden daha güçlü olduğu söylenebilir. Anahtar Kelimeler: İşgücü Verimliliği, Reel Ücret, Enflasyon, Reel Faiz Oranı, Panel Veri The Effect Of Real Wage, Inflation and Real Interest Rate On Labour Productivity In Selected OECD Countries: Panel Data Analysis Abstract: The aim of this study is to analyze the effect of real wage, ınflation and real ınterest rate on labour productivity in selected 11 OECD countries, for the period 1993-2013. The increase in real wages increases labour productivity and provide in long term macroeconomic stability, at the same time, increase productivity is reduced 1 Avustralya, Belçika, Kanada, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, İsrail, İtalya, Japonya, Güney Kore, Hollanda ve Birleşik Krallık 321
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi unemployment how it reduces price and inflation. For tis purpose, in this study we made Cointegration and Granger Causality test. In the conclusion of the analysis it has been reached that there is a one-sided causal relation from real wage to labour productivity; there is two-sided causal relation inflation to labour productivity. It has been reached that there is no causal relation real interest rate and labour productivity. According to the results of the study, the relationship between labor productivity and inflation, said to be stronger than the relationship between labor productivity and real wages. Keywords: Labour Productivity, Real Wages, İnflation, Real İnterest Rate, Panel Data 1.Giriş İşgücü verimliliği, küresel rekabet ve enflasyon hedeflemesinde (inflation targeting) ülkelerin sıklıkla önem verdiği bir konudur. İşgücü verimliliğindeki artışla düşük maliyetli kaliteli ürün üretilecek ve böylece ülkenin uzun dönemli büyümesi gerçekleşecektir. Genel teori olarak, işgücü verimliliğindeki artışlar reel ücretleri de arttırmakta, enflasyondaki artış ise verimliliği azaltmaktadır. İşgücü verimliliği doğrultusunda, reel ücretlerde artışlar görülmekte ve bu durum uzun vadeli makroekonomik istikrar için gerekli koşul olarak kabul edilmektedir. Ayrıca bu durum ülkelerin enflasyonist baskılardan korunması ve ücret-fiyat spiral riskinin sınırlandırılmasına imkân tanımaktadır. Bununla birlikte hala gelişmekte olan ülkelerde reel ücretlerdeki artışlar genellikle verimlilik artışını aşmaktadır. Özellikle nitelikli işgücü sıkıntısı, ticaret şoklarının yayılımı, gevşek kamu kesimi ücret politikası gibi temel öğeler işgücü verimliliğini sınırlandırırken, uluslararası rekabet ise sekteye uğramaktadır (Mihaljek and Saxena, 2010:53). Reel ücret farklılığı ve işgücü verimliliği arasındaki etkileşim aynı zamanda ülkeler arasındaki sektörel farklılıklar noktasında ortaya çıkmaktadır. Örneğin Almanya da sanayi işçilerine göre, tarım ve hizmet sektörü çalışanlarına ilgili dönemde fazladan yapılan ödemeler bu sektörlerde rekabet gücünü etkilemiş ve İngiliz çalışanlara göre Alman çalışanların daha iyi koşullara erişmelerine neden olmuştur. Ayrıca söz konusu ülkelerde beceri düzeyinden kaynaklı reel ücret farklılıklar Yoksulluk ölçütü olarak değerlendirilmiştir (Broadberry and Burhop, 2010:2-3). Uzun dönemde reel ücretlerdeki artışlar noktasında, işgücü verimliliği de artar, tüketici fiyatlarında tüketici lehine düzeltilmiş değerlere 322
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 erişilir. Ekonomistler arasında, günümüzde yaygın kanı 1990'lardan itibaren işgücü verimliliğinin göreli olarak arttığıdır (Anderson, 2007:1). Reel ücretler 1964 yılından bu yana, 2010 yılından en uzun dönemli düşüşünü yaşadığı gözlenmektedir. Bu gözlem, sağlam bir görünüm olarak ortadadır. Genellikle 1970 ve 1980 lerde ortalama % 2.9, 1990'larda %1.5, 2000'li yıllarda % 1.2, 2010 yılından bu yana % -2.2 şeklinde sürekli olarak genel anlamda düşüş göstermektedir. 2010 yılından bu yana verimlilik ve reel ücret artışı arasındaki ayrışma, üretim ve tüketim unsurlarının fiyatları üzerinde bir "takoza" neden olduğu açıkça söylenebilmektedir. Bu kapsamda istihdam probleminin dünyanın temel problemlerinden biri haline dönüşmektedir (Taylor et.al, 2014:3). Tablo 1: Reel Ücret-Enflasyon İle Verimlilik Arasındaki Nedensellik İlişkileri Reel ücretler Verimlilik Etkin Ücret Teorisi Verimlilik Reel ücretler Verimlilik Enflasyon Enflasyon Verimlilik Kaynak: Yıldırım, 2015:89. Marjinal Verimlilik Ve Pazarlık Standart Teorik Görüş Alternatif Teorik Görüş Reel ücret ve enflasyonun verimlilikle olan ilişkisi birçok farklı modelle ilişkilendirilmiştir. Reel faiz oranı ile verimlilik arasında ise dolaylı ilişki vardır. Tablo 1 de reel ücret ve enflasyonla verimlilik arasındaki ilişki gösterilmiştir. Bunları kısaca özetleyecek olursak; İlk olarak Etkin Ücret Teorisini ele alalım. Klasik Teoriye göre firmalar, işgücünün marjinal ürünü reel ücret düzeyine eşit oluncaya kadar işçi çalıştırırlar. İşçiler daha üretken hale gelirse, firmalar ücret ödülleri ile cevap verecektir. Diğer taraftan, etkin ücret teorisine göre, ücretler, işgücü verimliliğini arttırmak için önemli