EĞİTİM BİLİMLERİNE GİRİŞ

10 Eğitimin Hukuksal Temelleri PEDAGOJİK FORMASYON PROGRAMI EĞİTİM BİLİMLERİNE GİRİŞ Prof. Dr. Erdoğan BAŞAR 1

Ünite: 10 EĞİTİMİN HUKUKSAL TEMELLERİ Prof. Dr. Erdoğan BAŞAR İçindekiler 10.1. Toplum ve Hukuk... 3 10.2. Eğitim Hukuku... 3 10.2.1. Hukuksal Kuralların (Normların) Aşamalılığı (Hiyerarşisi)... 3 10.3. Türk Eğitim Sisteminin Hukuksal Temelleri... 4 10.3.1. Osmanlı Devleti Dönemi... 4 10.3.2. Cumhuriyet Dönemi... 5 2

10 Eğitimin Hukuksal Temelleri 10.1. Toplum ve Hukuk Huzurlu bir toplumsal yaşam tüm bireylerin toplumsal ilişkilerini belirli bir düzen içinde yerine getirmeleri ile mümkün olur. Bu nedenle (eğitimin toplumsal temelleri konusunda da değinildiği gibi) bireylerin toplumsal ilişkileri bir yandan toplumun tarihsel süreç içinde oluşturduğu adına gelenek, görenek, görgü denilen yazılı olmayan ve kuşaktan kuşağa sözlü biçimde aktarılan kurallarla, diğer yandan da toplumun örgütlü gücü olan devlet tarafından konulmuş yazılı kurallarla belirlenir. İşte bu yazılı kurallar o toplumun hukuksal sistemini ortaya koyar. Hukuk sözcüğü Arapça dan dilimize hak sözcüğünün çoğulu olarak girmiş bir sözcüktür. Hak sözcüğü ise birçok anlamı olmakla birlikte hukuki anlamda bir toplumda yaşamakta olan insanların devlet tarafından tanınmış ve güvence altına alınmış çıkarları demektir. Türkçede hukuk sözcüğüne yaygın olarak kullanılmamakla birlikte tüze de denilmektedir. Genel anlamda hukuk, toplumu düzenleyen ve kamu gücü ile desteklenen kuralların bütünü demektir. Hukukun amacı toplum yaşamını düzenleme, toplumsal gereksinimleri karşılama ve toplumdaki adaleti gerçekleştirmektir. Çağdaş toplumda toplamsal yaşamı büyük ölçüde düzenleyen hukuk kuralları şu ortak nitelikleri taşırlar: 1. Her hukuk kuralı bir değer yargısına dayanır. Yani bir toplumdaki olaylar düzenlenirken olması gereken biçimine sokulur. 2. Hukuk kuralları genel olarak insan davranışlarını ve bazı doğa olaylarını düzenlerler. 3. Hukuk kuralları çoğu kez olumlu ya da olumsuz buyruk biçiminde dile getirilirler. Yani bazı davranışların yapılmasına izin verebilirler, bazen de yasaklanması biçiminde kendilerini gösterirler. 4. Hukuk kuralları soyuttur ve bunlar herkese uygulanırlar. Belli bir tek olaya değil, aynı türden tüm olaylara uygulanırlar. 5. Hukuk kuralı yaptırıma dayalıdır. Hukuk kuralına uygun davranılması kamu gücü (otoritesi) tarafından desteklenir. Hukuk kuralına karşı davranışta bulunanlara hukukun öngördüğü yaptırımlar uygulanır. Zaten her hukuk kuralı mutlaka bir yaptırımla desteklenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, 1982 Anayasası nın 2.maddesinde: Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk Devleti olarak tanımlanmıştır. Hukuk devleti demek, bir ülkede her tür toplumsal ilişkinin Hukuk düzeninin ortaya koyduğu kurallara uygun olarak yürütülmesi demektir. Nitekim Anayasanın 6. maddesinde Hiçbir kimse veya organ kaynağını Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz denilmektedir. 10.2. Eğitim Hukuku Bir ülkede yaşamakta olan tüm yurttaşların eğitimlerine yönelik olarak oluşturulacak kurumların ve bu kurumlardaki ilişkilerin hangi kurallara uygun olarak gerçekleştirileceği sorununu ele alarak inceleyen hukuk alanına Eğitim Hukuku denilir. 10.2.1. Hukuksal Kuralların (Normların) Aşamalılığı (Hiyerarşisi) İnsan ve insanla ilintili alanları düzenleyen hukuk normları, hukuk devletinin vazgeçilmez unsurlarından birisidir. İnsanın bireysel ve toplumsal gereksinimlerinin sağlıklı bir biçimde karşılanabilmesi için ortaya çıkan devlet yetkesinin(otorite) bütün iş ve eylemlerinin hukuk normları(kural) tarafından belirlenmesi toplumsal yaşam için son derece önemlidir. İnsanların ve kamu kurum ve kuruluşlarının iş ve eylemlerinde uymak zorunda oldukları hukuk normları arasında takip edilmesi gereken bir aşamalılık (hiyerarşi) bulunmaktadır. Normlar hiyerarşisi olarak ifade edilen bu sıralama ile, hukuk kuralları ile elde edilmek istenen toplumsal uyumun hukuk düzeni içinde de sağlanması amaçlanmaktadır. Aksi takdirde kendi içinde uyumu yakalayamamış ve uygulama açısından da tereddütlerle dolu hukuk normlarının kendisinden beklenen sonuçları üretmesi yani toplumsal uyumu sağlaması oldukça zordur. Normlar hiyerarşisi, hukuk normlarının derece ve kuvvetini belirlemekte ve bir hukuk düzeninde var olan normların çokluğu anlamına gelmektedir. Hukuk düzeni bir piramide benzetilecek olursa 3

EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ 110 bu piramit 1982 Anayasası dikkate alındığında anayasa, kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik ve adsız düzenleyici işlemlerden (genel tebliğ, tebliğ, genelge) ve emirden oluşan birden çok normun varlığını ifade etmektedir. Anayasa: Bir devletin kuruluşunu, yönetim biçimini, temel kurumlarını, bunların nasıl işleyeceğini, bireylerin hak ve özgürlüklerini düzenleyen ve bunları güvence altına alan temel yasadır. Uluslararası Sözleşmeler: İkili ya da çok taraflı anlaşmalar ya da Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği gibi uluslararası kuruluşlarca kabul edilen uluslararası düzenlemelerdir. Kanun (Yasa) : Anayasal düzenlerde yetkili organlarca hazırlanan hukuk kurallarıdır. Türkiye Cumhuriyeti Devletinde kanun yapmak, değiştirmek veya kaldırmak TBMM nin görev ve yetki alanına girmektedir. Kanun Hükmünde Kararname: Genel tanım olarak yasama organının konu, süre ve amacı belirleyen bir yetki kanunu ile verdiği yetkiye veya doğrudan doğruya anayasadan aldığı yetkiye dayanarak, hükümetin çıkardığı, maddi anlamda kanun gücüne sahip, parlamentonun tasdiki ile şekli ve organik anlamda kanun gücünü kazanacak olan hukuksal kurallardır. Tüzük: Bakanlar kurulu tarafından bir kanunun nasıl uygulanacağını göstermek, kanunun emrettiği işlerki açıklamak üzere kanunlara aykırı olmamak kaydıyla Danıştay ın incelemesinden geçirilerek çıkartılan hukuksal metinlerdir. Cumhurbaşkanının onayından sonra Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girer. Yönetmelik: Başbakanlık, Bakanlar Kurulu, ve kamu tüzel kişilerinin kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunlarla tüzüklerin uygulanmasını sağlamak amacıyla bunlara uygun olmak şartıyla çıkardığı hukuksal metinlerdir. Genelge (tamim): Bir örgütün ya da sistemin işleyişini düzenleyen hukuk kurallarının daha ayrıntılı olarak açıklanmasını sağlayan yazılı emir ve duyurulardır. Emir: Mevzuata uygun olarak üst amirin astlara yerine getirmesini istediği işlemleri yazılı veya sözlü olarak bildirmesidir. 10.3. Türk Eğitim Sisteminin Hukuksal Temelleri Türkiye Cumhuriyeti Devleti diğer toplumsal kurumlarda da olduğu gibi eğitim kurumunu da hukuksal bir temele bağlamıştır. Böylece Türk toplumundaki her türlü eğitim ve öğretim etkinliklerinin bireylerin ve toplumun yararlarına yönelik olarak gerçekleştirilmesi devlet güvencesi altına alınmaya çalışılmıştır. Türk Eğitim Sistemini hukuksal bir çerçeveye alma çabaları Osmanlı Devletine değin uzanmaktadır. Osmanlı Devleti döneminde eğitimle ilgili olarak gerçekleştirilen yasal düzenlemeler, Cumhuriyet döneminde yeniden gözden geçirilmiş, işlevselliğini yitirenler yürürlükten kaldırılmış, ortaya çıkan boşluk yeni yasalarla doldurulmaya çalışılmıştır. Türkiye nin geçirmekte olduğu hızlı toplumsal değişime koşut olarak yeni yasal düzenlemelerle Türk eğitim Sisteminin hukuksal temelleri daha sağlam bir yapıya kavuşturulmaya çalışılmıştır. 10.3.1. Osmanlı Devleti Dönemi Türk toplumunda eğitim alanındaki yasal düzenlemelerin oldukça uzun tarihsel bir geçmişi vardır. Sivil eğitim alanında Sultan II.Mahmut un ilköğretimi (sıbyan okulları) İstanbul, Bursa ve Edirne de 4

10 Eğitimin Hukuksal Temelleri yaşayan ailelerin sadece erkek çocukları için zorunlu kılmayı amaçlayan fermanı (günümüzdeki anlamıyla olmasa bile) Türk Eğitim Hukuku açısından önemli bir adımdır. Osmanlı Devletinin Batılı bir devlet yapabilmek amacıyla 1839 yılında yayımlanan Tanzimat Fermanında ise eğitimle ilgili doğrudan bir düzenleme yapılmamıştır. 1856 Islahat Fermanında ise ilk kez her bir cemaat maarif ve hiref ve sanayie dair milletçe mektepler yapmağa mezun olurlar denilerek eğitim hürriyeti tanınmıştır. Osmanlı Devletinde eğitim alanındaki en ciddi ve kapsamlı düzenleme 1869 yılındaki Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile gerçekleştirilmiştir. Nizamnamenin 9. Maddesinde Memalik-i Devlet-i Aliyede mekatib-i sıbyanniye derslerinin tahsiline devam olunması etfal-i inas için altı yaşından on yaşına ve etfal-i zükur için yedi yaşından onbir yaşına kadar mecburidir denilerek Osmanlı çocukları için ilköğretim zorunluluğu getirilmiştir. 