Ferda Yerdelen Tatoğlu Ekim, 2017

Transkript

1 ÖNSÖZ Ekonometrik modellemenin ilk aşaması, modelde kullanılacak değişkenlere ait verilerin detaylı olarak incelenmesidir. Zaman serisi verileri ile çalışıldığında, çeşitli dönemlerde inişler çıkışlar, yapısal kırılmalar, ortalama ve varyansta değişiklikler görülebilmekte, seriler durağan olmayabilmektedir. Durağan olmayan serileri regresyona almak sahte regresyona sebep olmakta; fark alarak durağan hale getirmek ise uzun dönemli ilişkileri yok edip bilgi kaybına sebep olmaktadır. Durağanlık analizi 1970 li yılların sonlarından itibaren literatürde yer edinmeye başlamış ve zaman serileri analizi, durağan olmayan serilerin doğrusal birleşimlerinin durağan olabileceği düşüncesinden hareketle eşbütünleşme testleri, uzun dönemli ilişkinin yanı sıra kısa dönemli ilişkinin hata düzeltme modelleri kullanılarak tahmini ile gelişmiştir. Yapısal kırılmalı, eşikli, frekanslı, doğrusal olmayan, asimetrik analizlerle zaman serileri literatürü hızla zenginleşmiştir. Birden fazla zaman serisini içerisinde barındıran panel veriler de zaman serileri alanındaki hızlı gelişmelerden nasibini almış ve panel zaman serileri adı altında yeni bir alan açılmıştır. Panel zaman serilerinde yapılan analizlerin bir kısmı, her bir birim için yapılan zaman serisi analizinin tüm panel için çeşitli yollarla birleştirilmesi şeklinde olduğundan zaman serileri için geliştirilmiş testler ve teknikler panel veriye de uyarlanabilmektedir. Geliştirilen ilk panel birim kök testleri, 1990 lı yıllara dayansa da özellikle 2000 yılından itibaren uygulama alanı bulmaya başlamış ve çok hızlı bir gelişim sürecine girmiştir. Türkiye de de literatür incelendiğinde, özellikle son 5 yıldır panel veri alanında yapılan çalışmaların ve tezlerin yarısından fazlasının panel zaman serisi analizi ile ilgili olduğu dikkat çekmektedir yılında ilk baskısını yaptığım İleri Panel Veri Analizi kitabının son iki bölümünü ayırdığım panel zaman serileri analizi, alanındaki bu hızlı gelişmeler neticesinde, son bir yıldır hazırlığında olduğum üçüncü baskısı için kitabın boyutlarını aşan bir yapıya ulaşmış ve bu nedenle yeni bir kitap olma yolunda ilerlemiştir. Kitabın uygulamalı bir kitap olarak hazırlanması ve özellikle stata uygulamalarıyla sınırlı tutulması nedeniyle stata uygulaması olmayan test ve analizler çok gerekmedikçe kitap kapsamına alınmamıştır, kitabın yeni baskısına kadar eklenecek çok şey olacağından eminim.

