BÖLÜM 1 Sosyal Bilgiler Akademik Ders Notları Sayfası Paylaşımıdır.. (İbrahim Ulaş Baldemir) TO A VE K A AFY Y A ĞR Ç PO R LA
BÖLÜM 1 COĞRAFYA Doğal yollarla oluşmuş, inorganik, karakteristik bir kristal yapısı ve belli bir kimyasal bileşimi (formülü) olan, sabit veya belli sınırlar içinde değişebilen, fiziksel özellikleri olan maddelere Mineral denir. Mineralleri inceleyen bilim dalı Mineroloji dir. Yer kabuğunun ana malzemesi taşlardır. Çeşitli minerallerden ve organik maddelerden oluşan katı ve doğal maddelere taş ya da kayaç denir. Kayaçları inceleyen bilim dalına Petrografi (Litoloji) denir. KAYAÇLARIN GENEL ÖZELLİKLERİ Yerkabuğu, oluşumları ve özellikleri farklı olan taşlardan meydana gelmiştir. Taşların birçoğu doğada bulunan, inorganik maddeler olarak bilinen minarellerin bir araya gelmesi ile oluşur. Bir taş tek bir minarelden meydana gelebileceği gibi birden fazla minarelden de meydana gelebilir. Kayaların geçirimliliği, çözünmeye karşı direnci gibi özellikleri yer şekillerinin oluşmasında ve gelişmesinde önemli etkileri vardır. Yer şekilleri, toprak ve bitki örtüleri, yerleşme ve tarım hayatı gibi coğrafi olayların açıklanmasında taşların özelliklerinden yararlanılır. En yumuşak taş türü Talk, en sert taş türü Elmas tır. Topoğrafya ve Kayaçlar 1. Doğada var olan kayaçların minerallerini, kimyasal bileşimlerini, yapı ve dokularını ve doğada bulunuş şekillerini ortaya koyarak, kayaçları tanımayı, sınıflamayı hedefleyen bir bilim dalıdır. Paragrafta özellikleri anlatılan, kayaç bilimi olarak ta adlandırılan bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Sismoloji B) Limnoloji C) Paleontoloji D) Mineroloji E) Petrografi 2. Doğal yoldan oluşmuş, inorganik, karakteristik bir kristal yapısı, belli bir kimyasal bileşimi (formülü) olan, sabit veya belli sınırlar içinde değişebilen, fiziksel özellikleri olan maddelere ne denir? A) Kayaç B) Mineral C) Toprak D) Humus E) Tabaka 3. Aşağıda kayaçlarla ilgili verilen özelliklerden hangisi yanlıştır? A) Yer kabuğunun ana malzemesini oluşturan mineral ve organik kökenli katı maddelere taş veya kayaç denir. B) Kayaçlar oluşum özelliklerine göre, püskürük, tortul ve başkalaşım kayaçları olmak üzere üçe ayrılır. C) En yumuşak kayaç talk, en sert kayaç elmastır. D) Her taş tek bir minarelden meydana gelir. E) Kayaçların oluştukları günden bu yana devam eden ve farklı tür kayaçların doğal yollarla birbirine dönüşmesini açıklayan sürece kayaç döngüsü denir. 4. Püskürük kayaçlar nasıl oluşmuştur? A) Yer kabuğunun derinliklerinde, içinde çeşitli maddeler ve gazlar barındıran erimiş yüksek sıcaklıktaki magma, yer kabuğunun zayıf direnç alanlarından yeryüzüne çıkma eğilimi gösterir. Magmanın yeryüzüne çıkması ya da yeryüzüne yakın yerlere kadar sokulup katılaşmasıyla, B) Su, rüzgâr veya buzullar gibi dış güçler tarafından taşınarak belirli bölgelerde biriktirilen materyallerin birleşmesiyle, C) Kayaç kırıntılarının doğal bir çimentoyla birleşmesiyle, D) Yer kabuğunu oluşturan kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç etkisiyle fiziksel özelliklerinin ve kimyasal yapılarının değişikliğe uğramasıyla, E) Suda çözünmüş halde bulunan maddelerin belirli alanlarda üst üste tortulanmasıyla, 5. Aşağıda püskürük kayaçlarla ilgili olarak verilen özelliklerden hangisi yanlıştır? A) Yeryüzünde ilk oluşan kayaç türüdür. B) Kütleler halinde bulunurlar. C) İç püskürük kayaçlar derinlerde geç soğuyarak oluştukları için kristal yapıları küçük olur. D) Püskürük kayaçların içinde canlı kalıntıları bulunmaz. E) Magma bazen yeryüzüne kadar yükselir ve orada soğuyup katılaşır. Bu yolla meydana gelen kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir. 6. Aşağıdakilerden hangisi granit, bazalt, andezit ve gabro gibi kayaçların ortak özellikleri arasında yer almaz? A) Taneli yapı özelliği gösterirler. B) Kütleler halinde bulunurlar. C) İçlerinde fosil bulunmaz. Test 1 D) Yüksek sıcaklık ve basınç altında oluşmuşlardır. E) Magmanın soğuyup katılaşmasıyla oluşurlar. 2 1. E 2. B 3. D 4. A 5. C 6. A
7. Magmatik kayaçların çoğunun dokusu, magmanın veya lavın soğuma hızına bağlıdır. Yavaş Soğuma Mineraller gözle görülebilir Kayaç Derinlerdeki yavaş soğuma gözle görülebilen iri kristallerin oluşmasına neden olur. İç püskürük kayaçlarda soğuma yavaş olduğu için iri kristalli yapıya sahiptir. Çok sert ve açık renkli olup yoğunlukları fazladır. Kayaçlardaki mineral taneleri büyütme olmaksızın, gözle kolaylıkla görülebilir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yukarıda özellikleri anlatılan kayaçlara örnek olarak gösterilir? A) Andezit B) Obsidyen 10. Magmanın yeryüzüne çıkıp (lav), yüzeyde soğumasıyla oluşan kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir. Türkiye de volkanik alanların dağılışı dikkate alındığında aşağıda verilen yerlerden hangisinde dış püskürük kayaçların daha çok görüldüğü söylenebilir? A) Konya B) İzmir C) Edirne D) Kayseri E) Antalya 11. Ateş kürenin yapısında bulunan erimiş haldeki magmanın (ve yüksek