1876 yılında yayınlanan İlk Osmanlı Anayasasının (Kanun-u Esasi) 15.maddesinde genel ve özel öğretimin kanuna uymak şartıyla serbest olduğunu belirtmektedir. 16 ncı madde de ise, okulların devletin gözetimi altında olduğu hükmü vardır. Emrullah Efendi nin Maarif Nazırlığı döneminde 06.10.1913 tarihinde çıkarılan Geçici İlköğretim Kanunu (Tedrisat-ı İptidai Kanun-u Muvakkati) ile Osmanlı Devletinde ilk kez ilköğretim ayrı bir kanunla ve kapsamlı bir biçimde düzenlenmiştir. Bu kanunla ilköğretimin zorunlu ve devlet okullarında parasız olduğu belirlenilmiştir. Yine okul öncesi eğitim ilköğretimin bir parçası olarak görülmüş ve düzenlenmiştir. Geçici İlköğretim Kanunu Cumhuriyet döneminde de uzun yıllar yürürlükte kalmıştır. 10.3.2. Cumhuriyet Dönemi 10.3.2.1. Anayasalar 1924 Anayasası Cumhuriyetin döneminde eğitim hukuku alanında ilk anayasal düzenleme (1876 Anayasasının 15. Maddesindeki düzenlemenin bir benzeri olarak) 20 Mart 1924 tarih ve 491 sayılı Teşkilat-ı Esasiye Kanununun 80.maddesiyle gerçekleştirilmiştir. 80.maddede Türkiye de Hükümetin nezaret ve murakabesi altında ve kanun dairesinde her türlü tedrisat serbesttir. denilmektedir. 1924 Anayasasındaki bu düzenleme önceki yasal belgelerde de olduğu gibi eğitimi tüm yurttaşlar için bir hak olarak tanımlamamakta, sadece eğitim hürriyetinin olduğunu belirtmektedir. Böylece Anayasa eğitimi sosyal bir hak olarak tanımlamadığı için yurttaşların da eğitim almalarıyla ilgili olarak devletten herhangi bir talepte bulunmaları mümkün değildi. Cumhuriyet döneminde yurttaşların eğitim hakları ve bu haklarını kullanabilmelerine yönelik devletin üzerine düşen sorumluluklar ancak 1961 Anayasası ile gerçekleştirilmiştir. 1961 Anayasası 1961 Anayasası nın 21. maddesinde Bilim ve Sanat Hürriyeti başlığı altında herkesin, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahip oldukları, eğitim ve öğretimin, devletin gözetim ve denetimi altında serbestçe gerçekleştirilebileceği, özel okulların bağlı olduğu esasların, devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak kanunla düzenleneceği hükümleri getirilmiştir. 1961 Anayasasının 50. maddesinde Öğrenimin Sağlanması başlığı altında Halkın öğrenim ve eğitim ihtiyaçlarını sağlama Devletin başta gelen ödevlerindendir. İlköğrenim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için mecburidir ve Devlet okullarında parasızdır. Devlet, maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, en yüksek öğrenim derecelerine kadar çıkmalarını sağlama amacıyla burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları, topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. Denilmektedir. Bu düzenleme Türk Eğitim tarihi açısından en önemli gelişmedir. 1982 Anayasasının 24., 27., 42., 62., 130. maddeleri eğitimle ilgili düzenlemeleri içermektedir. Anayasanın din ve vicdan hürriyetini düzenleyen 24. Maddesinde herkesin, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahip olduğu, din ve ahlâk eğitim ve öğretiminin devletin gözetim ve denetimi altında yapılabileceği, din kültürü ve ahlâk öğretiminin ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer aldığı, bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine bağlı olduğu hükümleri getirilmiştir. 27. maddesinde yurttaşların bilim ve sanat hürriyeti düzenlenmiştir. Bu madde kapsamında herkesin, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahip oldukları hükmü getirilmiştir. 5

EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ 110 42.maddesinde yurttaşların eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi düzenlenmiştir. Bu maddede: kimsenin, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamayacağı, öğrenim hakkının kapsamının kanunla tespit edilerek düzenleneceği, eğitim ve öğretimin, Atatürk ilkeleri ve inkılâpları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre devletin gözetim ve denetimi altında yapılması gerektiği, bu esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerlerinin açılamayacağı, eğitim ve öğretim hürriyetinin yurttaşların Anayasaya sadakat borcunu ortadan kaldıramayacağı, ilköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunlu ve devlet okullarında parasız olduğu, özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esasların, Devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenleneceği, Devletin, maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapması gerektiği, devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alacağı, eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma ve inceleme ile ilgili faaliyetlerin yürütüleceği ve bu faaliyetlerin her ne suretle olursa olsun engellenemeyeceği, Türkçeden başka hiçbir dilin, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamayacağı ve öğretilemeyeceği, eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esasların kanunla düzenleneceği, ve bu kapsamda milletlerarası antlaşma hükümlerinin saklı olduğu hüküm altına alınmıştır. 62.maddesinde Devletin, yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitimlerinin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri alması hükme bağlanmıştır. 1982 Anayasasının 130.maddesinde yükseköğretim kurumları ve üst kuruluşları düzenlenmiştir. Bu düzenleme ile Türkiye de çağdaş eğitim-öğretim esaslarına dayanan bir düzen içinde milletin ve ülkenin ihtiyaçlarına uygun insan gücü yetiştirmek amacı ile; ortaöğretime dayalı çeşitli düzeylerde eğitim-öğretim, bilimsel araştırma, yayın ve danışmanlık yapmak, ülkeye ve insanlığa hizmet etmek üzere çeşitli birimlerden oluşan kamu tüzelkişiliğine ve bilimsel özerkliğe sahip üniversitelerin Devlet tarafından kanunla kurulabileceği belirtilmiştir. Bunun yanı sıra Anayasanın bu maddesinde: Kanunda gösterilen usul ve esaslara göre, kazanç amacına yönelik olmamak şartı ile vakıflar tarafından, Devletin gözetim ve denetimine tâbi yükseköğretim kurumlarının da kurulabileceği, Kanunda, üniversitelerin ülke sathına dengeli bir biçimde yayılmasının gözetilmesi gerektiği, Üniversiteler ile öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe her türlü bilimsel araştırma ve yayında bulunabilecekleri, bu yetkinin, Devletin varlığı ve bağımsızlığı ve milletin ve ülkenin bütünlüğü ve bölünmezliği aleyhinde faaliyette bulunma serbestliğini vermediği, Üniversiteler ve bunlara bağlı birimler, Devletin gözetimi ve denetimi altında olup, güvenlik hizmetlerinin devletçe sağlanması gerektiği, Kanunun belirlediği usul ve esaslara göre; rektörlerin Cumhurbaşkanınca, dekanların ise Yükseköğretim Kurulunca seçilerek atanacağı, Üniversite yönetim ve denetim organları ile öğretim elemanları; Yükseköğretim Kurulunun veya üniversitelerin yetkili organlarının dışında kalan makamlarca her ne suretle olursa olsun görevlerinden uzaklaştırılamayacakları, Üniversitelerin hazırladığı bütçeler; Yükseköğretim Kurulunca tetkik ve onaylandıktan sonra Millî Eğitim Bakanlığına sunulacağı, merkezî yönetim bütçesinin bağlı olduğu esaslara uygun olarak işleme tâbi tutularak yürürlüğe konularak denetleneceği, Yükseköğretim kurumlarının kuruluş ve organları ile işleyişleri ve bunların seçimleri, görev, yetki ve sorumluluklarının üniversiteler üzerinde Devletin gözetim ve denetim hakkını kullanma usulleri, öğretim elemanlarının görevleri, unvanları, atama, yükselme ve emeklilikleri, öğretim elemanı yetiştirme, üniversitelerin ve öğretim elemanlarının kamu kuruluşları ve diğer kurumlar ile ilişkileri, öğretim düzeyleri ve süreleri, yükseköğretime giriş, devam ve alınacak harçlar, Devletin yapacağı yardımlar ile ilgili ilkeler, disiplin ve ceza işleri, malî işler, özlük hakları, öğretim elemanlarının uyacakları koşullar, üniversitelerarası ihtiyaçlara göre öğretim eleman- 6