2 VI Kitabın konuları, panel zaman serisi analizinin temellerini içerecek şekilde hazırlanmıştır, herkesin rahatlıkla anlayabilmesi için yalın bir dil tercih edilmeye çalışılmıştır. Yine de konuların tam anlamıyla anlaşılabilmesi için, zaman serisi analizi ve panel veri analizi konusunda olası eksik bilgilerin bu kitaba başlanmadan önce tamamlanması tavsiye edilmektedir. Bu kitap, okuyuculara kolaylık sağlaması açısından panel veri ekonometrisinin temellerini veren Panel Veri Ekonometrisi ve onun devamı niteliğinde olan İleri Panel Veri Analizi kitaplarından sonra bir seri oluşturacak şekilde benzer yazım dili ve sıralamayla hazırlanmıştır. Kitapta genel olarak, önce teori hemen sonrasında yapılan uygulamalar ile konular pekiştirilmeye calışılmıştır. Bölüm sonlarında da, tüm bölüme ait uygulamaları içeren bölüm uygulamaları ile kitap zenginleştirilmiştir. Uygulamalarda panel veri setlerinin çok büyük olması ve veri girişinin çok zahmetli olması sebebiyle, herkesin ulaşabilmesi açısından halka açık verilerle çalışılması tercih edilmiştir. Web adresi verilmeyen, halka açık olmayan veriler web sitesinden indirilebilecektir. En son gelişmeleri bile içerme çabasıyla yazılan bu kitapta, alandaki sürekli ve hızlı gelişmeler göz önüne alındığında gözden kaçan konuların ve baskı yazım ya da olası bilgi hatalarının kitabın değerli okuyucularının da desteği ile bir sonraki basımlarda göz önüne alıp düzeltme gayreti içerisinde bulunacağım. Beni bugünlere getiren, akademik gelişmelerimi gururla takip eden, bu süreçte çok ihmal ettiğim sevgili annem Selma Yerdelen ve babam Dr. Üzeyir Yerdelen e sabır ve anlayışlarından dolayı teşekkür ederim. Gece gündüz annelerini bilgisayar başında bulan ve bunu olgunlukla karşılayan, fakat ne zaman biteceğine dair soruları hiç bitmeyen canım kızlarım Melis ve Cansu Beril e ve her fırsatta çalışabilmem için ortam yaratmaya uğraşan, desteğini hep hissettiğim sevgili eşim Dr. Mehmet Tarık Tatoğlu na minnettarım. Akademik hayatım boyunca desteğini esirgemeyen üzerimde emeği büyük hocam Prof. Dr.Ahmet Gökçen e teşekkürlerimi sunarım. Bu kitabı başından sonuna kadar okuyup önerileriyle katkıda bulunan, kendisiyle yaptığımız bilimsel tartışma ve çalışmalardan çok keyif aldığım aklına güvendiğim meslektaşım Araş.Gör. Halil İbrahim Gündüz e teşekkür ederim. Kitabın baskısını gerçekleştiren başta Seyhan Satar olmak üzere BETA Yayınevi nin değerli çalışanlarına müteşekkirim. Okuyucularımın yoğun isteği ile yazılan bu kitabın, bu konuda çalışma yapan herkese faydalı olmasını temenni ederim. Ferda Yerdelen Tatoğlu Ekim, 2017

3 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR 1.1.PANEL VERİ Heterojenlik ve Heterojen Panel Veri Modelleri Birimler Arası Korelasyon ve Birimler Arası Korelasyonlu Panel Veri Modelleri PANEL ZAMAN SERİLERİ ANALİZİ Panel Birim Kök Analizi Panel Vektör Otoregresif (Panel VAR) Modeller ve Panel Nedensellik Analizi Panel Eşbütünleşme Analizi Panel Hata Düzeltme Modelleri STATA PAKET PROGRAMINA GİRİŞ Veri Girişi Veri Penceresine Genel Bakış Veri Setine Genel Bakış Değişkenlere İsim Verilmesi Değişkenlere Etiket Verilmesi Yeni Değişkenler Türetilmesi Çalışmaların Kaydedilmesi Daha Önce Kaydedilen Dosyaların Çağırılması Yardım Arama Değişkenlere Ait Temel İstatistiklerin Özetlenmesi... 16

4 VIII Değişkenlere Ait Güven Aralıklarının Gösterilmesi Kaydedilen Sonuçlara Dönülmesi BÖLÜM BİRİNCİ KUŞAK PANEL BİRİM KÖK TESTLERİ 2.1. BİRİNCİ GRUP PANEL BİRİM KÖK TESTLERİ Levin, Lin ve Chu (LLC) Panel Birim Kök Testi LLC Panel Birim Kök Testinin Özellikleri Bilgisayar Uygulaması Harris ve Tzavalis (HT) Panel Birim Kök Testi HT Panel Birim Kök Testinin Özellikleri Bilgisayar Uygulaması Breitung Panel Birim Kök Testi Breitung Panel Birim Kök Testinin Özellikleri Bilgisayar Uygulaması Hadri Panel Birim Kök Testi Hadri Panel Birim Kök Testinin Özellikleri Bilgisayar Uygulamaları İKİNCİ GRUP PANEL BİRİM KÖK TESTLERİ Im, Pesaran ve Shin (IPS) Panel Birim Kök Testi IPS Panel Birim Kök Testinin Özellikleri Bilgisayar Uygulaması Fisher Genişletilmiş Dickey Fuller (Fisher ADF) ve Fisher Philips Perron (Fisher PP) Panel Birim Kök Testleri Fisher ADF ve Fisher PP Panel Birim Kök Testlerinin Özellikleri Bilgisayar Uygulamaları BİRİNCİ KUŞAK PANEL BİRİM KÖK TESTLERİNİN ÖZELLİKLERİ BÖLÜM ÖZETİ BÖLÜM UYGULAMALARI EKLER... 58