basınçlı gazların) yeryüzüne çıkarak veya yer kabuğu (taş küre) içinde soğuyarak katılaşması sonucu oluşan kayaçlara püskürük (magmatik) kayaçlar denir. Söz konusu kayaçların Türkiye de en fazla görülebileceği bölgeler aşağıdakilerden hangisidir? PÜSKÜRÜK (KATIŞAŞIM) KAYAÇLAR Yer kabuğunun derinliklerinde bulunan magma, zayıf dirençteki alanlardan yeryüzüne çıkma eğilimi gösterir. Magmanın yeryüzüne çıkması ya da yeryüzüne çıkamadan yer yüzüne yakın yakın yerlere kadar sokulup katılaşmasıyla püskürük kayaçlar oluşur. Püskürük kayaları, diğer bütün taşların kökenini oluşturur. BÖLÜM 1 COĞRAFYA C) Gabro D) Bazalt E) Tüf 8. Yeryüzünde ilk oluşan kayaç çeşididirler. İçlerinde fosil bulunmaz. Magmanın çeşitli sıcaklıklarda katılaşmasıyla kayaçlar meydana geldiği için kristalli ve yarı kristalli olabilirler.tabakalı bir yapıları yoktur. Yalnız soğumadan dolayı sütunsal bir yapı kazanırlar. Kütle halindedirler. Yukarıda bazı özellikleri verilen kayaç türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Ege - Marmara B) Doğu Anadolu - Güneydoğu Anadolu C) Karadeniz - Akdeniz D) Doğu Anadolu - İç Anadolu E) İç Anadolu - Akdeniz 12. Aşağıdaki şekilde bir volkan dağının kesiti verilmiştir. X Türkiye de, püskürük kayaçlar içinde en çok andezit, bazalt ve granit bulunur. Püskürük kayaçlar oluşumlarına göre ikiye ayrılır. Bunlar: Dış Püskürük Kayaçlar İç Püskürük Kayaçlar A) Granit B) Jips C) Gre D) Breş E) Traverten 9. Volkanların püskürmesi sonucu oluşurlar. Yerin derinliklerindeki magmanın yeryüzüne çıkışı sırasındaki fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların neden oldukları patlamalarla, bu tür depremlerin meydana geldiği bilinmektedir. Aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin bulunduğu alanlarda volkanik deprem olma olasılığı daha fazladır? A) Linyit B) Tebeşir C) Kalker D) Breş E) Andezit Y Buna göre, X ve Y bölgelerinde magmanın soğuması sonucu oluşan volkanik kayaçlar aşağıdakilerden hangisi olabilir? X Y A) Traverten Gnays B) Bazalt Gabro C) Kömür Gre D) Kalker Granit E) Konglomera Bazalt İÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR Magma, yeryüzüne sokulurken bazen üstteki tabakaların direncini kıramaz. Bu durumda volkanik patlama gerçekleşmez. Magma, yeryüzüne yakın yerlere kadar sokularak yavaş yavaş soğur. Bu tür kayaçlara iç püskürük kayaç denir. Genellikle açık renklidirler. Dış güçlerin üzerlerindeki tabakaları aşındırmasıyla yeryüzünde görülebilirler. Başlıcaları; granit, siyenit, diorit ve gabrodur. 7. C 8. A 9. E 10. D 11. D 12. B 3
BÖLÜM 1 COĞRAFYA DIŞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR Magmanın, yer kabuğunun kırık ve çatlaklarından yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşan taşlardır. Volkanik aktiviteyle yeryüzüne çıkan materyaller havayla temas ederek hızla soğuyarak katılaşır ve kayaca dönüşürler. Hızlı soğuduklarından küçük tanelidir (kristalli). Başlıcaları; bazalt, andezit, obsidyen (volkan camı), sünger taşı (Pomza), riyolit ve tüftür. Ülkemizde Diyarbakır surları siyah bazalttan, Ankara Kalesi pembe andezitten yapılmıştır. Andezite Ankara taşı da denir. Püskürük Kayaçların Genel Özellikleri: Yeryüzünde ilk oluşan kayaç çeşididirler. Fosilsizdirler. Magmanın çeşitli ısıda katılaşmasıyla kayaçlar meydana geldiği için kristalli ve yarı kristalli olabilirler. Tabakalı bir yapıları yoktur. Yalnız soğumadan dolayı sütunsal bir yapı kazanırlar. Kütle halindedirler. Taneli bir yapıya sahiptirler. İç püskürük kayaçlar derinlerde geç soğuyarak oluştukları için kristal yapıları iri olur. Dış püskürük kayaçlar, yüzeyde hızlı soğuyarak oluştukları için ince ve camsı kristal yapıya sahiptirler. Topoğrafya ve Kayaçlar 1. Yer içinde biriken iç kuvvetlerin neden olduğu gerilmelerin boşalması ile meydana gelen katmanların, yer değiştirme, oynama ve kırılma gibi hareketlerinin sonucu olan depremler genellikle tektonik depremler olarak nitelendirilir. Tektonik depremlerin yüzeyde meydana getirdikleri hasarda, zemin yapısının büyük etkisi vardır. Zemin sert kayaçlardan oluşmuşsa, deprem yüzeyde nispeten az etki yaparken, eğer zemin gevşek dokulu kayaçlardan oluşmuşsa depremin yüzeydeki etkisi de fazla olmaktadır. Buna göre, aşağıda verilen kayaç türlerinden hangisinin bulunduğu yerde depremin yüzeyde yapacağı etki daha az olur? A) Kum taşı B) Marn C) Kil taşı D) Granit E) Kireç taşı 2. Yer kabuğunu oluşturan katmanlardan simanın üzerinde bulunan katmana sial denir. Bu katmanın yapısında daha çok silisyum (Si) ve alüminyum (Al) bulunur. Yer kabuğunu oluşturan katlardan sial aşağıda verilen kayaçlardan hangisinden meydana gelmez? A) Kalker B) Diyorit C) Granit D) Siyenit E) Gabro 3. Volkanik bir kayaç olan tüflerin hakim olduğu yamaçların akarsular, rüzgârlar ve sel sularıyla aşındırılması sonucunda dirençli kısımların, aşınmadan yüksekte kalmasıyla peribacaları oluşur. II IV III Buna göre yukarıdaki haritada verilen alanların hangisinde bu tür oluşumlar görülür? A) I B) II C) III D) IV E) V V I 4. Aşağıdaki kayaçların hangisinin oluşumunda iç kuvvetlerin etkisi olduğu söylenmez? A) Gnays B) Andezit C) Bazalt D) Breş E) Elmas 5. Aşağıdaki dağların oluşumları dikkate alınırsa, katılaşım kayaçlarının bulunma olasılığının en az olduğu dağ hangisidir? A) Melendiz B) Toroslar C) Ağrı D) Nemrut E) Erciyes 6. Kayaçların sert veya yumuşak olması, bulundukları bölgedeki dış kuvvetlerin (akarsu, rüzgâr, dalga gibi) aşındırma hızlarını etkiler. Kayaçların sert yapılı olması dış kuvvetlerin aşındırma hızını yavaşlatır. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinin yaygın olduğu bölgede dış kuvvetlerin aşındırma hızı daha fazladır? A) Granit B) Gnays C) Andezit D) Bazalt E) Kil taşı 7. Çok miktarda mağmanın yerkabuğunun içinde katılaşması sonucu batolit denilen çok büyük derinlik kayaçları oluşur. Üstteki kayaçların aşınması sonucu genellikle granitten oluşan batolitler yüzeye çıkar. Dirençli bir kayaç olan granit, nemli iklim bölgelerinde zayıf bir kayaca dönüşür. Bu kayaçlar su ile temas edince kolayca kimyasal çözünmeye uğrar. Bu kayalar üzerinde irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaştırılmış granit bloklarının meydana getirdiği kaya kütlerinden oluşan bir topoğrafya meydana gelir. Paragrafta özellikleri anlatılan oluşum aşağıdakilerden hangisidir? A) Kıyı Topoğrafyası B) Karst Topoğrafyası C) Tor Topoğrafyası D) Buzul Topoğrafyası E) Flüvial Topoğrafya Test 2 4 1. D 2. A 3. C 4. D 5. B 6. E 7. C
12. Aşağıda bazı kayaçlar verilmiştir: I. Granit II. Bazalt III. Konglomera IV. Andezit V. Siyenit Hangisi oluşum bakımından diğerlerinden farklılık gösterir? Yukarıda bazı özellikleri anlatılan kayaç aşağıdakilerden hangisidir? A) I A) Bazalt B) Granit C) Marn D) Kalker numaralandırılarak gösterilmiştir. III A) Horst C) Kıvrım dağları E) Kırık dağları IV I D) IV E) V rılan parçalar denizlerde ve deniz kıyılarında birikir. Bu birikim alanlarına jeosenklinal denir. Binlerce metre kalınlıktaki bu tortul kayaçlar yer kabuğu hareketleri ile yan basınca uğrar ve kıvrılarak su yüzeyine çıkar. Çukur alanlarda biriken tortul kayaçların yerkabuğu hareketlerine bağlı olarak sıkışması ve kıvrılması ile oluşan yer şekli, aşağıdakilerden hangisidir? 9. Aşağıdaki Dünya haritasında bazı alanlar V C) III 13. Dış kuvvetler yeryüzünü aşındırır. Aşındı- E) Obsidyen II B) II COĞRAFYA gelen iri taneli görünüşlü, oldukça sert magma kökenli derinlik kayacıdır. Renkleri, genellikle açık olmakla birlikte, içindeki minerallerin cins ve miktarına göre gri, pembe ve turuncu olabilir. Günümüzde daha çok parke ve bordür taşı ve bazı büyük yapılarda kaplama taşı olarak kullanılmaktadır. B) Graben D) Fay Granitlerin ayrışması sonucu, birbiri üzerinde yer alan irili ufaklı ve köşeleri yuvarlaklaşmış olan kaya bloklarına Tor Topoğrafyası denir. En güzel örneklerine İskoçya da rastlanır. Anadolu da Uludağ ın zirvelerinde de görülür. 14. Aşağıda üç püskürük (magmatik) kayacın A) I B) II C) III D) IV E) V Buna göre, Dünya haritasında işaretlenen alanlardan hangisinde püskürük kayaçlar daha fazla rastlanır? kristal yapıları gösterilmiştir. (Şekillerdeki noktalar kristal yapıyı temsil etmektedir) 10. Granit, andezit ve bazalt gibi kayaçların yaygın olarak görüldüğü bir yöreyle ilgili olarak; Buna göre, söz konusu kayaçların oluşması sırasında magmanın soğuma hızı en yavaş olandan en hızlı olana doğru sıralanışı nasıldır? I. sönmüş ya da aktif volkanlar vardır, II. denizel iklim koşulları hâkimdir, III. ortalama yükseltisi azdır, A) I - II - III C) II - I - III E) III - I - II IV. Tropikal kuşakta yer alır, yargılarından hangisi ya da hangileri kesinlikle doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız IV C) I ve II D) II ve III 11. Bir kayaç, başka bir kayacı ya çizer ya da çizilir. Bu çizilme durumu sertlik derecelerini belli eder. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi bütün kayaçlar tarafından kolaylıkla çizilebilen bir kayaçtır? B) Bazalt C) Sileks D) Obsidyen A) B) C) D) E) E) Talk 8. B 9. D 10. A 11. E TORTUL KAYAÇLAR 15. Yer yüzeyinin hemen altında, magma tara- E) III ve IV A) Elmas Ülkemizde Nevşehir de Ürgüp Göreme çevresinde peribacalarında volkanik tüfler yaygın olarak görülür. B) I - III - II D) II - III - I fından ısıtılmış yer altı suyunun bir kısmının, küçük çatlaklar ve daha büyük boşluklardan oluşan bir ağız içinde sıkışıp kaldığı ve basınçla yeryüzüne çıkış yaptıkları sıcak su kaynaklarına gayzer adı verilir. Buna göre, gayzerlerin yoğun olarak bulunduğu bir bölgede aşağıdaki kayaç türlerinden hanginin de yaygın bir şekilde görülebileceği söylenebilir? 12. C Organik Tortul Kayaçlar Dış Püskürük Kayaçlar Kırıntılı Tortul Kayaçlar Fiziksel Tortul Kayaçlar Kimyasal Tortul Kayaçlar 13. C 14. A 15. B BÖLÜM 1 8. Sert, kristal yapılı minerallerden meydana Yer kabuğunda farklı koşullar altında oluşmuş püskürük, tortul ve metamorfik kayaçların dış kuvvetler (akarsular, rüzgârlar, buzullar veya deniz akıntıları) tarafından aşındırılması ve meydana gelen çeşitli büyüklükteki kayaç parçalarının taşınarak çukur sahalarda (göl, deniz ve okyanus tabanları gibi) biriktirilmesi sonucu oluşurlar. 5
