FESKÖK 5. SINIF DEĞERLENDİRME KAĞITLARI PERİ BACALARINDA TURİZM YAPILMALI MI? Bu değerlendirme kağıtları 115K492 nolu 1001 projesi olan FESKÖK kapsamında TÜBİTAK tan sağlanan destek ile proje ekibi tarafından geliştirilmiştir.
DEĞERLENDİRME KÂĞIDI 1 Tarih: Ad Soyad: Sınıf: No: YERKABUĞUNDAN PERİ BACALARINA Ahmet ve ağabeyi yarıyıl tatilinde Kapadokya ya gitti. Peribacalarını görmeyi çok isteyen Ahmet Kapadokya ya vardıklarında çok şaşırdı. Aklı bu bacaların nasıl oluştuğuna bir türlü ermedi. Bu bacaların ağaç gibi yerden büyüdüğünü düşünmeye başladı. Ağabeyine sordu: - Yerkabuğundan bu bacalar nasıl oluştu? Ağabeyi gülümsedi ve anlatmaya başladı. Ahmet in ağabeyinin yerkabuğundan peribacalarının oluşumuna kadar gerçekleşen süreçle ilgili anlattıkları aşağıda karışık halde 5 cümle ile verilmiştir. Verilen cümleleri oluş ve mantık sırasına göre sırasıyla 1 den 5 e doğru numaralandırınız. Püskürtülen lavlar ve küller yeryüzünde yumuşak kayaçlar oluşturur. Karasal bölgelerde bulunan bazı dağlar (yanardağ) yerin derinliklerinden gelen lav adı verilen maddeleri püskürtürler. Yer in dış kabuğunu oluşturan katmanda bulunan kayaç ve topraklar karasal bölgeyi oluşturur. Yumuşak kayaçların yağmur ve rüzgâr ile aşınması sonucunda peri bacaları oluşur. Karasal bölgede dağlar, vadiler ve ovalar bulunmaktadır. 2
FOSİLLER NASIL OLUŞUR? Fosil oluşumuna fosilleşme denir. Fosilleşme beş aşamada gerçekleşir. Bu aşamalar ile ilgili şekiller aşağıda sırasıyla verilmiştir. 1. Aşama: Fosilleşme çok özel durumlarda ve çok özel bölgelerde gerçekleşir. Bu yüzden her canlı öldüğünde fosilleşmez veya her canlının fosili günümüze kadar ulaşmaz. Yukarıda görüldüğü gibi bir dinozor bir nehrin kenarında öldüğünde diğer dinozor türleri tarafından besin olarak kullanılır veya çürükçül bakteriler dinozoru çürütmeye başlarlar. Bu süreçte dinazorun kemikleri bile erozyon gibi faktörler yüzünden tamamen toprak içinde çözünebilir ve yok olabilir. Yukarıdaki dinozorun fosilleşmesi için çürükçüller, diğer canlılar ve erozyon gibi faktörlerin olmadığı bir bölgede olması gerekir. Böyle bölgeler yüksek sıcaklıktaki lavlar ve nehir ya da deniz zeminleridir. 2. Aşama: Çok özel durumlarda dinozorun deri, kas ve bazı iç organları ile kemikleri fosilleşmeye başlar. Nehir yatağındaki çamur veya toprak altında oksijen oranı düşüktür. 3
Ancak bu koşullarda bile bir miktar çürüme ve bozunma olmaktadır. Eğer bir paleontolog bu aşamada dinozor iskeletini bulursa iskelette bildiğimiz kemik dokusunun olduğunu gözlemleyebilir. Bu şekilde tam olarak fosilleşmemiş kalıntılara ön-fosiller denir. 3. Aşama: Zaman geçtikçe ön-fosiller daha derine doğru gömülmeye başlarlar. Burada çamur ve kumun baskılaması sonucunda fosil taşlaşmaya başlar. Bu basınçtan korunmuş olanlarda ise kimyasallar ve mineraller, kemik ve kasların içini doldurmaya ve fosili kristalleştirmeye devam eder. 4. Aşama: Bazı durumlarda taşlardaki mineraller kemikler ve kaslar tarafından emilir ve kemiğin kimyasal yapısı değişir. Bu şekilde kemik içi ve çevresinde sertleşme olur ve kemik bir kayaç veya taşa dönüşür. Bu taşlar depremler gibi bazı jeolojik güçlerden dolayı bozulabilir veya sıkışabilir. Böyle bir durumda taşlaşan fosil de bozulabilir. 