5 IX 3. BÖLÜM İKİNCİ KUŞAK PANEL BİRİM KÖK TESTLERİ BİRİNCİ GRUP PANEL BİRİM KÖK TESTLERİ Levin, Lin ve Chu (LLC) Panel Birim Kök Testi Bilgisayar Uygulaması Harris ve Tzavalis (HT) Panel Birim Kök Testi Bilgisayar Uygulaması Bretiung Panel Birim Kök Testi Bilgisayar Uygulamaları Hadri Panel Birim Kök Testi Bilgisayar Uygulaması Im, Pesaran ve Shin (IPS) Panel Birim Kök Testi Bilgisayar Uygulaması Fisher Genişletilmiş Dickey Fuller (Fisher ADF) ve Fisher Philips Perron (Fisher PP) Panel Birim Kök Testleri Bilgisayar Uygulamaları Choi Fisher Genişletilmiş Dickey Fuller (Fisher ADF) Panel Birim Kök Testleri İKİNCİ GRUP PANEL BİRİM KÖK TESTLERİ Çok Değişkenli Genişletilmiş Dickey Fuller (MADF) Panel Birim Kök Testi Bilgisayar Uygulaması Görünürde İlişkisiz Regresyon Genişletilmiş Dickey Fuller (SURADF) Panel Birim Kök Testi ÜÇÜNCÜ GRUP PANEL BİRİM KÖK TESTLERİ Moon ve Perron Panel Birim Kök Testi Yatay Kesit Genişletilmiş Im, Pesaran ve Shin (CIPS) Panel Birim Kök Testleri Bilgisayar Uygulamaları Yatay Kesit Genişletilmiş Kwiatkowski, Phillips, Schmidt ve Shin (Yatay Kesit Genişletilmiş KPSS) Panel Birim Kök Testi Kalıntı ve Ortak Faktörlerin Durağanlığının Panel Analizi (PANIC) Bilgisayar Uygulaması... 95

6 X Genişletilmiş Sargan ve Bhargava (CSB) Panel Birim Kök Testi PANICCA Panel Birim Kök Testi Bilgisayar Uygulamaları BİRİMLER ARASI KORELASYONUN TESTİ CD Testi Bilgisayar Uygulaması BÖLÜM ÖZETİ BÖLÜM UYGULAMALARI EKLER BÖLÜM PANEL VEKTÖR OTOREGRESİF MODELLER VE PANEL NEDENSELLİK ANALİZİ 4.1. PANEL VEKTÖR OTOREGRESİF (PANEL VAR) MODELLER Homojen Panel VAR Modeller Havuzlanmış En Küçük Kareler (POLS) Tahmincisi Bilgisayar Uygulaması Sabit Etkiler (WE) Tahmincisi Bilgisayar Uygulaması Genelleştirilmiş Momentler (GMM, Holtz-Eakin, Newey ve Rosen) Tahmincisi Bilgisayar Uygulamaları Heterojen Panel VAR Modeller Bilgisayar Uygulaması PANEL NEDENSELLİK TESTLERİ Homojen Paneller için Nedensellik Testi Panel Granger Nedensellik Testi Bilgisayar Uygulaması Heterojen Paneller için Nedensellik Testleri Dumitrescu ve Hurlin Panel Nedensellik Testi Bilgisayar Uygulaması Canning ve Pedroni Panel Nedensellik Testi