BÖLÜM 1 COĞRAFYA Tortul Kayaçların Oluşum Aşamaları: Ufalanma: Ana kayaç çeşitli etkenlerle (hava, su, donma olayı, canlılar gibi) gerek fiziksel, gerek kimyasal, gerekse biyolojik yollarla değişime uğrayarak ufalanır. Taşınma: Ufalanma olayı sonucunda parçalanan ve değişik boyutlarda parçacıklara ayrılan materyaller akarsular, rüzgârlar ve buzullar tarafından taşınırlar. Çökelme: Mineral veya organik maddelerden oluşan parçacıklar su, rüzgâr, dalga ve buzullarla taşınır. Taşıyıcı faktörün hızının azalması, yükü taşıyamaz hale gelmesiyle, taşınan mineral ya da taş parçacıkları, oldukları yerde üst üste birikirler ki (deniz, göl, akarsu ve karalarda) bu olaya çökelme ya da depolanma denir. Taşlaşma: Parçacık ve minerallerin bir bütün olarak bir arada tutulması (çimentolanma, sıkışma) sürecidir. Çökelme ortamlarında biriken malzemelerin, birikimlerinden sonra kayaç haline geçinceye kadar geçirmiş oldukları olayların tümüne denir. Topoğrafya ve Kayaçlar 1. Tortulanmanın devamında altta kalan tabakalar, üzerlerine biriken tabakalar tarafından büyük bir basınç etkisiyle sıkıştırılarak taşlaşırlar. Bu yolla oluşan kayaçlara tortul kayaçlar denir. Tortul kayaçların oluşumu birtakım aşamalardan geçer. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunu oluşturan kayaçların tortul kayaçlara dönüşürken gerekli aşamalardan biri değildir? A) Ufalanma B) Taşlaşma C) Yanma D) Taşınma E) Çökelme 2. Akarsuların, rüzgârların ve buzulların, her çeşit taştan koparıp taşıdığı parçaların karalardaki çukur yerlerde veya deniz, göl diplerinde üst üste yığılmasıyla oluşan kayaçlara fiziksel tortul kayaç adı verilir. Bu taş kırıntıları doğal bir çimento ile birleşip taşlaşır. Aşağıda verilen kayaçlardan hangisi fiziksel tortul kayaçlara örnek olarak gösterilmez? A) Jips B) Gre C) Şist D) Breş E) Konglomera 4. Kireç taşı, traverten, kaya tuzu ve jips gibi çökelme sonucu oluşan kayaçlar hangi kayaç grubuna girerler? 5. A) Organik Tortul Kayaçlar B) Metamorfik Kayaçlar C) Dış Püskürük Kayaçlar D) Kimyasal Tortul Kayaçlar E) Fiziksel Tortul Kayaçlar Yukarıdaki haritada dağılımı gösterilen kayacın bulunduğu alanlarda aşağıdaki yeryüzü şekillerden hangisine rastlanmaz? A) Kanyon vadi B) Dolin C) Traverten D) Obruk E) Peri bacası Test 3 Tortul kayaçlar oluşum şekline göre 3 e ayrılır. Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar Kimyasal Tortul Kayaçlar Organik Tortul Kayaçlar FİZİKSEL TORTUL KAYAÇLAR Akarsu, rüzgâr, buzul ve dalga gibi dış kuvvetlerin, yeryüzündeki kayaçlardan kopardıkları parçaları çukur yerlerde (deniz, göl gibi) birikmesi ve doğal bir çimento ile yapıştırılmaları sonucu oluşur. Başlıcaları; breş, çakıl taşı (konglomera), kum taşı (gre), marn, kil taşı (şist) gibi. 3. Toprak oluşumunda çeşitli faktörlerin etkisi vardır. İklim, ana kayanın direnci, zaman bunlardan bir kaçıdır. Toprağın altında bulunan ve ayrışarak toprağı oluşturan materyale ana materyal ya da ana kaya denir. Ana materyal çok sert bir kütle olabileceği gibi gevşek materyal de olabilmektedir. Bu durum toprağın oluşum sürecini etkiler. Buna göre, diğer koşulların aynı olduğu düşünüldüğünde, aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin bulunduğu bir yörede, toprak oluşumu daha uzun bir süre içerisinde tamamlanır? A) Kalker B) Bazalt C) Tüf D) Gre E) Konglomera 6. Su ile temas ettiğinde kolayca çözünebilen kireç taşı, jips ya da kaya tuzu gibi kimyasal tortul kayaçların yaygın olarak bulunduğu alanlarda yer altı mağaraları yaygınlık gösterir. IV I II Buna göre, yukarıdaki haritada verilen alanlardan hangisinde yer altı mağaraları yaygın olarak bulunur? A) I B) II C) III D) IV E) V V III 6 1. C 2. A 3. B 4. D 5. E 6. A
7. Suda eriyerek çözünebilen minerallerin daha sonra çökelerek birikmesi sonucunda oluşan kayaçlara kimyasal tortul kayaçlar denir. Aşağıdaki kayaçlardan hangisi kimyasal tortul kayaçlara örnek olarak gösterilemez? A) Jips B) Traverten C) Kaya tuzu D) Kalker E) Mercan kalkeri 8. Mağaraların tavan bloklarının çökmesi sonucu oluşan, etki alanı dar ve zararı az olan depremlere çöküntü depremleri adı verilir. Bu tür depremler su tarafından kolayca çözünüme uğrayan kayaçların yaygın olduğu alanlarda oluşur. 