5. Aşama: Taşların bile belirli bir ömrü vardır. Fosili çevreleyen veya içinde bulunan taşlar uzun yıllar sonucunda bozunur ve yok olur. Böyle bir durumda fosil yer üstüne çıkabilir. Toprak yüzeyini araştıran keskin görüşlü bir paleontolog fosili bu aşamada yakalayabilir. Fosil eğer bulunamazsa taşların geçirdiği süreç gibi fosil zamanla kum ve çamura dönüşerek yok olabilir. SORU 1. Yukarıda verilen bilgilere göre Kapadokya bölgesinde birçok hayvan ve bitki fosilinin bulunmasının nedeni sizce ne olabilir? Cevabınızı açıklayınız. SORU 2. Yukarıda verilen bilgilere göre sizce hangi aşamadaki fosilin bir paleontolog tarafından bulunma ihtimali en düşüktür? A) 2. aşama B) 3. aşama C) 4. aşama D) 5. aşama 4
ALTIN MADENİ Altın eski çağlardan beri insanlar için en gözde madenlerden birisi olmuştur. Ziynet eşyası olarak, servet biriktirmede ve alışverişte kullanılmaktadır. Ayrıca kolay işlenebilmesi ve dayanıklılığından dolayı uzay ve havacılık teknolojisi, tıp, dişçilik, dekorasyon ve mühendislik alanlarında faydalanılmaktadır. Dünyada işletilebilir altın kaynağı miktarı 49.000 tondur. Türkiye nin altın potansiyelinin ise 6500 ton olduğu ve bu kaynak miktarı ile dünyanın ikinci ülkesi haline gelebileceği düşünülmektedir. Öte yandan ülkemiz altın talebinin en fazla olduğu ülkelerden biridir. Ülkemizde halen İzmir/Bergama, Balıkesir/Havran, Gümüşhane/Mastra, Manisa/Salihli ve Uşak/Kışladağ bölgelerinde altın işletmelerinde üretim yapılmaktadır. Altın arama faaliyetleri ile ilgili olarak ruhsat veren bir kuruldaki beş kişilik jüriden birisi olduğunu düşünelim. Doğal güzellikleriyle tanınan bir bölgede bir altın madenciliği şirketi arama-tarama faaliyetleri için tesis kurmak istiyor. Kurulunuza gelen aşağıdaki dört farklı mektubu inceleyerek bir karar vermeniz isteniyor: Mektup 1: Bu mektup bölgedeki halkı temsil eden bir kişiden geliyor. Bizler bölgemizde bir altın madeni işletmesinin kurulmasını istemiyoruz. Çocuklarımızın ve gelecek nesillerimizin hastalanmasını istemiyoruz. Siyanür denen maddenin sağlığımıza zarar vereceğini düşünüyoruz. Ayrıca dünyalar güzeli ağaçlarımızın kesileceğini, tertemiz suyumuzun kirleneceğine inanıyoruz. Bölgemizde yaptığımız sebze tarımı ve arı yetiştiriciliğinin olumsuz etkileneceğini ve çoğumuzun bu yüzden işsiz kalacağını düşünüyoruz. Mektup 2: Bu mektup maden işletmeciliği yapmak isteyen şirketten geliyor. Bölgenin özellikle kırsal kalkınmasında işletmemizin önemli roller üstleneceğini düşünüyoruz. İşletmemizdeki 450 kişilik işçi kadrosu tamamen bölgede yaşayan kişilerden karşılanacaktır. Ayrıca siyanür maddesi altın aramanın hiçbir aşamasında kullanılmamaktadır. Bu durum ülkemize altın satan yabancı şirketlerin halk arasında yaydığı yanlış bir inanıştır. Siyanür altın çıkarıldıktan sonra insan ve doğa ile bağlantısı olmayan kapalı tesislerde altın madeninin temizlenmesinde kullanılır. Öte yandan altın işletmelerindeki siyanürden