bir unsurdur (Millea, 2002:341). Etkin ücret teorisi, verimlilikle reel ücret arasında ilişki kuran bir teoridir. Etkin ücret teorisine göre, ücret düşüklüğü verimliliği olumsuz yönde etkilemektedir. Daha yüksek bir reel ücret, işçilerin işini kaybetme korkusundan dolayı daha fazla çalışarak işgücü verimliliğini arttıracaktır. İkinci olarak Marjinal Verimlilik Teorisini ele alalım. Marjinal verimlilik teorisini sistematik biçimde en iyi açıklayanlardan biri J.B. Clark olmuştur. Clark a göre, tam rekabet koşulları altında işçinin ücret oranı emeğin marjinal verimliliği tarafından belirlenir. Marjinal verimlilik kuramında, emek talebi esas alınarak girişimcilerin işçilere ancak onların üretime yapacağı katkı kadar ücret verecekleri öngörülmektedir. Ücretler marjinal işçinin verimliliğine eşit olacaktır. Ücretler marjinal işçinin verimliliğinden yüksekse girişimciler aldığı ücretten daha düşük bir üretim artışı sağlayan işçileri işten çıkaracaktır (Öztürk, 2005:36). Diğer taraftan, 323
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi Marjinal verimlilik Teorisi Tablo 1 de görüldüğü üzere verimlilikten reel ücretlere doğru nedensel bir ilişki öngörmektedir. Çünkü sendikalar artan verimlilik durumunda daha yüksek ücret talep edecektir. Üçüncü olarak verimlilikle enflasyon arasındaki ilişkiyi gösteren Standart Teorik Görüşü ele alalım. Standart Teorik Görüş, verimliliğin enflasyon üzerinde etkili olduğunu belirten ve verimliliği dışsal kabul eden bir görüştür. Buna göre, işçi verimliliğindeki artışlar, ekonomide toplam arzı arttırarak enflasyon oranını düşürecektir. Bu yüzden, enflasyonist baskı verimlilik artışını azaltarak verimlilikten enflasyona doğru tek yönlü bir nedensellik oluşacaktır (Yıldırım, 2015:90). Son olarak enflasyonla verimlilik arasındaki ilişkiyi gösteren Alternatif Standart Görüşü ele alalım. Bu görüşe göre, enflasyon verimlilik artışını ters yönde etkilemektedir. İktisatçılar, enflasyonun verimliliği negatif yönde etkilemesine yönelik 3 mekanizma önermektedir. Bunlar; işçilerin satın alma gücü (Enflasyon işçilerin satın alma gücünü düşürdüğünden verimliliği negatif etkiler), faktör girdileri bileşimi (Enflasyon, faktör girdi bileşimlerinin etkinliği azaltarak verimliliği düşürür ve sermaye birikiminin azalması verimliliği düşürür) ve yatırım planlarıdır (Enflasyonla ilgili bir belirsizlik yatırımları etkiler ve aynı zamanda verimliliği düşürür). Böylece enflasyondaki artış verimliliği düşürecektir (Yıldırım, 2015:88-89). Reel faiz oranı ile verimlilik arasındaki ilişkiye baktığımızda ise karşımıza dolaylı bir etki çıkmaktadır. Faizlerdeki bir artış enflasyonu arttıracağından bu da işgücü verimliliğini düşürecektir. Verimlilikteki artışlar ise enflasyonu düşüreceği için reel faizleri de azaltacaktır. Kısacası reel faiz oranı ile işgücü verimliliği arasında doğrudan olmasa da dolaylı bir ilişki vardır. 2. Literatür Taraması Reel ücretler ve enflasyon ile verimlilik arasında uluslararası literatürde birçok çalışma yapılmıştır. Genel olarak, enflasyonla verimlilik arasında negatif, reel ücretlerle verimlilik arasında ise pozitif bir ilişki vardır (Kumar et al,2009:1; Wakeford,2004:109). Reel faiz oranı ile işgücü verimliliği arasında ise çok fazla çalışma yapılmamıştır. Son yirmi yılda enflasyon ve verimlilik artışı arasında ilişkiyi inceleyen çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalardan elde edilen bulgular karışık olmuştur. Bazı çalışmalar negatif bir ilişki olduğunun göstermektedir. Bu konuyla ilgili bazı yazarlar ise enflasyon ile verimlilik arasında konjonktürden kaynaklı 'sahte' bir ilişki olduğunu varsaymaktadır (Narayan and Smyth, 2009:1285). 324
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 Reel ücretler ve enflasyon ile verimlilik arasında yapılan çalışmalara baktığımızda karşımıza şu görüntü çıkmaktadır. Alexander (1993) yaptığı çalışmada, 1955Q1-1991Q3 dönemleri arasında İngiltere de verimlilik, ücretler ve işsizlik arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Bulgularına göre, uzun dönemde reel ücretlerle işgücü verimliliği arasında pozitif ve güçlü bir ilişki vardır. Appelbaum ve Schettkat (1995) yaptıkları çalışmada, 1979-1989 dönemleri arasında Avustralya da 11 sektör için ücretler ile verimlilik arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Bulgularına göre, verimlilik ile ücretler arasında zayıf bir ilişki vardır. Volgy, Schwarz ve Imwalle (1996), yaptıkları çalışmada 1960-1990 dönemleri için 10 tane gelişmiş ülkede reel ücretler, enflasyon ve işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi işgücü düzeyleri farklı olan ülkelerde ayrı ayrı regresyon analiziyle incelemişlerdir. Bulgularına göre, işgücü güçlü olan ülkelerde, reel ücretlerdeki değişmeler verimlilik ve enflasyonu değiştirmektedir. Hondroyiannis ve Papapetrou (1997) yaptıkları çalışmada, 1976 1992 dönemleri arasında Yunanistan da enflasyon, ücretler ve verimlilik arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Yapılan eşbütünleşme analizine göre, üç değişken