11. Suda çözünme özelliğine sahip taşların çözünerek başka alanlara taşınıp tortulanması ile oluşan kayaçlara kimyasal tortul kayaç adı verilir. Aşağıda verilen kayaçlardan hangisi kimyasal tortul kayaçlara örnek olarak gösterilir? A) Gnays B) Granit C) Turba D) Sileks E) Mercan kalkeri 12. Aşağıdaki şekilde bir yer şekli verilmiştir. KİMYASAL TORTUL KAYAÇLAR Suda çözünme özelliğine sahip kayaçların, suda çözünerek başka alanlara taşınıp tortulanması ile oluşur. Başlıcaları; traverten, sarkıt, dikit, kaya tuzu, kireç taşı (kalker), tebeşir, dolomit, çakmak taşı (sileks) gibi. BÖLÜM 1 COĞRAFYA Buna göre, aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin yaygın olarak bulunduğu bir alanda çöküntü depremlerinin oluşma olasılığı daha yüksek olur? A) Tüf B) Bazalt C) Kireç taşı D) Şist E) Kum taşı 9. Kalkerin suda çözünmesi sonucu mağara, kanyon vadi, polye ya da dolin; kireçli suların buharlaşması ve kirecin çökelmesi ile sarkıt, dikit ve traverten gibi yer şekilleri oluşur. Bu tür yer şekillerin görüldüğü araziye karst topoğrafyası adı verilir. Türkiye de karst topoğrafyasının en yaygın olduğu alan aşağıdakilerden hangisidir? A) Marmara B) Akdeniz C) Karadeniz D) Ege Yukarıdaki yer şeklini oluşturan kayaç türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Kireç taşı B) Sileks C) Gabro D) Tüf E) Kuvarsit 13. I. Kalsiyumbikarbonatlı yer altı sularının mağara boşluklarında veya yeryüzüne çıktıkları yerlerde içlerindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan... kayaçtır. II. Magmanın yerin derinliklerinde uzun bir zaman katılaşmasıyla... oluşur. Kimyasal tortul kayaç olan kalkerin suyla çözünmesiyle, mağaralar, kanyon vadiler, travertenler, sarkıt, dikit ve sütun gibi şekiller oluşur. Bu şekillere karstik şekiller bu şekillerin görüldüğü yerlere karstik bölgeler adı verilir. Bu tür şekillerden oluşan karst topoğrafyasına en fazla Akdeniz Bölgesi nde rastlanır. E) Doğu Anadolu III. Bitkisel maddelerin çok uzun süre basınç altında kalıp başkalaşmasıyla... oluşur. 10. Bazı kayaçlar sular tarafından kimyasal yolla çözünebilirler. Aşağıdakilerden hangileri bu kayaç grubu içinde yer alır? A) Kalker - jips B) Kaya tuzu - linyit C) Konglomera - şist D) Mermer - Şist Yukarıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere sırasıyla aşağıdakilerden hangisi yazılabilir? I II III A) Kalker Turba Kaya tuzu B) Jips Siyenit Taşkömürü C) Kömür Gre Tebeşir D) Traverten Granit Linyit E) Konglomera Bazalt Andezit ORGANİK TORTUL KAYAÇLAR Bitki ya da hayvan kalıntılarının deniz, göl veya karasal ortamlarda yaşayan bitki ve hayvanların, öldüklerinde çökelerek tabakalar halinde taşlaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Başlıcaları; mercan kalkeri, turba, linyit, taş kömürü, antrasit, tebeşir gibi. E) Konglomera - Kaya tuzu 7. E 8. C 9. B 10. A 11. D 12. A 13. D 7
BÖLÜM 1 COĞRAFYA Kömür Bitkiler öldükten sonra bakterilerin etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, karbon (C) oranı artarak kömürleşme başlar. Karbon miktarı %60 ise turba, karbon miktarı %70 ise linyit, karbon miktarı %80 90 ise taş kömürü, karbon miktarı %94 ise antrasit adını alır. Tortul kayaçların en önemli özelliği içlerinde fosil bulundurmalarıdır. Bu fosiller sayesinde kayaçların yaşı ve oluştukları dönemdeki iklim koşulları hakkında bilgi edinilebilmektedir. Tortul (Sediment) Kayaçların Genel Özellikleri: Oluşumları çok uzun yıllar gerektirir. Tabakalı olma özelliği gösterirler. Oluşum şekillerine göre; fiziksel, kimyasal ve organik kayaçlar olarak üç çeşittir. Bu kayaçlar belirli bir tortulanma dönemi sonucu oluştuğuna göre sınırları (tavan ve tabanları) bellidir. Tortul kayaçlar bazı koşullar dışında gözle görülebilir mineral veya kristal içermezler. Yer kabuğunun çok derinlerine kadar inmezler. Genelde yer kabuğunun üzerinde yayılımları çok fazladır. Yer kabuğu hareketleriyle (Orojenik hareket) kırıklı ve kıvrımlı bir yapıda olabilirler. Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuştur. Fosil içerirler. Topoğrafya ve Kayaçlar 1. Bitkilerin bataklık alanlarda birikmesi sonucu oluşan tortulların değişime uğramasıyla meydana gelmiştir. Bu tabakalar üzerine çeşitli çökeltilerin birikmesi ve yer kabuğu hareketleri sonucu derinliklere gömülmüştür. Gömülmüş olan bu bitkiler; artan ısı ve basınca maruz kaldıklarında bünyelerinde fiziksel ve kimyasal değişikliğe uğrayarak kömüre dönüşürler. Aşağıdakilerden hangisi organik kayaçlar grubunda yer alan bir kömür türü değildir? A) Bazalt B) Linyit C) Antrasit D) Turba E) Taş kömürü 2. Kayaçları inceleyen bir bilim adamı, kayaçların üzerinde ve arasında yaprak kalıntıları ile birlikte bazı küçük böcek kalıntılarına rastlamıştır Bilim adamının bulduğu kayaç türü aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Ponza taşı B) Mermer C) Volkan camı D) Tüf E) Kireç taşı 3. Aşağıda tortul kayaçlarla ilgili olarak verilen özelliklerden hangisi yanlıştır? A) Tortul kayaçlar yüksek sıcaklık ve basınç etkisi altında oluşurlar. B) Tortul kayaçların oluşumu çok uzun yıllar gerektirir. C) Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuştur. D) Tortul kayaçlar, diğer kayaçların parçalanıp dağılmasıyla oluştuğu için belirli bir kristal şekilleri yoktur ve tabakalıdır. E) Tortul kayaçların içinde bol miktarda mineral ve fosil bulunur. 