10 Eğitimin Hukuksal Temelleri larının görevlendirilmesi, öğrenimin ve öğretimin hürriyet ve teminat içinde ve çağdaş bilim ve teknoloji gereklerine göre yürütülmesi, Yükseköğretim Kuruluna ve üniversitelere Devletin sağladığı malî kaynakların kullanılmasının kanunla düzenleneceği, Vakıflar tarafından kurulan yükseköğretim kurumları, malî ve idarî konuları dışındaki akademik çalışmaları, öğretim elemanlarının sağlanması ve güvenlik yönlerinden, Devlet eliyle kurulan yükseköğretim kurumları için Anayasada belirtilen hükümlere tabi oldukları, hüküm altına alınmıştır. 1982 Anayasasının 131.maddesiyle, yükseköğretim kurumlarının öğretimini planlamak, düzenlemek, yönetmek, denetlemek, yükseköğretim kurumlarındaki eğitim- öğretim ve bilimsel araştırma faaliyetlerini yönlendirmek bu kurumların kanunda belirtilen amaç ve ilkeler doğrultusunda kurulmasını, geliştirilmesini ve üniversitelere tahsis edilen kaynakların etkili bir biçimde kullanılmasını sağlamak ve öğretim elemanlarının yetiştirilmesi için planlama yapmak maksadı ile Yükseköğretim Kurulu oluşturulmuştur. Yükseköğretim Kurulunun, üniversiteler ve Bakanlar Kurulunca seçilen ve sayıları, nitelikleri, seçilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasından rektörlük ve öğretim üyeliğinde başarılı hizmet yapmış profesörlere öncelik vermek sureti ile Cumhurbaşkanınca atanan üyeler ve Cumhurbaşkanınca doğrudan doğruya seçilen üyelerden oluşturulacağı, Kurulun teşkilatı, görev, yetki, sorumluluğu ve çalışma esaslarının kanunla düzenlenmesi gerektiği, hüküm altına alınmıştır. 10.3.2.2. Yasalar Yasa, bir anayasal hukuk sisteminde, yetkili organlarca meydana getirilen hukuk kurallarıdır. Türkiye de yasa koyma yetkisi TBMM nindir. Yasa önerisi Bakanlar Kurulu (tasarı) ve milletvekillerince tek veya grup halinde (kanun teklifi), gerekçe gösterilerek yapılır. Bunun dışındaki kişi ve kurumlar, yasa isteklerini meclise iletebilirler. Cumhurbaşkanı, yasa önerisinde bulunamaz. Çünkü cumhurbaşkanı seçildikten sonra TBMM üyeliğini kaybeder. Yasalar, cumhurbaşkanına sunulur ve cumhurbaşkanı yayınlarsa yürürlüğe girer. Meclis, Yasa yaparken anayasa ve içtüzük hükümlerine uyar. Yasalar TC Resmi Gazete de yayınlanırsa yürürlüğe girer. Tarih belirtilmemişse 45 gün içinde bütün yurtta geçerli olur. Cumhuriyet döneminde eğitimle ilgili olarak birçok yasa çıkarılmıştır. Bunların kuşkusuz en önemlisi devrim yasaları içinde de yer alan 430 sayılı Öğretimin Birleştirilmesi yasası dır. 03.03.1924 tarihinde benimsenmiş olan bu kanunun birinci maddesinde Türkiye dahilindeki bütün müessesatı ilmiye ve tedrisiye Maarif Vekaletine merbuttur. Hükmüyle Türkiye deki bütün bilim ve öğretim kurumları Milli Eğitim Bakanlığına bağlanmıştır. 13.03.1924 tarihinde TBMM de kabul edilmiş bulunan 439 sayılı Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu ile Muallimlik Devletin umumî hizmetlerinden talim ve terbiye vazifesini üzerine alan müstakil sınıf ve derecelere ayrılan bir meslek olarak tanımlanmıştır. Yine bu kanunun 2.maddesinde öğretmenler kaynaklarına ve bitirdikleri okulların derecelerine göre Yüksek tedrisat muallimleri; Orta tedrisat muallimleri; ilk tedrisat muallimleri olarak üç dereceye ayrılmışlardır. Ortaöğretim öğretmenleri ile erkek ve bayan öğretmen okulu öğretmenlerinin üniversite(darülfünun), yüksek öğretmen okulu, kız ve erkek orta öğretmen okulu ile yüksek uzmanlık okulları mezunları arasından seçilerek atanacağı hükme bağlanmıştır. Yasanın en önemli düzenlemelerinden birisi yüksek ve orta erkek ve bayan öğretmen okulu mezunlarının atandıkları okullarda bir yıl süre ile öğretmen yardımcısı (muallim muavini) olarak çalıştırılmaları hükme bağlanmıştır. Milli Eğitim Bakanlığının örgütsel yapısı Mustafa Necati nin zamanında 24.03.1926 tarihinde çıkarılmış bulunan 789 Sayılı Maarif Teşkilatına Dair Kanun ile Milli Eğitim Bakanlığının örgütsel yapısı düzenlenmiştir. Yasa ile Bakanlık bünyesinde Dil Kurulu, Talim Terbiye Kurulu oluşturulmuştur. Türkiye de ilkokullar, - Şehir ve kasaba gündüz, Şehir ve kasaba yatı, Köy gündüz, Köy yatı mektepleri olarak 4 sınıfa ayrılmıştır. Ortaöğretim okulları da liseler, orta mektepler, ilk muallim mektepleri, köy muallim mektepleri olarak sınıflandırılmıştır. Bunların dışında eğitimle ilgili olarak çıkarılan diğer yasalar içinde en önemli olanlarını 1933 yılında İstanbul Üniversitesinin Kurulması Hakkındaki Kanunu, 17.04.1940 tarihinde kabul edilen 3803 Sa- 7

EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ 110 yılı Köy Enstitüleri Kanununu, 13.06.1946 tarihinde yürürlüğe giren 4936 sayılı Üniversiteler Kanununu, 12.01.1961 tarihinde yürürlüğe giren 222 sayılı İlköğretim ve Eğitim Kanununu, 14.06.1973 tarihinde yürürlüğe giren 1739 sayılı Milli Eğitim Kanununu 07.07.1973 tarihinde yürürlüğe giren 1750 Sayılı Üniversiteler Kanununu 06.11.1981 tarihinde yürürlüğe giren 2547 Sayılı Yükseköğretim Kanununu sayabiliriz. 1739 Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu ile Türk milli eğitiminin düzenlenmesinde esas olan amaç ve ilkeler, eğitim sisteminin genel yapısı, öğretmenlik mesleği, okul bina ve tesisleri, eğitim araç ve gereçleri ve Devletin eğitim ve öğretim alanındaki görev ve sorumluluğu ile ilgili temel hükümleri bir sistem bütünlüğü içinde (m.1) düzenlenmiştir. Kanunun birinci bölümünde Türk Milli Eğitiminin Amaçları Genel amaçlar, Özel amaçlar olarak iki bölümde düzenlenmiştir. Genel Amaçlar Türk Milli Eğitiminin genel amacı, Türk Milletinin bütün fertlerini, 1. Atatürk inkılap ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; Türk Milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan, insan haklarına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devleti olan Türkiye Cumhuriyetine karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek; 2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek; 3. İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak; Böylece bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutluluğunu artırmak; öte yandan milli birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk Milletini çağdaş uygarlığın yapıcı, yaratıcı, seçkin bir ortağı yapmaktır olarak belirlenmiştir. Özel amaçlar da yasanın 3. Maddesinde Türk eğitim ve öğretim sistemi, bu genel amaçları gerçekleştirecek şekilde düzenlenir ve çeşitli derece ve türdeki eğitim kurumlarının özel amaçları, genel amaçlara ve aşağıda sıralanan temel ilkelere uygun olarak tespit edilir denildikten sonra bu ilkeler Genellik ve eşitlik,,ferdin ve toplumun ihtiyaçları, Yöneltme, Eğitim hakkı Fırsat ve imkan eşitliği, Süreklilik, Atatürk İnkılap ve İlkeleri ve Atatürk Milliyetçiliği, Demokrasi eğitimi, Laiklik, Bilimsellik, Planlılık, Karma eğitim, Eğitim kampüsleri ve okul ile ailenin işbirliği, Her yerde eğitim olarak belirlenilmiştir. 8 Yasada bu ilkelerin açıklamalarına da yer verilmiştir. Buna göre her bir ilkeden şunların anlaşılması gerekmektedir: Türk Milli Eğitiminin Temel İlkeleri 1. Genellik ve eşitlik: Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet, engellilik ve din ayırımı gözetilmeksizin herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. 2. Ferdin ve toplumun ihtiyaçları: Milli eğitim hizmeti, Türk vatandaşlarının istek ve kabiliyetleri ile Türk toplumunun ihtiyaçlarına göre düzenlenir. 3. Yöneltme: Fertler, eğitimleri süresince, ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda çeşitli programlara veya okullara yöneltilerek yetiştirilirler. Milli eğitim sistemi, her bakımdan, bu yöneltmeyi gerçekleştirecek biçimde düzenlenir. Bu amaçla, ortaöğretim kurumlarına, eğitim programlarının hedeflerine uygun düşecek şekilde hazırlık sınıfları konulabilir. Yöneltmede ve başarının ölçülmesinde rehberlik hizmetlerinden ve objektif ölçme ve değerlendirme metotlarından yararlanılır. 4. Eğitim hakkı: İlköğretim görmek her Türk vatandaşının hakkıdır. İlköğretim kurumlarından sonraki eğitim kurumlarından vatandaşlar ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde yararlanırlar. 5. Fırsat ve imkan eşitliği: Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkan eşitliği sağlanır. Maddi imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin en yüksek eğitim kademelerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredi ve başka yollarla gerekli yardımlar yapılır. Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır. 6. Süreklilik: Fertlerin genel ve mesleki eğitimlerinin hayat boyunca devam etmesi esastır. Gençlerin eğitimi yanında, hayata ve iş alanlarına olumlu bir şekilde uymalarına yardımcı olmak üzere, yetişkinlerin sürekli eğitimini sağlamak için gerekli tedbirleri almak da bir eğitim görevidir.