dolayı insanların öldüğüne dair bir bilgi yoktur. Son olarak çevre ve doğa ile dost, kaynakları kirletmeyen bir tesis kuracağımızı vaat ediyoruz. Mektup 3: Bu mektup bölgede yaşayan bir biyologdan geliyor. Bölgemiz birçok göçmen kuşun göç alanı içinde yer almaktadır. Ayrıca dünyada sadece bu bölgede yetişen 55 çeşit bitki türü vardır. Sebze yetiştiriciliği ve arıcılık bölgenin temel geçim kaynaklarıdır. Altın aramasında binlerce ton toprak ve kayacın işleneceği, yüzlerce ağacın kesileceği ve yoğun siyanür kullanılacağı düşünülürse bölgemizin hem doğal güzelliklerinin yok olacağı hem de insanların işsiz kalacağını düşünüyorum. Ayrıca bölgemizdeki tarım 5
faaliyetleri ile yılda 5 milyon lira ülkemize gelir kazandırılırken, altın madeni yılda 7 milyon liradan fazla gelir üretemez. Mektup 4: Bu mektup bölgede yaşayan bir maden mühendisinden geliyor. Bölgemizde bir altın madeninin kurulacak olması bölgemiz için önemli bir gelişmedir. Bölgemizde yapılan tarımsal faaliyetlerde yılda 5 milyon lira gelir üretilirken, bu maden ile yılda 30 milyon lira civarında bir gelir elde edilebilir. Ayrıca maden işletmesine karşı olanlar siyanür maddesinin insan sağlığına vereceği zararları öne sürmektedir. Dünyada yılda yaklaşık 1.5 milyon ton siyanür tüketilmektedir. Bunun sadece % 18 i madencilikte, geri kalan % 82 si ise tekstil ve endüstride kullanılmaktadır. Türkiye de ise yılda 300.000 ton siyanür sanayide kullanılırken bunun sadece %1 lik kısmı altın madenciliğinde kullanılmaktadır. Dolayısıyla bu küçük oranların insan sağlığına zarar vereceğini düşünmüyorum. SORU 1. Bölgede altın işletmeciliği yapmak için kurulunuza gelen başvuruyu ve yukarıdaki mektupları dikkate alarak bölgede bir altın madeni tesisi kurulmasını ister misiniz? Cevabınızı aşağıdaki boşluğa nedenleriyle beraber yazar mısınız?.. SORU 2. Senin görüşünün tam tersini savunan bir kişinin düşüncelerini (veya inandığı nedenleri) nasıl çürütürsünüz? 6
DEĞERLENDİRME KÂĞIDI 2 Tarih: Ad Soyad: Sınıf: No: PERİBACALARINDA EROZYON Peribacalarının oluşumunda rüzgar ve yağmur kaynaklı erozyon önemli bir yer tutmaktadır. Ancak bu tip doğal erozyon durumları peri bacalarının geleceğini de tehlikeye atmaktadır. Özellikle Kapadokya bölgesinde yoğun bir şekilde gözlenen ıslanma-kuruma ve donmaçözülme gibi doğal olaylar peribacalarındaki kayaçların kolaylıkla çözünmesine neden olmakta ve kayaçların ufalanmasına yani erozyonuna neden olmaktadır. Buna göre bir bilim insanı ıslanma-kuruma ve donma-çözülme olaylarının peribacalarındaki kayaçlar üzerindeki etkisini incelemek üzere bir peribacasından 3 kg ağırlığında üç adet kayaç örneği almıştır. Bu örneklerden birincisini normal laboratuvar koşullarında 24 saat bekletmiştir. Bekleme sonrasında örneğin ağırlığını ölçmüştür. İkinci örneği ise 20 derecelik suda 23 saat bekletmiş ve sonrasında ise 1 saat boyunca 105 derecelik fırında kurutmuştur. Buna göre 24 saat sonunda örneğin ağırlığını ufalanan kısımlarından ayırarak tekrar ölçmüştür. Üçüncü örneği ise önce 12 saat 20 derecelik suda bekletmiş, sonrasında 11 saat -18 derecelik buzlukta bekletmiş ve en son 1 saatliğine 105 derecelik fırına almıştır. Aşağıda her bir örnekte 24 saat süre boyunca örneklerin ağırlığındaki değişim verilmiştir: 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Başlangıç 24 saat sonra Örnek 1 in ağırlığında zamana bağlı değişim 7