4. Yer kabuğundaki açıklıklardan çıkarak gökyüzüne yükselen, kaynar su ve buhar karışımı dev sıcak su fıskiyeleridir. Bunlar, yer yüzeyinin hemen altında, magma tarafından ısıtılmış yer altı suyunun bir kısmının küçük çatlaklar ve daha büyük boşluklardan oluşan bir ağız içinde sıkışıp kaldığı ve basınçla yeryüzüne çıkış yaptıkları sıcak su kaynakların gayzer adı verilir. Buna göre, gayzerlerin yoğun olarak bulunduğu bir bölgede aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin de yaygın bir şekilde görülebileceği söylenebilir? A) Organik Tortul Kayaçlar B) Dış Püskürük Kayaçlar C) Kırıntılı Tortul Kayaçlar D) Fiziksel Tortul Kayaçlar E) Kimyasal Tortul Kayaçlar 5. Organik tortul taşlar, bitki ve hayvanların öldükten sonra kalıntılarının yer kabuğunun deniz ya da göl gibi çukur alanlarında birikmesiyle oluşan kayaçlardır. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinin organik tortul kayaçlardan olduğu söylenemez? A) Linyit B) Turba C) Mercan kalkeri D) Şist E) Taş kömürü Test 4 6. Bitkiler öldükten sonra bakteriler etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, karbon (C) oranı artarak kömürleşme başlar. Kömür türlerinin oluşum yaşlarına göre sıralarsak eskiden yeniye göre nasıl bir sıralama yapmamız doğru olur? A) Turba - Linyit - Taş kömürü - Antrasit B) Linyit - Taş kömürü - Turba - Antrasit C) Antrasit - Turba - Linyit - Taş kömürü D) Antrasit - Taş kömürü - Linyit - Turba E) Turba - Linyit - Antrasit - Taş kömürü 8 1. A 2. E 3. A 4. B 5. D 6. D
7. Tortul kayaçlar içlerinde canlı kalıntıları barındırdıkları için, oluştukları jeolojik zaman ve olaylarla ilgili daha sağlıklı bilgiler vermektedirler. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinin bulunduğu bölgenin jeolojik yaşı ve olayları hakkında daha sağlıklı bilgi elde edilebilir? A) Antrasit B) Mermer C) Bazalt D) Tüf E) Diorit 8. Kumlu ve killi arazilerde yamaçların sel sularıyla aşındırılması sonucu oluşan yer şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) Şelale B) Kırgıbayır 11. Birçok kayaç sert, yoğun ve dayanıklı olduğu için tarihi devirlerde insanlar tarafından yaygın olarak kullanılmıştır. Aşağıdakilerden hangisi kayaçların kullanım alanlarından biri değildir? A) Jeotermal enerji B) Çimento sanayi C) İnşaat sektörü D) Süs eşyası yapımı E) Yol yapımı 12. İlk insanların barınakları oldukça ilkeldi. Örneğin, ağaç kovukları ya da mağaralar barınakları olabiliyordu. Buna göre, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin ilk insanlar tarafından oyularak barınak olarak kullanımı daha yaygındır? Kumlu ve killi arazilerde yamaçların sel sularıyla aşındırılması sonucu kırgıbayır (badlans) oluşur. BÖLÜM 1 COĞRAFYA C) Mantar kaya D) Plato E) Sarkıt A) Gnays B) Mermer C) Volkanik tüf D) Bazalt E) Diorit 9. Aşağıdaki şekilde iki levhanın birbirine göre hareketi verilmiştir. Okyanus Z Buna göre, X, Y ve Z bölgelerinde oluşması beklenecek kayaçlar aşağıdakilerden hangisi olabilir? X X Y Z A) Gre Jips Kaya tuzu B) Kalker Bazalt Taş kömürü C) Andezit Gre Konglomera D) Mermer Bazalt Kum Taşı E) Traverten Şist Marn 10. Aşağıda verilen kayaç örneği ve kayaç grubu eşleştirmelerinden hangisi yanlış verilmiştir? A) Mermer - Metamorfik Kayaç Y B) Sünger taşı - Dış Püskürük Kayaç C) Breş - Kırıntılı Tortul Kayaç D) Linyit - Organik Tortul Kayaç E) Mermer - Kimyasal Tortul Kayaç 13. Daha önceden oluşmuş kayaçların yer kabuğu hareketleri sırasında çok yüksek basınç ve sıcaklık etkisi altında kalarak fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişimler olabilir. Bu etkilerle taşlar ezilir, erir ve yeniden katılaşır. Kayaçların yapıları, görünüşleri tamamen değişir. Bu olaya başkalaşım adı verilir. Yer kabuğu hareketleri sırasında meydana gelen şiddetli basınç ve yüksek sıcaklık etkisiyle fiziksel ve kimyasal özellikleri değişen ve yeni bir kayaç özelliği kazanan bu tür kayaçlara ne ad verilir? A) İç Püskürük Kayaçlar B) Dış Püskürük Kayaçlar C) Kırıntılı Tortul Kayaçlar D) Metamorfik Kayaçlar E) Kimyasal Tortul Kayaçlar 14. Dünya nın oluşumu, belirli evreler ve zamanlar sonucunda meydana gelmiştir. Dolayısıyla her alan farklı zamanlarda oluşmuş ve hepsinin farklı bir yaşı vardır. Bir kayacın yaşını tespit etmede kullanılan yöntemlerden biri de o kayaç içerisinde bulunan fosilleşmiş hayvanın yaşadığı dönemi tespit etmektir. Buna göre bir kayacın yaşı tespit edilmek istenirse, o kayaç aşağıdakilerden hangisi olursa, yaş tespiti daha kolay olur? A) Fillad B) Gabro C) Obsidyen D) Diorit E) Kalker METAMORFİK (BAŞKALAŞIM) KAYAÇLARI Tortul ve püskürük kayaçların yer kabuğu hareketleri sırasında çok yüksek basınç ve sıcaklık etkisi altında kalmaları ile oluşan kayaçlardır. Bu etkilerle taşlar ezilir, erir ve yeniden katılaşır. Kayaçların yapıları, görünüşleri tamamen değişir. Bu olaya başkalaşım (metamorfizma), bu yolla oluşan kayaçlara başkalaşım (metamorfik) kayaçları denir. Başlıcaları; Kalkerin başkalaşıma uğramasyla Mermer Kil taşının başkalaşıma uğramasyla Mika şist Kum taşının başkalaşıma uğramasyla Kuvarsit Granitin başkalaşıma uğramasyla Gnays Kömürün başkalaşıma uğramasyla Elmas Ayrıca; serpantin, amfibolit, fillad metamorfik kayaçların diğer örnekleridi. 7. A 8. B 9. D 10. E 11. A 12. C 13. D 14. E 9