arasında bir eşbütünleşme ilişkisi saptanmıştır. Fuess ve Millea (2002) yaptıkları çalışmada, Japonya da 1975-1997 dönemleri arasında reel ücretler ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Çalışmanın sonucunda, reel ücretlerdeki değişmenin işgücü verimliliğinden kaynaklandığını göstermişlerdir. Yapılan Granger nedensellik testi sonucuna göre, işgücü verimliliğinden reel ücretlere doğru tek yönlü bir nedensel ilişki tespit edilmiştir. Dritsakis (2004) yaptığı çalışmada, 1960-2000 yılları arasında çeyreklik veriler kullanarak (1960:Q1-2000:Q4) Yunanistan da işgücü verimliliği, reel ücretler ve işsizlik arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Yapılan Granger nedensellik testine göre, işgücü verimliliği ile reel ücretler arasında güçlü bir nedensel ilişki tespit edilmiştir. Dritsakis (2004) yaptığı diğer bir çalışmada, 1990:Q4-2003:Q1 dönemleri arasında Avrupa Birliği nin geçiş ülkesi olan Romanya da enflasyon ile verimlilik arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Çalışmanın sonucunda, enflasyon ve verimlilik arasında nedensel bir ilişki bulmuştur. Christopoulos ve Tsionas (2005) yaptıkları çalışmada, 1961 1999 dönemleri arasında 15 Avrupa Birliği ülkesi için verimlilik ve enflasyon arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Yapılan panel eşbütünleşme 325
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi analizi sonuçlarına göre, verimlilik ve enflasyon arasında bir eşbütünleşme ilişkisi vardır. Kumar, Webber ve Perry (2009), yaptığı çalışmada, Avustralya da 1965-2007 dönemleri için, reel ücretler, enflasyon ve işgücü verimliliği arasındaki eşbütünleşme analizi, Granger nedensellik testi ve yapısal değişim testi ile incelemiştir. Bulgularına göre, reel ücretler ve enflasyon, işgücü verimliliğinin nedenidir. Reel ücretlerdeki %1 lik artış, işgücü verimliliğini %0,5-0,8 oranında arttırmaktadır. Ayrıca enflasyonun işgücü verimliliğinde ise zayıf ve negatif bir etkisi vardır. Narayan ve Smyth (2009) yaptıkları çalışmada, 1960-2004 yılları arasında G7 ülkelerinde reel ücretler ve enflasyonun verimliliğe etkisini incelemiştir. Panel veri analizi ve panel eşbütünleşme analizinin kullanıldığı bu çalışmanın sonucuna göre, reel ücretlerdeki %1 lik artış verimlilikte %0,6 lık bir artışa neden olmaktadır. Ancak enflasyonla verimlilik arasında anlamlı bir ilişki tespit edilememiştir. Taymaz, Voyvoda ve Yılmaz (2009) yaptıkları çalışmada, 1983-1996 yılları arasında Türkiye de reel ücretler ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Bulgularına göre, reel ücretlerden verimliliğe doğru tek yönlü bir nedensellik vardır. Trpeski ve Tashevska (2009), 1995-2007 dönemleri için Makedonya da net ücretler ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi OLS Regresyon yöntemi ile incelemiştir. Elde ettikleri sonuçlara göre, net ücretler ile işgücü verimliliği arasında, özellikle tarım, balıkçılık, ormancılık, su yönetimi, sanayi ve maden sektörlerinde, güçlü bir ilişki tespit edilmiştir. Sidhu (2010) yaptığı çalışmada, Hindistan da ücretler ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Elde ettikleri sonuçlara göre, işgücü verimliliğindeki %1 lik artış, ücretleri %0,39 arttırmaktadır. Klein (2012) yaptığı çalışmada, 1994Q1-2011Q1 dönemleri arasında Güney Afrika da reel ücretler ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Bulgularına göre, işgücü verimliliği ile reel ücretler arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki vardır. Tang (2014) yaptığı çalışmada, 1970-2007 yılları arasında Malezya da işgücü verimliliğinde reel ücretler ve enflasyonun etkisini incelemiştir. Bulgularına göre, reel ücretlerden işgücü verimliliğine doğru tek yönlü; reel ücretler ile enflasyon arasında ise çift yönlü bir nedensellik vardır. 326
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 Tsoku ve Matarise (2014) yaptıkları çalışmada, 1970-2011 yılları arasında Güney Afrika da reel ücretler ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Eşbütünleşme ve nedensellik analizinin kullanıldığı bu çalışmanın sonucuna göre, reel ücretler ile işgücü verimliliği arasında nedensel bir ilişki tespit edilememiştir. Islam, Kinyondo ve Nganga (2015) yaptıkları çalışmada, 1967-2010 yılları arasında Tanzanya da reel ücretler ile işgücü verimliliği arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Elde ettikleri sonuçlara göre, verimlilik ile reel ücretler arasında bir ilişki yoktur. 