10 Eğitimin Hukuksal Temelleri 7. Atatürk İnkılap ve İlkeleri ve Atatürk Milliyetçiliği: Eğitim sistemimizin her derece ve türü ile ilgili ders programlarının hazırlanıp uygulanmasında ve her türlü eğitim faaliyetlerinde Atatürk inkılap ve ilkeleri ve Anayasada ifadesini bulmuş olan Atatürk milliyetçiliği temel olarak alınır. Milli ahlak ve milli kültürün bozulup yozlaşmadan kendimize has şekli ile evrensel kültür içinde korunup geliştirilmesine ve öğretilmesine önem verilir. Milli birlik ve bütünlüğün temel unsurlarından biri olarak Türk dilinin, eğitimin her kademesinde, özellikleri bozulmadan ve aşırılığa kaçılmadan öğretilmesine önem verilir; çağdaş eğitim ve bilim dili halinde zenginleşmesine çalışılır ve bu maksatla Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu ile işbirliği yapılarak Mili Eğitim Bakanlığınca gereken tedbirler alınır. 8. Demokrasi eğitimi: Güçlü ve istikrarlı, hür ve demokratik bir toplum düzeninin gerçekleşmesi ve devamı için yurttaşların sahip olmaları gereken demokrasi bilincinin, yurt yönetimine ait bilgi, anlayış ve davranışlarla sorumluluk duygusunun ve manevi değerlere saygının, her türlü eğitim çalışmalarında öğrencilere kazandırılıp geliştirilmesine çalışılır; ancak, eğitim kurumlarında Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine aykırı siyasi ve ideolojik telkinler yapılmasına ve bu nitelikteki günlük siyasi olay ve tartışmalara karışılmasına hiçbir şekilde meydan verilmez. 9. Laiklik : Türk milli eğitiminde laiklik esastır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilköğretim okulları ile lise ve dengi okullarda okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. 10. Bilimsellik: Her derece ve türdeki ders programları ve eğitim metotlarıyla ders araç ve gereçleri, bilimsel ve teknolojik esaslara ve yeniliklere, çevre ve ülke ihtiyaçlarına göre sürekli olarak geliştirilir. Eğitimde verimliliğin artırılması ve sürekli olarak gelişme ve yenileşmenin sağlanması bilimsel araştırma ve değerlendirmelere dayalı olarak yapılır. Bilgi ve teknoloji üretmek ve kültürümüzü geliştirmekle görevli eğitim kurumları gereğince donatılıp güçlendirilir; bu yöndeki çalışmalar maddi ve manevi bakımından teşvik edilir ve desteklenir. 11. Planlılık :Milli eğitimin gelişmesi iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınma hedeflerine uygun olarak eğitim - insan gücü - istihdam ilişkileri dikkate alınmak suretiyle, sanayileşme ve tarımda modernleşmede gerekli teknolojik gelişmeyi sağlayacak mesleki ve teknik eğitime ağırlık verecek biçimde planlanır ve gerçekleştirilir. Mesleklerin kademeleri ve her kademenin unvan, yetki ve sorumlulukları kanunla tespit edilir ve her derece ve türdeki örgün ve yaygın mesleki eğitim kurumlarının kuruluş ve programları bu kademelere uygun olarak düzenlenir. Eğitim kurumlarının yer, personel, bina, tesis ve ekleri, donatım, araç, gereç ve kapasiteleri ile ilgili standartlar önceden tespit edilir ve kurumların bu standartlara göre optimal büyüklükte kurulması ve verimli olarak işletilmesi sağlanır. 12. Karma eğitim: Okullarda kız ve erkek karma eğitim yapılması esastır. Ancak eğitimin türüne, imkan ve zorunluluklara göre bazı okullar yalnızca kız veya yalnızca erkek öğrencilere ayrılabilir. 