BÖLÜM 1 COĞRAFYA Metamorfik Kayaçların Genel Özellikleri: Genellikle kristalli bir yapıya sahiptirler. Metamorfizmaya özgü yeni mineraller içerirler. İlk kayaca ait tabakalı yapı kaybolabilir. Çoğunlukla fosil içermezler. Fakat metamorfizma derecesi çok düşük olan metamorfik kayaçlarda ender de olsa fosil bulunabilir. Büyük kütleler halinde bulunabilirler. Asitten etkilenmezler. Topoğrafya ve Kayaçlar 1. Kimyasal tortul kayaç olan kalker, yüksek sıcaklık ve basınç etkisinde kalırsa fiziksel ve kimyasal özellikleri değişim gösterir. Başkalaşım geçirerek yeni bir kayaç özelliği kazanır. Kalker artık mermer adı verilen yeni bir kayaca dönüşmüştür. Aşağıdakilerden hangisi, mermer özelliği kazanmış olan kalker için söylenemez? A) Dış kuvvetlere karşı daha dayanıklı hale gelmiştir. B) İçinde bol miktarda organik madde bulundurma özelliği kazanmıştır. C) Metamorfik bir kayaç halini almıştır. D) Tabakalı yapısını yitirip kütlesel bir yapıya dönüşmüştür. E) Asitten etkilenmeyecek bir özellik kazanmıştır. 4. Aşağıda bir akarsu verilmiştir. Buna göre, akarsuyun denize döküldüğü alanda daha çok aşağıdaki kayaç gruplarından hangisinin oluşumu için ortam hazırlandığı söylenebilir? A) Fiziksel Tortul Kayaçlar B) Metamorfik Kayaçlar C) Dış Püskürük Kayaçlar D) Kimyasal Tortul Kayaçlar E) İç Püskürük Kayaçlar Test 5 Sert yapıdadırlar. Günümüzden çok eski zamanlarda oluşmuş, oluştuğu günden bugüne kadar şiddetli yer kabuğu hareketleri geçirmiş, kırılmış ya da kıvrılmış arazilere masif (kalkan) adı verilir. Bu tür araziler metamorfik kayaçların bulunduğu yerlerdir. Masif alanlar, yer kabuğu hareketliliğin sınırlı olması nedeniyle şiddetli deprem riskinin de düşük olduğu alanlardır. 2. Yer kabuğunun yapısı ve geçirmiş olduğu jeolojik devirlerle yer altı zenginlikleri arasında sıkı bir ilişki vardır. I. Manganez, demir ve kurşun volkanik olaylara bağlı olarak oluşan madenlerdir. II. Petrol, linyit ve taşkömürü organik tortulanmaya bağlı olarak oluşan madenlerdir. III. Granit, andezit ve obsidyen kimyasal tortulanmaya bağlı olarak oluşan madenlerdir. Buna göre oluşum kökenine göre aşağıda verilen madenler hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 3. Türkiye de çıkarılan aşağıdaki yer altı zenginliklerinden hangisi volkanik kökenli değildir? A) Demir B) Krom C) Linyit D) Bakır E) Altın 5. Kayaçların fiziksel yolla parçalanmasında çeşitli faktörlerin etkisi vardır. Aşağıdakilerden hangisi, taşların fiziksel parçalanmasında etkili olduğu söylenemez? A) Suların, kayaçların çatlaklarında donması B) Sıcaklık farklarının fazla olması C) Rüzgârların çakıl ve kum tanelerini beraberlerinde sürüklemesi ve bir yerlere çarptırması D) Kayaçtaki tuz mineralinin suda çözünmesi E) Suların kayaçları zamanla eritmesi 6. Birinci jeolojik zamanın sonlarına doğru çok sıcak ve bol yağışlı bir iklimin etkisi ile bazı maden havzaları oluşmuştur. Türkiye de bu tür madenlerin oluşumuna örnek olarak gösterilebilecek maden havzası aşağıdakilerden hangisidir? A) Çankırı kaya tuzu yataları B) Zonguldak taş kömürü yatakları C) Adıyaman petrol yatakları D) Divriği demir yatakları E) Tavşanlı linyit yatakları 10 1. B 2. D 3. C 4. A 5. E 6. B
10. Metamorfik kayaçların oluşumunda aşa- duğu yerlerdir. Dolayısıyla bu tür araziler yer kabuğu hareketliliğinin sınırlı olduğu yerler olması nedeniyle şiddetli depremlerin olmayacağı alanlardır. ğıdaki olaylardan hangisi etkili olmaktadır? A) Erime ve çözülme B) Ayrışma ve aşınma D) Sıkışma ve çimentolaşma I E) Parçalanma ve depolanma V III IV 11. Aşağıdakilerden hangisi fosiller için doğru bir bilgi değildir? A) Fosiller tortul kayaçların hangi zamana ait olduğunun (yani yaşlarının) anlaşılmasını sağlar. Tortul kayaçların içerisinde en yaşlı fosiller üst tabakalarda, en genç fosiller alt tabakalarda bulunur. 8. Kolay aşınan ve parçalanan kayaçlar ta- B) Fosillerin bulunduğu bölgenin geçmişteki coğrafi durumunu ve iklim şartlarının nasıl olduğunun anlaşılmasını sağlar. şınarak aşağıdaki yeryüzü şekillerinden hangisinin oluşumunu sağlarlar? A) Dağların B) Falezlerin C) Delta ovalarının D) Platoların E) Tepelerin 9. Akarsuların aşındırma miktarı ve aşındırma Buna göre, yukarıdaki haritada verilen alanlardan hangisi masif alanlara örnek olarak gösterilemez? A) I B) II C) III D) IV E) V hızları, yataklarını oluşturan kayaçların dayanıklılık derecesine göre değişir. Akarsular, sert kayaçları zor aşındırırken aşındırma faaliyetlerini derine doğru yapar. Aşındırma hızları da yavaşlar. Yumuşak kayaçların bulunduğu alanlarda aşındırma miktarları ve aşındırma hızları da artar. Aşındırma faaliyetlerini hem derine hem de yanlara yaparak vadilerini oluştururlar. Buna göre, aşağıda verilen seçeneklerden hangisinde bir akarsuyun yatağında sert ve yumuşak kayaçların üst üste sıralandıkları söylenebilir? A) B) C) Nesilleri tükenmiş veya eski zamanlarda yaşamış canlıların tanınmasını sağlar. D) Canlıların geçirdiği gelişim dönemleri (evreleri) hakkında bilgi edinilmesini sağlar. E) Yer kabuğunda oluşan değişimler hakkında bilgi verir. 