3.Ekonometrik Yöntem Ve Veri Seti 11 OECD ülkesinde (1993-2013) işgücü verimliliğinde (LAPR) reel ücret (REWA), enflasyon (CPIA) ve reel faizlerin (REIR) etkisini ölçmek üzere ekonometrik analize tabi tutulan veriler IMF nin istatistik sitesi olan imf.statistics adlı veri tabanından ve OECD nin istatistik sitesi olan stats.oecd adlı veri tabanından temin edilmiştir. Panel veri ile derlenen verilere LLC ve Hadri panel birim kök testleri uygulanmıştır. Daha sonra uzun dönemli ilişkiyi tespit etmek için Pedroni Panel Eşbütünleşme Testi yapılarak, Granger Panel Nedensellik Testi ile nedensel ilişki tespit edilmeye çalışılmıştır. Reel ücret, enflasyon ve reel faizlerin işgücü verimliliği üzerindeki etkisinin belirlenmesi için (3.1) nolu model kurulmuştur. Tablo 2 de ifade edilen çalışmanın değişkenleri de dikkate alındığında (3.1) nolu modeli şu şekilde kurabiliriz: LAPR it = α + 1 REWA it + 2 CPIA it + 3 REIRit + ɛ it (3.1) Tablo 2: Değişkenlerin Tanımlanması Değişken Tanımı LAPR REWA CPIA REIR İşgücü Verimliliği Reel Ücretler Tüketici fiyat indeksi (yıllık) Reel faiz oranı Bağımlı değişken işgücü verimliliği olup modelde LAPR olarak gösterilmiştir. Modelin bağımsız değişkenleri ise reel ücretler (REWA), enflasyon (CPIA) ve reel faiz oranıdır (REIR). Çalışmaya ait veriler Avustralya, Belçika, Kanada, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, İsrail, İtalya, Japonya, Güney Kore, Hollanda ve Birleşik Krallık olarak 11 OECD ülkesi için 1993-2013 dönemine ait yıllık verileri içermektedir. 327
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi 3.1. Panel Birim Kök Testleri Serilerde durağanlığı tespit etmek için birim kök testlerine başvurulmaktadır. Eğer seri birim kök içeriyorsa durağan değildir. Bu yüzden yapılması gereken şey, serileri durağan hale getirmektir. Panel seriler arasında durağanlık tespiti için Panel birim kök testlerine yer verilmektedir. Panel birim kök testlerinde, durağanlık analizi için denklemdeki β katsayısının sıfıra eşitliği sınanmaktadır. Panel birim kök testleri, ele alınan panel için ortak bir birim kökün varlığını test etmek için kullanılmaktadır. Ortak bir birim kök bulunduğuna dair boş hipotezin reddedilmesi, panel üyelerinin söz konusu değişken açısından birbirine yakınsadığını göstermektedir (Halaç ve Kuştepeli, 2008:7). Panel veri birim kök testlerinin kullanılması tek bir zaman serisine dayalı birim kök testlerinin gücünü arttırmak için geliştirilmiştir (Maddala ve Wu, 1999:631). Zaman serisi verileri kullanılan çalışmalarda, çalışmada kullanılan verilerin durağan bir yapıya sahip olup olmadığı sınanmalıdır. Çünkü durağan olmayan zaman serilerinin kullanılması halinde sahte regresyon problemi ortaya çıkmaktadır ve bu durumda regresyon analizi ile elde edilen sonuçlar gerçek ilişkiyi yansıtmamaktadır (Granger ve Newbold, 1974:111). Panel birim kök testleri, birinci ve ikinci nesil panel birim kök testleri olarak iki grupta incelenmektedir. Birinci nesil panel birim kök testleri, yatay kesit bağımlılığını dikkate almayan testlerdir. Bu testler, Levin, Lin ve Chu Panel Birim Kök Testi (LLC), Im, Pesaran ve Shin Panel Birim Kök Testi (IPS), Hadri Panel Birim Kök Testi, Breitung Panel Birim Kök Testi ve Maddala ve Wu (MW) ile Choi tarafından ele alınan Fisher tipi Panel Birim Kök Testleridir. İkinci nesil birim kök testleri ise, yatay kesit bağımlılığını dikkate alan testlerdir. Bu testler, Moon ve Perron Panel Birim Kök Testi, Phillips ve Sul Panel Birim Kök Testi, Bai ve Ng Panel Birim Kök Testi ve Pesaran Panel Birim Kök Testleridir. Bu çalışmada serilerin durağanlığını tespit etmek için birinci nesil birim kök testlerinden (LLC ve Hadri) kullanılmıştır. Çalışmada ele aldığımız panel birim kök testlerini kısaca şöyle özetleyebiliriz: LLC testi, panel veri alanında kullanılmak üzere hazırlanan ilk testlerden olup, paneldeki her grubun birim kök içerip içermediğini analiz etmek için kullanılır. Ancak LLC testinin alternatif hipotezinde, otoregresif katsayısının homojen olması sınırlaması bulunmaktadır (Çelik vd., 2008:5). 328
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 n DYi, t = a i + ryi, t-1+ å jkdy i, t-k + lit+ dt + e it i =1... N k= 1 t 1...T = (3.2) Modelde, her bir birey t =1,2,...,T zaman serisini içerecek şekilde i =1,2,..., N bireyin panelleri için y i,t stokastik sürecini gözlemlenmiş ve paneldeki her birey için y i,t lerde birim kök olup olmadığı belirlenmek istendiğinde paneldeki tüm bireylerin birinci dereceden kısmi otokorelasyona sahip olduğu fakat hata sürecindeki diğer parametrelerin bireyler boyunca farklılaşmasına izin verildiği varsayılmıştır (Levin, Lin ve Chu, 2002:4). Hadri (2000), her bir i için deterministtik bir trend etrafında durağan olduğu boş hipotezine karşı alternatifinin bir birim köke sahip olduğu bir panel için Lagrange Çarpanı (LM) testine dayanan ve Z istatistiği kullanılan kalıntı temelli bir LM testi önermiştir. Hadri testinin diğer testlerden farkı, temel hipotez birim kök olmadığını, alternatif hipotez ise tüm panelin birim köklü olduğunu varsaymasıdır (Baltagi ve Kao, 2000:8; Tatoğlu, 2012:208). 