13. Eğitim kampüsleri ve okul ile ailenin işbirliği: Aynı alan içinde birden fazla örgün ve/ veya yaygın eğitim kurumunun bir arada bulunması halinde eğitim kampüsü kurulabilir ve bunların ortak ihtiyaçlarını karşılamak üzere eğitim kampüsü yönetimi oluşturulabilir. Eğitim kampüsü bünyesindeki ortak açık alan, kantin, salon ve benzeri yerlerin işlettirilmesi veya işletilmesi kampüs yönetimince yerine getirilir. Bu şekilde elde edilen gelirler, kampüsün ortak giderlerinde kullanılır. Eğitim kampüslerinin kuruluşu, yönetiminin oluşumu, gelirlerinin harcanması ve denetlenmesi ile bu fıkrada belirtilen diğer hususlar Maliye Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığınca müştereken hazırlanan yönetmelikle düzenlenir. Eğitim kurumlarının amaçlarının gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak için okul ile aile arasında işbirliği sağlanır. Bu amaçla okullarda okul-aile birlikleri kurulur. Okul-aile birlikleri, okulların eğitim ve öğretim hizmetlerine etkinlik ve verimlilik kazandırmak, okulların ve maddi imkânlardan yoksun öğrencilerin zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak üzere; aynî ve nakdî bağışları kabul edebilir, maddi katkı sağlamak amacıyla sosyal ve kültürel etkinlikler ve kampanyalar düzenleyebilir, okulların bünyesinde bulunan açık alan, kantin, salon ve benzeri yerleri işlettirebilir veya işletebilirler. Öğrenci velileri hiçbir surette bağış yapmaya zorlanamaz. Okul-aile birliklerinin kuruluş ve işleyişi, birlik organlarının oluşturulması ve seçim şekilleri, sosyal ve kültürel etkinliklerden sağlanan maddi katkılar, bağışların kabulü, harcanması ve denetlenmesi ile açık alan, kantin, salon ve benzeri yerlerin işlettirilmesi veya işletilmesinden sağlanan gelirlerin dağıtım yerleri ve oranları, harcanması ve denetlenmesine dair usul ve esaslar, Maliye Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığınca müştereken hazırlanan yönetmelikle düzenlenir. Milli Eğitim Bakanlığınca belirlenecek usul ve esaslar çerçevesinde, gerekli görülen hallerde il milli eğitim müdürlükleri; il sınırları içerisinde bulunan bir veya birden fazla eğitim kampüsü yönetiminin veya okul-aile birliğinin işlettirebileceği veya işletebileceği yerlere ilişkin ihaleleri bunlar adına yapmaya yetkilidir. 9

EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ 110 Eğitim kampüsleri ve okul-aile birliklerinin gelirleri, genel bütçe gelirleri ile ilişkilendirilmeksizin eğitim kampüsü yönetimi ve okul-aile birliği adına bankalarda açılan özel hesaplarda tutulur. Eğitim kampüsü yönetimleri ve okul-aile birlikleri, bu madde kapsamında yapacakları işlemler ve düzenlenen kâğıtlar yönünden damga vergisi ve harçlardan muaf; bunlara ve bunlar tarafından yapılan bağış ve yardımlar ise veraset ve intikal vergisinden müstesnadır. 14. Her yerde eğitim: Milli eğitimin amaçları yalnız resmi ve özel eğitim kurumlarında değil, aynı zamanda evde, çevrede, işyerlerinde, her yerde ve her fırsatta gerçekleştirilmeye çalışılır. Resmi, özel ve gönüllü her kuruluşun eğitimle ilgili faaliyetleri, Milli Eğitim amaçlarına uygunluğu bakımından Milli Eğitim Bakanlığının denetimine tabidir. Görüldüğü gibi 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu ile Türk Eğitim Sisteminin hemen hemen tüm yönlerine yönelik önemli hukuksal çerçeve çizilmiş, düzenlemeler yapılmıştır. Yasaların sınırları içinde Milli Eğitim Bakanlığı ve Üniversiteler eğitimin çeşitli konularıyla ilgili olarak birçok yönetmelik de yayınlamışlardır. Özellikle Milli Eğitim Bakanlığı Cumhuriyet Döneminde Türk eğitim sisteminin daha sağlıklı biçimde işlemesine yönelik olarak yasalardan almış olduğu yetkiyle birçok yönetmelik yayınlamıştır. Bu yönetmelikler arasında Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları Yönetmeliği ile Milli Eğitim Bakanlığı Ortöğretim Kurumları yönetmeliği bu kademelerde görev yapan öğretmenler için önemli yasal belgelerdir. Bu yönetmeliklerle ilgili olarak şu web sayfasından ayrıntılı bilgiler elde edilebilir. (http://www.meb.gov.tr/mevzuat/liste.asp?ara=7) Sonuç olarak Türk Eğitim Sisteminin Cumhuriyet döneminde çıkarılan yasalarla hukuksal temellerinin genelde sağlam bir yapıya kavuşturulduğu, ama bu hukuksal düzenlemelere uygun olarak eğitim sisteminin yönetilmesinde zaman zaman sorunların yaşanıldığı gözlenmektedir. 10