12. Aşağıdakilerden hangisi ilk çağlarda insanların kayaçlardan yararlanma yöntemlerinden biri değildir? Yer kabuğunun bazı bölgelerinde çeşitli iç ve dış doğal etkenlerle oluşan, ekonomik yönden değer taşıyan minerallere maden denir. Volkanik olaylara bağlı olanlar; krom, kurşun, demir, nikel, pirit ve manganez, kurşun, alüminyum, bakır gibi madenler magmada erimiş haldedir. Organik tortulanmaya bağlı olanlar; Taş kömürü, linyit ve petrol oluşumu. Kimyasal tortulanmaya bağlı olanlar; Kaya tuzu, jips, kalker, borasit ve potas yataklarının oluşumu. Yeryüzündeki kayaçlar, dış kuvvetlere bağlı olarak sürekli aşınıp şekillenirler. Genel olarak granit, andezit ve bazalt gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olduklarından çevresine göre belirgin ve yüksek yer şekilleri oluştururlar. Marn, kil, kum ve kireç taşı gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençsiz olduklarından çevresine göre alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini meydana getirirler. A) Av silahlarının yapımı B) Enerji ihtiyacının giderilmesi C) Kap kacak yapımı İnsanlar kayaçları tarih boyunca değişik amaçlarla kullanmıştır. D) Tarım ürünlerinin öğütülmesi Başlıca kullanıldığı alanlar: E) Barınacak yer yapımı Kesici aletlerin yapımı, Bitkilerin öğütülmesi, Süs eşyası ve kap kacak yapımı, C) 13. Aşağıdakilerden hangisi yeryüzünü oluşturan kayaçların ufalanıp taşınmasında ve tortulanmasında etkili olan dış kuvvetlerden değildir? D) E) A) Akarsular B) Buzullar C) Volkanlar D) Dalgalar 7. E 8. C 9. D 10. C 11. A Barınmak ve yırtıcı hayvanlardan korunmak için, Günümüzde kayaçlardan; de insanlar İnşaat faaliyetlerinde, Yollarda kaldırımların döşenmesinde ve sanayide ham madde olarak yararlanmaktadır. E) Rüzgârlar 12. B 13. C 11 COĞRAFYA C) Sıcaklık ve basınç II BÖLÜM 1 7. Masif alanlar metamorfik kayaçların bulun-
BÖLÜM 1 COĞRAFYA KAYAÇ DÖNGÜSÜ 14. Topoğrafya Yeryüzündeki ve kayaçlar, Kayaçlar dış kuvvetlere bağlı olarak sürekli aşınıp şekillenirler. Genel olarak yumuşak kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olmadıklarından çevresine göre az eğimli ve alçak yer şekilleri oluştururlar. Örneğin dolin, uvala, lapya, peri bacaları, kırgıbayır gibi. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisinin bulunduğu arazi çevresine göre daha yüksek ve belirgin yer şekillerini oluşturur? 17. Aşağıdaki fotoğraflarda bazı yer şekilleri verilmiştir. I II Yer kabuğu üzerinde bulunan kayaçlar sürekli olarak birbirleriyle dönüşüm içindedir. İlk oluşan kayaç grubu olan püskürük kayaçların bir bölümü sıcaklık ve basınç altında kalarak değişmekte ve metamorfik kayaçlara dönüşmektedir. Bir bölümü fiziksel ve kimyasal ayrışma ve taşınma sürecinden geçerek, çukur alanlarda (göl, deniz gibi) birikmekte ve tortul kayaçları oluşturmaktadır. Tortul kayaçlar da sıcaklık ve basıncın etkisiyle değişerek metamorfik kayaçlara dönüşmektedir. Metamorfik kayaçlar da bir yandan yer kabuğu hareketleriyle derinlere sürüklenerek magmaya karışmakta, diğer yandan da ayrışma, taşınma ve birikme (tortulanma) süreçlerinden geçerek tortul kayaçlara dönüşebilmektedir. Böylece kayaçlar arasında jeolojik zamanlar içinde süregelen kayaç döngüsü gerçekleşmektedir. Volkanik ve metamorfik kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olup bu tür kayaçların bulunduğu yerlerde dik ve yüksek yer şekilleri oluşur. Tortul kayaçlar aşınmaya karşı dirençli olmayıp bu tür kayaçların bulunduğu yerlerde az eğimli ve alçak yer şekilleri oluşur. A) Bazalt B) Şist C) Marn D) Dolomit E) Kireç taşı 15. Aşağıdakilerden hangisi büyük bir bölümü tropikal bölgelerde bulunan tortul kayaçlardan biridir? A) Gabro B) Granit C) Obsidyen D) Marn E) Mercan kalkeri 16. Aşağıda kayaç döngüsü verilmiştir. Şekil üzerinde verilen A, B ve C harfleriyle gösterilen yerlere hangi kayaçlar yazılırsa doğru olur? A B C A) Jips Kalker Bazalt B) Kalker Mermer Granit C) Konglomera Traverten Kalker D) Mermer Andezit Konglomera E) Bazalt Granit Jips III Bu yer şekillerinin bulunduğu alanlarda yaygın olarak bulunan kayaç türleri, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? I II III A) Gre Şist Kaya tuzu B) Kalker Andezit Traverten C) Bazalt Gre Konglomera D) Kum taşı Tüf Kireç taşı E) Şist Jips Marn 18. Kayaç döngüsüyle ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Magma, volkanik hareketlerle gerek yer kabuğunun içine sokularak gerekse üzerine çıkarak soğuyup katılaşır.hem kayaç döngüsünü başlatır hem de püskürük kayaçlara dönüşür. B) Püskürük kayaçlar zaman içerisinde dış güçlerin etkisiyle çözünmeye uğrayarak daha küçük parçalara ayrılarak ufalanırlar. C) Çeşitli ortamlarda biriktirilen malzemeler üzerlerine sonradan getirilip yığılan malzemelerin uyguladığı basınç ile sıkıştırılıp taşlaşarak tortul kayaçlara dönüşürler. D) Tortul kayaçlar, üzerlerinde biriktirilen yeni malzemelerin uyguladığı basınç ve magmanın sıcaklık etkisiyle metamorfik kayaçlara dönüşürler. E) Metamorfik kayaçlar dış kuvvetlerin etkisiyle tekrar çözünmeye uğrayarak püskürük kayaçlara dönüşürler. 12 14. A 15. E 16. B 17. D 18. E