7 XI 4.3. BÖLÜM ÖZETİ BÖLÜM UYGULAMALARI EKLER BÖLÜM PANEL EŞBÜTÜNLEŞME TESTLERİ VE PANEL EŞBÜTÜNLEŞME MODELİNİN TAHMİNİ 5.1. PANEL EŞBÜTÜNLEŞME TESTLERİ Birinci Kuşak Panel Eşbütünleşme Testleri Kao Panel Eşbütünleşme Testleri Kao Panel Eşbütünleşme Testlerinin Özellikleri Bilgisayar Uygulaması Pedroni Panel Eşbütünleşme Testleri Pedroni Panel Eşbütünleşme Testlerinin Özellikleri Bilgisayar Uygulaması McCoskey ve Kao Panel Eşbütünleşme Testi Westerlund Panel Eşbütünleşme Testleri Westerlund Panel Eşbütünleşme Testlerinin Özellikleri Bilgisayar Uygulaması İkinci Kuşak Panel Eşbütünleşme Testleri Westerlund Panel Eşbütünleşme Testleri Bilgisayar Uygulaması Gengenbach, Urbain ve Westerlund Panel Eşbütünleşme Testleri Gengenbach, Urbain ve Westerlund Panel Eşbütünleşme Testlerinin Özellikleri Bilgisayar Uygulaması PANEL EŞBÜTÜNLEŞME MODELİNİN (UZUN DÖNEMLİ İLİŞKİNİN) TAHMİNİ Birinci Kuşak Tahminciler Homojen Tahminciler

8 XII Havuzlanmış En Küçük Kareler (POLS) Tahmincisi Bilgisayar Uygulaması Grup İçi Tahminci (WE) Bilgisayar Uygulaması Sapması Düzeltilmiş En Küçük Kareler Tahmincisi (BA-OLS) ve Sapması Düzeltilmiş Grup İçi Tahminci (BA-WE) Panel Dinamik En Küçük Kareler (PDOLS) Tahmincisi Bilgisayar Uygulaması Heterojen Tahminciler Tam Değiştirilmiş En Küçük Kareler (FMOLS) Tahmincisi Ortalama Grup (MG) Tahmincisi Bilgisayar Uygulamaları Tesadüfi Katsayılar Modeli (RCM) Bilgisayar Uygulamaları Ortalama Grup Dinamik En Küçük Kareler (DOLSMG) Tahmincisi Bilgisayar Uygulamaları İkinci Kuşak Tahminciler Homojen Tahminciler Panel Dinamik En Küçük Kareler (PDOLS) Tahmincisi Bilgisayar Uygulaması Sürekli Yenilenen Tam Değiştirilmiş (CUP-FM) Tahminci Sapması Düzeltilmiş (BA) Tahminci Heterojen Tahminciler Ortalama Grup Dinamik En Küçük Kareler (DOLSMG) Tahmincisi Bilgisayar Uygulamaları

9 XIII 5.3. BİRİMLER ARASI KORELASYON TESTLERİ Breusch ve Pagan LM Testi Bilgisayar Uygulamaları CD Testi Bilgisayar Uygulamaları NLM Testi Bilgisayar Uygulamaları HOMOJENLİK TESTLERİ Swamy S Testi Bilgisayar Uygulamaları BÖLÜM ÖZETİ BÖLÜM UYGULAMALARI EKLER BÖLÜM UZUN VE KISA DÖNEMLİ İLİŞKİLERİN TAHMİNİ (PANEL HATA DÜZELTME MODELİ) 6.1. BİRİNCİ KUŞAK PANEL HATA DÜZELTME MODELLERİ Homojen Panel Hata Düzeltme Modelleri Dinamik Sabit Etkiler (DFE) Tahmincisi Bilgisayar Uygulaması Heterojen Panel Hata Düzeltme Modelleri Uzun Dönem Parametresi Homojen, Diğer Parametreleri Heterojen Panel Hata Düzeltme Modelleri Havuzlanmış Ortalama Grup (PMG) Tahmincisi Bilgisayar Uygulamaları Tüm Parametreleri Heterojen Panel Hata Düzeltme Modelleri Ortalama Grup (MG) Tahmincisi Bilgisayar Uygulamaları Tesadüfi Katsayılar Modeli (RCM) Bilgisayar Uygulamaları Westerlund Ortalama Grup (MG) Tahmincisi