3.2. Panel Eşbütünleşme Testleri Eşbütünleşme analizi değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığını bulmak için kullanılan ve iktisadi olarak denge ilişkisinin olup olmadığını tahmin etmeye izin veren bir analiz yöntemidir. Literatürde kullanılan birçok panel eşbütünleşme testi vardır. Bunlar, Kao Panel Eşbütünleşme Testi, Pedroni Panel Eşbütünleşme Testi, McCoskey Panel Eşbütünleşme Testi, Hanck Panel Eşbütünleşme Testi ve Westerlund Panel Eşbütünleşme Testi olarak sıralanabilir. Bu çalışmada Pedroni Panel Eşbütünleşme Testi kullanılarak değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişki test edilmiştir. Çalışmada ele aldığımız Pedroni Panel Eşbütünleşme Testini şöyle özetleyebiliriz: Pedroni (1995,1997) eşbütünleşme analizi için iki değişkenli modelden yararlanırken, Pedroni (1999) testinde ise çok değişkenli regresyon modelleri kullanılmıştır (Pedroni, 1999:653). Pedroni, panel eşbütünleşme testi, panel veri modelleri içinde ortak bütünleşmenin olmadığı sıfır hipotezi üzerine temellenen testleri önermektedir (Gül ve Kenar, 2009:8). Pedroni eşbütünleşme testi, eşbütünleşme vektöründeki heterojenliğe izin veren bir test olup, yalnızca dinamik ve sabit etkilerin panelin kesitleri arasında farklı olmasına izin vermekle kalmamakta, aynı zamanda alternatif hipotez altında eşbütünleşik vektörün kesitler arasında farklı olmasına da izin vermektedir. Pedroni nin önerdiği tüm testler aşağıdaki gibi bir denklemden elde edilen artıklar üzerine kurulmuştur. Bu 329
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi nedenle ilk aşama eşbütünleşme regresyonundan elde edilen artıkları hesaplamaktır (Pedroni, 1999:656). = a d b b b Y i, t i+ it+ 1i X1 i, t+ 2i X2i, t+... + mi Xmi, t+ ei, t t = 1,...,T i = 1,..., N m = 1,..., M (3.3) Denklemdeki T zaman sürecindeki gözlem sayısını, N paneldeki yatay kesitlerin toplam sayısını, M ise regresyondaki değişkenlerin sayısını vermektedir. β 1i, β 2i, β mi eğim katsayıları ise, paneldeki yatay kesitler arası değişebilmektedir. Pedroni tarafından geliştirilen testler parametrik ve parametrik olmayan testler olarak sınıflandırılmıştır. Parametrik testler ise gecikmelerin direkt olarak alınmasını sağlarken, Parametrik olmayan testler ise paneldeki otokorelasyon sorununun giderilmesine yöneliktir. Yapılmış olan Monte Carlo çalışmalarının sonucuna göre yatay kesit birim sayısının 100 den büyük olduğu durumlarda tüm istatistikler, dolayısıyla istatistiklerden alınan ortalamalar, yeterli derecede güçlü sonuçlar vermektedir. Ancak örnek küçüldüğünde parametrik olamayan t istatistiği en olumlu sonuçlara sahip istatistik olmakta, ardından sırasıyla da grup içi v istatistiği ve grup içi p istatistiği gelmektedir (Sunal ve Aykaç, 2005:6). 3.3. Panel Nedensellik Testi Granger nedensellik testi değişkenler arasında ilişkinin olup olmadığını test etmek ve ilişki varsa bu ilişkinin yönünü belirlemek için kullanılır. Granger tarafından kurulan basit nedensellik modeli şöyledir: Y t = m å j= 1 c X i + m å d Y t- j j t- j + j= 1 h (3.4) t Modele göre, X değişkeni Y değişkeninin nedeniyse, X teki değişmeler Y deki değişmelerden önce gelmektedir. Granger testiyle tahminden ziyade nedensellik çıkarsaması yapıldığı için değişkenler önceden durağanlaştırılmalıdır (Granger, 1969:431). Granger nedenselliğinin geliştirilmiş hali Holtz-Eakin, Newey ve Rosen modelidir. Holtz-Eakin ve diğ. (1988) tarafından geliştirilen panel 330
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 nedensellik analizi en küçük kareler yöntemine dayanır. Holtz-Eakin ve diğ., sabit etkilerden arındırmak için değişkenlerin farkını alarak Granger anlamında nedensellik testi için uyarlanmış ve değişkenlerin fark ya da seviyelerini içeren enstrüman değişken seti kullanılmasını önermiştir (Öztürk ve diğ., 2011:63). Holtz-Eakin ve diğ. (1988) modeli aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır (Holtz-Eakin ve diğ., 1988:1373): y it = m m 0t + åalt yit- l + ådltxit-l + y t fi+ l= 1 l= 1 a (3.5) u it Denklemde fi sabit etkileri, u it hata terimini göstermektedir. Bu tanımlamada hata terimi u it, denklemdeki y it ile korelasyonludur. Farkı alınmış model aşağıdaki şekilde gösterilmektedir (Holtz-Eakin ve diğ., 1988:1376): y it - y m m it- 1 = at + å t ( yit-l - yit-l- 1) + ådl ( xit- 1- xit-l- 1) + l= 1 l= 1 a (3.6) v it Denklemden görüldüğü üzere, hata terimleri ile bağımlı değişkeni arasında ilgileşim sorunu vardır. Bu nedenle Holtz-Eakin ve diğerleri tarafından önerilen panel nedensellik sınaması iki aşamalı EKK yöntemine dayanmaktadır (Ağayev, 2010:173). Nedensellik ilişkisi için test edilmesi gereken hipotez: H 0 : α 1 = α 2 =,, = α m = 0 (3.7) H 0 hipotezinin reddedilmesi durumunda değişkenler arasında Granger nedensellik ilişkisi tespit edilmektedir (Öztürk ve diğ., 2011:64). 4. Ampirik Sonuçlar İşgücü verimliliğinde reel ücret, enflasyon ve reel faiz oranının etkisinin tespit edilmesine yönelik değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin panel eşbütünleşme analizi yardımıyla ortaya konabilmesi için öncelikle serilerin durağan olup olmadığı tespit edilmesi gerekmektedir. Panel veri analizi için Levin, Lin ve Chu (LLC) ve Hadri tarafından 331