3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Başlangıç 24 saat sonra Örnek 2 nin ağırlığında zamana bağlı değişim 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Başlangıç 24 saat sonra Örnek 3 ün ağırlığında zamana bağlı değişim SORU 1. Yapılan gözleme göre aşağıdaki sonuçlardan hangileri çıkarılabilir, hangileri çıkarılamaz? 1. Örnek 2 ıslanma-kuruma, örnek 3 ise donma-çözülme olaylarına maruz bırakılmıştır. O ÇIKARILABİLİR O ÇIKARILAMAZ 2. Örneklerdeki değişime göre peribacalarında donma-çözülme olayı ıslanma-kuruma olayına göre daha fazla doğal erozyona neden olmaktadır. O ÇIKARILABİLİR O ÇIKARILAMAZ 3. Örnek 2 kış, örnek 3 ise ilk bahar dönemini temsil ediyor olabilir. O ÇIKARILABİLİR O ÇIKARILAMAZ 4. Peribacaları bir yıldan daha kısa bir zamanda yok olacaktır. O ÇIKARILABİLİR O ÇIKARILAMAZ 5. Peribacalarının yok olmasında turizm kaynaklı insan etkilerinin yanı sıra doğa kaynaklı ufalanma ve erozyon olaylarının da etkisi vardır. O ÇIKARILABİLİR O ÇIKARILAMAZ 8
SORU 2. Yapılan gözlemde birinci örneğin kullanılmasının amacı sizce ne olabilir? Cevabınızı açıklayınız. SORU 3. Bilim insanının yapmış olduğu deneye göre 24 saat gibi kısa bir sürede ıslanma-kuruma ve donma-çözülme gibi olaylar sonucunda peribacalarını oluşturan kayaçlarda ufalanmaların ve ağırlık kaybının olduğu gözlenmektedir. Sizce bilim insanının kullandığı yöntemin sınırlılıkları var mıdır? Varsa bir tanesini açıklayınız... 9
DEĞERLENDİRME KÂĞIDI 3 Tarih: Ad Soyad: Sınıf: No: BİR RÖPORTAJ İstanbul Üniversitesi Sosyoloji bölümünden bir öğrenci Kapadokya bölgesinde turizm faaliyetlerinin çevre kirliliğine etkileri ile ilgili olarak bu bölgede yaşayan halk ile röportajlar yapmıştır. Bu röportajlardan birinde Peribacalarına yakın bir köyde yaşayan Mehmet Yılmaz isimli 84 yaşındaki bir vatandaş ve Ali Güler isimli 77 yaşındaki bir başka vatandaş ile görüşmüştür. Aşağıda röportajdan bir bölüm verilmiştir: Öğrenci: Mehmet Amca sizce Kapadokya bölgesindeki turizm faaliyetleri hava kirliliğine yol açıyor mu? Mehmet Yılmaz: Ne gibi faaliyetler? Öğrenci: Mesela çok fazla turist otobüsü ve motosiklet var Kapadokya da. Bunlar müzeler ve oteller arasında sürekli servis yapıyorlar. Bu duruma ne dersiniz? Mehmet Yılmaz: Vallahi durum kötü. Ben 84 yaşındayım. Buraları çok iyi bilirim. Eskiden pencerelerimizi gün boyunca açık bırakırdık. Şimdi açık bırakmayı bırakın çift pencere yaptırdık. Bir de tüller, perdeler hemen kararıyor. Öğrenci: Peki Ali Amca siz ne düşünüyorsunuz? Ali Güler: Oğlum buralar eskiden fakirlikten kırılıyordu. Üç beş şey ekiyorduk, kimseye yetmiyordu. Şimdi herkes iş sahibi oldu. Bizimkiler bak şuradaki restoranı işletiyorlar. Millet paraya bakıyor, hava kirliliği dersen de pek olduğunu sanmıyorum. Ben bak şu karşıdaki evde yaşıyorum doğduğumdan beri. Havamız hep temiz, şimdi de temiz. SORU 1. Röportaj yapılan köydeki hava kirliliği ile ilgili olarak Mehmet Yılmaz ve Ali Güler in ifadelerinden hangisi sizi daha fazla ikna etti? Nedenleriyle birlikte yazınız.. 10