10 XIV Bilgisayar Uygulaması İKİNCİ KUŞAK PANEL HATA DÜZELTME MODELLERİ Ortak Korelasyonlu Etkiler (CCE) ve Ortak Korelasyonlu Etkiler Ortalama Grup (CCEMG) Tahmincileri Bilgisayar Uygulaması Genişletilmiş Ortalama Grup (AMG) Tahmincisi Bilgisayar Uygulamaları Dinamik Ortak Korelasyonlu Etkiler (DCCE) Tahmincisi Bilgisayar Uygulamaları BİRİMLER ARASI KORELASYON TESTLERİ Düzeltilmiş CD (CD NT ) Testi Bilgisayar Uygulaması HOMOJENLİK TESTLERİ Swamy S Testi Bilgisayar Uygulaması BÖLÜM ÖZETİ BÖLÜM UYGULAMALARI EKLER KAYNAKÇA İNDEKS KOMUT İNDEKSİ...355

11 KISALTMALAR LİSTESİ ADF: Genişletilmiş Dickey Fuller AIC: Akaike Bilgi Kriteri AMECO: European Commission Economic and Financial Affairs AMG: Genişletilmiş Ortalama Grup AR: Otoregresif AR(1): 1. Mertebeden Otoregresif ARDL: Otoregresif Dağıtılmış Gecikme ARMA: Otoregresif Hareketli Ortalama BA: Sapması Düzeltilmiş BA-OLS: Sapması Düzeltilmiş En Küçük Kareler BA-WE: Sapması Düzeltilmiş Grup İçi Tahminci BIC: Bayesyen Bilgi Kriteri CA: Yatay Kesit Ortalama CADF: Yatay Kesit Genişletilmiş Dickey Fuller CCE: Ortak Korelasyonlu Etkiler CCEMG: Ortak Korelasyonlu Etkiler Ortalama Grup CIPS: Yatay Kesit Genişletilmiş Im, Pesaran ve Shin CSB: Genişletilmiş Sargan ve Bhargava CUP-FM: Sürekli Yenilenen Tam Değiştirilmiş DCCE: Dinamik Ortak Korelasyonlu Etkiler DF: Dickey Fuller

12 XVI DF-GLS: Dickey Fuller Genelleştirilmiş En Küçük Kareler DFE: Dinamik Sabit Etkiler DOLS: Dinamik En Küçük Kareler DOLSMG: Ortalama Grup Dinamik En Küçük Kareler FEVD: Öngörü Hatası Varyans Ayrıştırması FM: Tam Değiştirilmiş FMOLS: Tam Değiştirilmiş En Küçük Kareler FMOLSMG: Ortalama Grup Tam Değiştirilmiş En Küçük Kareler GLS: Genelleştirilmiş En Küçük Kareler GMM: Genelleştirilmiş Momentler HQIC: Hannan ve Quinn Bilgi Kriteri HT: Harris ve Tzavalis IFE: Etkileşimli Etkiler Tahmincisİ IPS: Im, Pesaran ve Shin IRF: Etki Tepki Fonksiyonları KPSS: Kwiatkowski, Phillips, Schmidt ve Shin LBI: Yerel En İyi Değişmez LLC: Levin, Lin ve Chu LM: Lagrange Çarpanı LSDV: Gölge Değişkenli En Küçük Kareler MA: Hareketli Ortalama MADF: Çok Değişkenli Genişletilmiş Dickey Fuller MG: Ortalama Grup MSB: Düzeltilmiş Sargan-Bhargava OLS: En Küçük Kareler PANIC: Kalıntı ve Ortak Faktörlerin Durağanlığının Panel Analizi PC: Temel Bileşenler PDOLS: Panel Dinamik En Küçük Kareler

13 XVII PMG: Havuzlanmış Ortalama Grup PMSB: Panel Düzeltilmiş Sargan ve Bhargava POLS: Havuzlanmış En Küçük Kareler PP: Philips Perron QMLE: Gauss Quasi En Çok Olabilirlik Tahmincisi RCM: Tesadüfi Katsayılar Modeli SUR: Görünürde İlişkisiz Regresyon SURADF: Görünürde İlişkisiz Regresyon Genişletilmiş Dickey Fuller VAR: Vektör Otoregresif WE: Grup İçi Tahminci WDI: World Development Indicator 2S-FM: İki Aşamalı Tam Değiştirilmiş