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi geliştirilen birinci nesil panel birim kök testinin sonuçları Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 3: LLC ve Hadri Panel Birim Kök Testleri Sonuçları LLC HADRİ t-istatistiği p-değeri t-istatistiği p-değeri LAPR Sabitli-Trendli -6.12486 0.0000 7.8889 0.0000 REWA Sabitli-Trendli -1.76730 0.0386 40.5827 0.0000 CPIA Sabitli-Trendli -6.43981 0.0000 25.5459 0.0000 REIR Sabitli-Trendli -5.31044 0.0000 15.7287 0.0000 İşgücü verimliliği, reel ücret, enflasyon ve reel faiz oranına ait veriler birinci nesil panel birim kök testleri olan LLC ve Hadri panel birim kök testleri kullanılarak sabitli-trendli modeller çerçevesinde incelenmiştir. Veri setinde söz konusu yıllara ait veriler tam olduğundan Balanced Örnekleme seçilmiştir. Tablo 3 de görüldüğü gibi değişkenlerin seviyelerinde durağan oldukları görülmüştür. Birinci nesil birim kök testleri kullanılarak bulunan panel birim kök testlerinin olasılık değerleri 0 a çok yakın olduğu serilerin seviyesinde durağan olduğunu göstermektedir. Seriler seviyesinde durağan oldukları için bir sonraki aşama olarak Pedroni Panel Koentegrasyon testlerine geçilmiştir. Tablo 4 ve Tablo 5 ve Tablo 6 da Pedroni Panel eşbütünleşme testine ait sonuçlar verilmiştir. Tablo 4: İşgücü Verimliliği ile Reel Ücretler İçin Pedroni Eşbütünleşme Testi Sonuçları Test istatistiği p-değeri LAPR & REWA Panel v-statistic -1.588934 0.9440 Panel rho-statistic -4.136528 0.0000 Panel PP-Statistic -9.939133 0.0000 Panel ADF-Statistic -9.665820 0.0000 Group rho-statistic -2.403746 0.0081 Group PP-Statistic -14.00209 0.0000 Group ADF-Statistic -10.64627 0.0000 Değişkenler arası uzun dönemli ilişkinin varlığı ilk olarak Pedroni eşbütünleşme testi ile ölçülmüştür. Panel eşbütünleşme için, ekonometrik yöntem kısmında bahsedildiği gibi dördü grup içi, üçü gruplar arası 332
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 yaklaşım olmak üzere 7 farklı yaklaşımda test etmektedir. Tablo 4 de işgücü verimliliği ile reel ücret arasında ikili eşbütünleşme ilişkisi test edilmiştir. İşgücü verimliliği ile reel ücret serileri arasında yapılan Pedroni eşbütünleşme testine göre, 7 testten 6 sı %1 anlamlılık düzeyinde anlamlı olduğu görülmektedir. Bu nedenle H 0 hipotezi (seriler arasında eşbütünleşme yoktur) test istatistikleri anlamlı olduğu için reddedilecektir. Pedroni eşbütünleşme testi sonuçlarına bakıldığında serilerin uzun dönemde eşbütünleşik olduğu görülmektedir. Tablo 5: Pedroni Eşbütünleşme Testi Sonuçları Test istatistiği p-değeri Panel v-statistic -2.405231 0.9919 LAPR & CPIA Panel rho-statistic -5.042427 0.0000 Panel PP-Statistic -11.62273 0.0000 Panel ADF-Statistic -11.08987 0.0000 Group rho-statistic -2.971258 0.0015 Group PP-Statistic -14.68390 0.0000 Group ADF-Statistic -10.75934 0.0000 Tablo 5 de işgücü verimliliği ile enflasyon arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı test edimiştir. Yapılan Pedroni Eşbütünleşme Testi sonucuna göre, 7 testten 6 sı %1 anlamlılık düzeyinde anlamlı olduğu görülmektedir. Bu nedenle H 0 hipotezi (seriler arasında eşbütünleşme yoktur) test istatistikleri anlamlı olduğu için reddedilecektir. Pedroni eşbütünleşme testi sonuçlarına bakıldığında serilerin uzun dönemde eşbütünleşik olduğu görülmektedir. Tablo 6: İşgücü Verimliliği ile Reel Faiz Oranı İçin Pedroni Eşbütünleşme Testi Sonuçları Test istatistiği p-değeri Panel v-statistic -2.428842 0.9924 LAPR & REIR Panel rho-statistic -4.314249 0.0000 Panel PP-Statistic -10.06049 0.0000 Panel ADF-Statistic -9.902343 0.0000 Group rho-statistic -2.446130 0.0072 Group PP-Statistic -15.56572 0.0000 Group ADF-Statistic -11.42742 0.0000 333
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi Tablo 6 da işgücü verimliliği ile reel faiz oranı arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı test edimiştir. Yapılan Pedroni Eşbütünleşme Testi sonucuna göre, 7 testten 6 sı %1 anlamlılık düzeyinde anlamlı olduğu görülmektedir. Bu nedenle H 0 hipotezi (seriler arasında eşbütünleşme yoktur) test istatistikleri anlamlı olduğu için reddedilecektir. Pedroni eşbütünleşme testi sonuçlarına bakıldığında serilerin uzun dönemde eşbütünleşik olduğu görülmektedir. Panel Eşbütünleşme testinden sonra değişkenler arası ilişkinin olup olmadığını test etmek için ve eğer varsa bu ilişkinin yönünü belirlemek için Panel Granger nedensellik testi uygulanır. Tablo 7 de Panel Granger nedensellik testi sonuçları yer almaktadır: Tablo 7: Panel Granger Nedensellik Testi Sonuçları Gözlem Gecikme F-istatistiği Olasılık Sayısı REWA 11.9702 0.0001 2 209 LAPR LAPR 1.02009 0.3624 2 209 REWA CPIA 7.91539 0.0005 2 209 LAPR LAPR 7.84772 0.0005 2 209 CPIA REIR 0.77388 0.4626 2 209 LAPR LAPR 0.73009 0.4831 2 209 REIR Tablo 7 de işgücü verimliliği ile reel ücret, enflasyon ve reel faiz oranı arasındaki Panel Granger nedensellik test sonuçları yer almaktadır. Test sonuçlarına baktığımızda; ilk olarak, reel ücretlerden işgücü verimliliğine doğru bir nedensellik ilişkisi bulunurken, işgücü verimliliğinden reel ücretlere doğru nedensel bir ilişki bulunmamaktadır. Dolayısıyla reel ücretlerden işgücü verimliliğine doğru tek yönlü bir nedensel ilişki mevcuttur. İkinci olarak enflasyon ile işgücü verimliliği arasındaki nedensellik ilişkisine baktığımızda; enflasyon ile işgücü verimliliği arasında çift yönlü bir nedensellik tespit edilmiştir. Buna göre, enflasyon işgücü verimliliğinin nedeni iken, aynı zamanda işgücü verimliliği de enflasyonun Granger nedenidir. Son olarak, reel faiz oranı ile işgücü verimliliği arasında herhangi bir nedensel ilişki tespit edilmiştir. 334