AĞIR METALLER SEBZELERİ ETKİLİYOR MU? Demir, çinko ve kurşun gibi ağır metaller bazı sanayi atıklarında, gübrelerde ve tarla ilaçlarında yoğun olarak bulunmaktadır. Bu metaller toprağa ve suya karıştıklarında özellikle tarımda üretilen sebze ve meyvelerin de yapısına girmektedir. Bu sebze ve meyvelerle beslenen insanlarda bazı sağlık problemlerinin gözlendiği bilinmektedir. Kapadokya bölgesinde domates ve biber bitkilerinde ağır bir metal olan demir miktarının ölçülmesi ile ilgili bir araştırma yapılmıştır. Bu araştırmada Kapadokya da atık arıtma tesisinin yakınında bulunan bir bölgede yetiştirilen domates ve biber bitkilerinin kök, gövde, yaprak ve meyvelerinden örnekler alınmıştır. Bu örneklerdeki demir miktarı özel bir elektronik cihaz yardımıyla ölçülmüş ve aşağıdaki tablo elde edilmiştir. Sebze Kısım Ölçülen Demir Miktarı (miligram) Kök 35,3 Domates Gövde 5,2 Yaprak 15,7 Meyve 1,9 Kök 30,2 Biber Gövde 1,2 Yaprak 9,1 Meyve 1,7 Dünya Sağlık Örgütü bitkilerde demir oranı 30 miligramın üzerinde olduğunda insana zarar verebileceğini rapor etmiştir. Buna göre aşağıdaki sonuçlardan hangileri doğru, hangileri yanlış hangileri ise olabilirdir? 11
SONUÇ 1. Domates kökleri ve biber köklerinde insan sağlığına zarar verecek ölçüde demir birikmiştir. O Doğru O Yanlış O Olabilir SONUÇ 2. Domates ve biber bitkilerinin yenilen kısımları düşünüldüğünde demir açısından insanlar için tehlike yoktur. O Doğru O Yanlış O Olabilir SONUÇ 3. Araştırma atık arıtma tesisinin yakınında yapıldığı için bitkilerde biriken demir miktarı daha fazla olmalıdır. Araştırmacılar demir miktarını ölçerken hata yapmıştır. O Doğru O Yanlış O Olabilir 12
13
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın hazırlamış olduğu ve farklı illerdeki öncelikli sorunların gösterildiği haritalar yukarıda verilmiştir. Buna göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. SORU 1. Peri bacalarının özellikle Nevşehir ilinde yoğunlaştığını düşünürsek, haritaları incelediğinizde bu bölgenin hangi sorundan diğerlerine göre daha fazla etkileneceğini düşünüyorsunuz? SORU 2. Aşağıda çevre kirliliğinin önlenmesine yönelik bazı çözüm önerileri verilmiştir: a. Geri dönüşüm yapmak b. Fabrika bacalarına filtre takmak c. Toplu taşımayı kullanmak d. Yemek israfını önlemek e. Su arıtma tesisleri kurmak Bu çözüm önerilerinden hangileri Nevşehir ilinde birinci öncelikli çevre sorununun önlenmesinde kullanılabilir? SORU 3. Üç haritayı da incelediğinizde atık kirliliğinin özellikle doğu illerinde, hava kirliliğinin İç Anadolu bölgesinde, su kirliliğinin ise Marmara bölgesinde birinci öncelikli sorun olduğu gözlenmektedir. Bu durumun nedenleri ile ilgili görüşlerinizi aşağıdaki boşluğa yazınız. 14
...... Fotoğraf Kaynakları: Sayfa 3. http://www.bbc.co.uk/nature/fossils Sayfa 13. http://www.csb.gov.tr/turkce/index.php 15