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 Sonuç olarak reel ücretler ile işgücü verimliliği arasında tek yönlü nedensel ilişki; enflasyon ile işgücü verimliliği arasında çift yönlü nedensel ilişki varken; reel faiz oranı ile işgücü verimliliği arasında herhangi bir nedensel ilişki tespit edilmemiştir. 5. Sonuç Reel ücret ve enflasyonun işgücü verimliliği üzerindeki etkileri teorik literatürde uzun yıllardır tartışılan konulardan biridir. Ele alınan ampirik çalışmaların birçoğu reel ücret ve enflasyon ile verimlilik arasında pozitif veya negatif bir ilişki tespit etmişken, bazı çalışmalarda da değişkenler arasında anlamlı bir ilişki tespit edilememiştir. Bu sonuçlarda kullanılan zaman periyotlarındaki farklılıklar, ele alınan ülkelerin ve ekonometrik yöntemlerin farklı oluşu farklı sonuçlar verebilmektedir. Genel teori, reel ücretlerin işgücü verimliliğini arttırarak uzun dönemli makroekonomik istikrarı sağladığı yönündedir. Aynı zamanda verimlilikteki artış fiyatları ve enflasyonu düşürerek ülkelerde işsizliği azaltmaktadır. Reel faiz oranı ile işgücü verimliliği arasındaki ilişki ise çok fazla ele alınan konulardan değildir. Ancak faizlerdeki artış enflasyonu arttırdığından, verimlilik azalmaktadır. 11 OECD ülkesi için 1993-2013 dönemine ait reel ücret (REWA), enflasyon (CPIA), reel faiz (REIR) ve işgücü verimliliği (LAPR) serileri panel veri analizine tabi tutularak, birinci nesil panel birim kök testleri olan LLC ve Hadri panel birim kök testleri ile seriler durağan hale getirilmiştir. Bu seriler arasında uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığını tespit etmek üzere Pedroni eşbütünleşme testi uygulanmış ve sonuçta yapılan 7 testten 6 sında %1 anlamlılık düzeyinde bir eşbütünleşme eşitliğine rastlanmıştır. Daha sonra Panel Granger nedensellik testi yapılarak seriler arasında ilişkinin yönü belirlenmeye çalışılmıştır. Panel Granger nedensellik testi sonucuna göre, reel ücretlerden işgücü verimliliğine doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Buna göre, reel ücretlerdeki artış işgücü verimliliğini arttırmaktadır. Daha sonra da enflasyon ile işgücü verimliliği arasında Panel Granger nedensellik testi yapılmıştır. Elde edilen sonuçlar, enflasyon ile işgücü verimliliği arasında çift yönlü bir nedensellik olduğunu göstermektedir. Buna göre, enflasyondaki artış işgücü verimliliğini arttırırken, işgücü verimliliğindeki artış da enflasyonu arttırmaktadır. Son olarak reel faiz oranı ile işgücü verimliliği arasında yapılan Panel Granger nedensellik testi sonuçlarına göre, reel faiz oranı ile işgücü verimliliği arasında nedensel bir ilişki tespit edilememiştir. 335
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi KAYNAKÇA AĞAYEV, S. (2010), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Geçiş Ekonomileri Örneğinde Panel Eştümleşme ve Panel Nedensellik Analizleri Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12/1, s.159-184, Ankara. ALEXANDER, C.(1993), The Changing Relationship Between Productivity, Wages and Unemployment in the UK Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 55,1, 87-102. ANDERSON, R. G. (2007). How Well Do Wages Follow Productivity Growth, Economic Synopses Number 7, Federal Reserve Bank. APPELBAUM, E. and Schettkat, R. (1996), Employment and Productivity in Industrialized Economies International Labour Review, Vol.134, No.4-5. BALTAGI, B. H. and Kao, C. (2000), Nonstationary Panels, Cointegration in Panels and Dynamic Panels: A Survey Center for Policy Research Working Papers 16, Center for Policy Research, Maxwell School, Syracuse University. BROADBERRY, S. and Burhop, C. (2010), Real Wages and Labour Productivity in Britain and Germany, 1871-1938 Journal of Economic History 70, no. 2: 400 27. CHRISTOPOLOUS, D. K. and Tsionas, E. G. (2005), Productivity Growth and Inflation in Europe: Evidence from Panel Cointegration Tests Empirical Economics, Springer-Verlag 2005, 30, 137-150. ÇELİK, S., Deniz, P. ve Eken, S. (2008) Eşbütünleşme Analiziyle Altı Gelişmekte Olan Ülke İçin İkiz Açıklar Hipotezi 2. Ulusal İktisat Kongresi, 20-22 Şubat 2008, Dokuz Eylül Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü, İzmir. DRITSAKIS, N. (2004), A Causal Relationship between Inflation and Productivity: An Empirical Approach for Romania American Journal of Applied Sciences, 1, pp.121-128. DRITSAKIS, N. (2004). Labour Productivity, Wages and Unemployment: An Empirical Investigation for Greece Using Causality Analysis Department of Applied Informatics, University of Macedonia. FUESS, S. M. and Millea, M. (2002), Do Employers Pay Efficiency Wages? Evidence from Japan Journal of Labor Research, Transaction Publishers, Vol. 23(2), 278-292. 336
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 GRANGER, C.W.J. (1969), Investigating Causal Relations By Econometric Models And Cross-Spectral Methods Econometrica, Vol.37, No.3, July 1969. GRANGER, C.W.J. and Newbold, P. (1974), Spurious Regressions in Econometrics Journal of Econometrics, 2 (1974) s.111-120, North- Holland Publishing Company. GÜL, E. ve Kenar, B. (2009), AB Ülkeleri ve Türkiye de Vergi Gelirleri İle Ekonomik Büyüme İlişkisi:1980-2008 Uluslararası Davraz Kongresi, 24-27 Eylül 2009, Isparta. HALAÇ, U. ve Kuştepeli, Y. (2008), Türkiye de Bölgesel Gelirin Yakınsaması: Gelir Dağılımı Açısından Bir Değerlendirme Dokuz Eylül University, Faculty of Business, Department of Economics, Discussion Paper Series, No:08/01, February 2008. HOLTZ-EAKIN, D., Newey, W. and Rosen, H.S. (1988), Estimating Vector Autoregressions With Panel Data Econometrica, 56(6), s.1371-1395. HONDROYIANNIS, G. and Papapetrou, E. (1997), Seasonality- Cointegration and The Inflation, Productivity and Wage Growth Relationship in Greece Social Science Journal, 34, pp.235-247. ISLAM, R., Kinyondo, A. and Nganga, J.(2015), Real Wages and Labour Productivity in Tanzania: How do They Link Journal of African Studies and Development, Vol. 7(3), pp.81-98. KLEIN, N. (2012), Real Wage, Labour Productivity, and Employment Trends in South Africa: A Closer Look IMF Working Paper, 12/92. KUMAR, S., Webber, D.J. and Perry, G. (2012), Real Wages, Inflation and Labour Productivity in Australia Applied Economics, 44, 2945-2954. LEVIN, A., Lin, C. and Chu, C. J. (2002), Unit Root Tests in Panel Data: Asymptotic and Finite-Sample Properties Journal of Econometrics, 108 (2002), pp.1-24, ELSEVIER. MADDALA, G.S. and Wu, S. (1999), A Comparative Study of Unit Root Tests With Panel Data And A New Simple Test Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Special Issue, 0305-9049. MIHALJEK, D. and Saxena, S. (2010), Wages, Productivity And Structural Inflation in Emerging Market Economies Bank for International Settlements Papers,No 49. 337
Ahmet KAMACI Seçilmiş OECD Ülkelerinde Reel Ücret, Enflasyon ve Reel Faizlerin İşgücü Verimliliği Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi MILLEA, M. (2002), Disentangling the Wage-Productivity Relationship: Evidence from Select OECD Member Countries IAER, 8:4, 314-323. NARAYAN, P. and Smyth, R. (2009). The Effect of Inflation and Real Wages on Productivity: New Evidence from a Panel of G7 Countries Applied Economics,2009, 41, 1285 1291. ÖZTÜRK, N. (2005), Ücret Kuramında Yeni Yaklaşımlar Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7/1 (2005), 29-49. ÖZTÜRK, N.; Darıcı, H. K. ve Kesikoğlu, F. (2011), Ekonomik Büyüme ve Finansal Gelişme İlişkisi: Gelişmekte Olan Piyasalar İçin Bir Panel Nedensellik Analizi Marmara Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt: 30, Sayı:1, 53-69, İstanbul. PEDRONI, P. (1999), Critical Values For Cointegration Tests In Heterogeneous Panels With Multiple Regressors Oxford Bulletin of Economic and Statistics, Special Issue (1999) 0305-9049. SIDHU, H. (2010), Productivity Led Wage Disparity in the Indian Industry Indian Journal of Industrial Relations, 45(3), 350-366. SUNAL, S. ve Aykaç, E. (2005), Türk İmalat Sanayinde İstihdam, İhracat ve Kapasite Kullanım Oranı İlişkisi: Panel Koentegrasyon 7. Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu, İstanbul TANG, C. F. (2015), The Effect of Real Wages and Inflation on Labour Productivity in Malaysia Applied Economics, 28 (3), 311-322. TATOĞLU, (YERDELEN) F.(2012), İleri Panel Veri Analizi 1. Baskı, Mayıs 2012, İstanbul. TAYLOR, C., Jowett, A. and Hardie, M.(2014), An Examination of Falling Real Wages 2010 2013 Office for National Statistics, 31 January 2014. TAYMAZ, E., Voyvoda, E. ve Yılmaz, K. (2009), Transition to Democracy, Real Wages and Productivity: Evidence from the Turkish Manufacturing Industry DIME Workshop on Firm Selection and Country Competitiveness. TRPESKI, P. and Tashevska, B. (2009), Labor Productivity and Wages in the Republic of Macedonia Business Statistics-Economic Informatics, The Young Economists Journal, pp.103-111. TSOKU, J. T. and Matarise, F. (2014), An Analysis of the Relationship between Remuneration (Real Wage) and Labour Productivity in South 338
Bartın Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi Yıl: 2016 Cilt: 7 Sayı: 14 Africa Journal of Educational and Social Research, MCSER Publishing, Rome-Italy, Vol.4, No.6, September 2014. VOLGY, T. J., Schwarz, J. E. and Imwalle, L. E. (1996), In Search of Economic Well-Being: Worker Power and the Effects of Productivity, Inflation, Unemployment and Global Trade on Wages in Ten Wealthy Countries American Journal of Political Science, Vol.40, No.4, pp.1233-1252. WAKEFORD, J. (2004), The Productivity-Wage Relationship in South Africa: An Empirical Investigation Development Southern Africa, Vol.21, No.1, 109-132. YILDIRIM, Z. (2015), Relationship Among Labour Productivity, Real Wages and Inflation in Turkey Economic Research-Ekonomska Istraživanja, Vol.28, No.1, 85-103. 339
340